Narzędnik

Dominująca w analizowanym przypadku funkcja semantyczna sygnalizuje najczęściej znaczenie środka czynności. Do innych ról semantycznych narzędnika należą: wyrażanie sposobu, przyczyny, miejsca, czasu, a także rola towarzysza. Ze względu na

53

funkcję gramatyczną narzędnik jest najbliższy funkcjonalnie biernikowi. Jest też wskaźnikiem użycia rzeczownika w funkcji predykatu, kiedy występuje w roli orzecznika w zdaniu (por. Laskowski 1998: 224; Łuczyński 2004: 39).

W formach narzędnika l. poj. w polszczyźnie można wskazać dwa morfemy fleksyjne – końcówki -ą i -em. W deklinacji żeńskiej występuje wyłącznie końcówka -ą, a w deklinacji nijakiej wyłącznie końcówka -em. Deklinację męską obsługują obie końcówki. Morfem -ą pojawia się w rzeczownikach męskoosobowych zakończonych na -a oraz na -o w mianowniku l. poj. Morfem -em jest dołączany do spółgłoskowych rzeczowników męskoosobowych, męskożywotnych i męskonieżywotnych, a także do zakończonych na -o imion zdrobniałych i nazw pokrewieństwa. O doborze końcówek decydują kryterium rodzaju rzeczownika, postać mianownika l. poj. i znaczenie rzeczownika.

Ogólnie można stwierdzić, że dzieci 5- i 6-letnie bardzo dobrze radziły sobie z generowaniem form narzędnika l. poj. W analizowanym przypadku odnotowano najmniej form niepoprawnych w odniesieniu do rzeczowników o regularnych wzorcach odmiany – około 3% w grupie dzieci 5-letnich i około 2% w grupie dzieci 6-letnich28. Najwięcej form niezgodnych z normą zostało utworzonych przez dzieci 5-letnie w ramach deklinacji żeńskiej – około 8%, następnie w obrębie deklinacji nijakiej – około 2%, najmniej w obrębie deklinacji męskiej – niecały 1%, choć deklinacja, jak wyżej wspomniano, jest obsługiwana przez dwie końcówki. Dzieci 6-letnie generowały mniej form niemieszczących się w normie. Wśród rzeczowników o regularnych wzorcach odmiany zanotowano 1% form nienormatywnych w ramach deklinacji męskiej i 5% form niemieszczących się w normie w ramach deklinacji żeńskiej. Nie stwierdzono form odbiegających od normy w obrębie deklinacji nijakiej. Biorąc pod uwagę wszystkie

28 Jako niepoprawnych nie traktowano, pojawiających się u niektórych dzieci, form z wygłosowym -om. Realizacja na końcu wyrazu ortograficznej nosówki -ą jako dyftongu złożonego z samogłoski i nosowej spółgłoski wargowej nie mieści się co prawda w normie fonetycznej polszczyzny, ale takie odstępstwo od normy nie ma u dzieci jeszcze charakteru utrwalonego, co nie znaczy, że nie powinno być kontrolowane, z uwagi na powstające na tym podłożu także błędy w pisowni. Problem jest ważny z punktu widzenia odróżniania w mowie i w piśmie form narzędnika l. poj. rzeczowników z końcówką -ą od form celownika l. mn. rzeczowników z końcówką -om.

54

rzeczowniki naturalne, form niemieszących się w normie wygenerowanych przez dzieci 5-letnie zanotowano 7%, natomiast form tego typu utworzonych przez dzieci 6-5-letnie – 6%.

W deklinacji męskiej formy niepoprawne z punktu widzenia doboru końcówek wystąpiły u pięciolatków jedynie w obrębie klasy rzeczowników męskoosobowych zakończonych na -a w mianowniku l. poj. Wśród nich formy z końcówką -em, zamiast z systemową końcówką -ą, por. wynalazcem, gimnazjalistem, stanowią jednak margines. Podobnie jest w wypadku deklinacji nijakiej, w której marginalnie dzieci 5-letnie utworzyły formy rzeczownika okno synkretyczne z mianownikiem i biernikiem. W obrębie deklinacji żeńskiej trudności w odmianie sprawiła dzieciom przede wszystkim klasa deklinacyjna rzeczowników miękkotematowych z końcówką -i w mianowniku l. poj. W większym stopniu znalazło to odzwierciedlenie w odmianie rzeczownika gospodyni – blisko 2/3 form utworzonych przez dzieci 5-letnie było równych mianownikowi. W wypadku rzeczownika pani proporcje były odwrotne – 1/3 form miała postać synkretyczną z mianownikiem. Dzieci 6-letnie tworzyły już tylko pozanormatywne formy rzeczownika gospodyni. Generowane przez nie formy narzędnika leksemu pani mieściły się w normie. Poza tym formy niepoprawnie utworzone znalazły się też w klasie miękkotematowych żeńskich rzeczowników spółgłoskowych i dotyczyły leksemów powódź i gałąź, por. formy powódziem/powodziem, gałąziem/gałęziem.

Biorąc pod uwagę reguły morfonologiczne, sytuacja w narzędniku l. poj. nie różni się od tego, co zostało zaobserwowane w pozostałych przypadkach. Dotyczy to zarówno alternacji tematowych ilościowych i jakościowych, a także rozszerzeń tematów rzeczowników statua i idea. Dzieci 5-letnie tematy obu rzeczowników rozszerzały o półsamogłoskę ł, natomiast dzieci 6-letnie postępowały w taki sposób, generując formy narzędnika rzeczownika statua, natomiast połowa utworzonych form rzeczownika idea miała temat niezmodyfikowany.

W analizowanym przypadku najmniej jest też, w porównaniu z pozostałymi opisywanymi przypadkami, form niezgodnych z normą w obrębie rzeczowników osobliwych – tylko około 16%. Na ten stosunkowo niski wskaźnik składają się formy narzędnika rzeczowników książę, cielę, imię. Tworząc formy wymienionych rzeczowników, dzieci 5-letnie stosowały końcówkę systemową, natomiast nie

55

uwzględniały, tak jak i w innych przypadkach, nieregularności tematycznych, por. formy książem/księżem/ksiądzem, cielem/cieleniem, imiem. Podobne wnioski można wyciągnąć na podstawie materiału zebranego od sześciolatków.

Utworzone przez dzieci formy wyrazów sztucznych świadczą o tym, że opanowały one w szerokim zakresie fleksję narzędnika l. poj. rzeczowników wszystkich trzech deklinacji. Odmiana pseudowyrazu zaryni, w której pojawiły się formy równe mianownikowi, może odzwierciedlać kłopoty dzieci z odmianą rzeczownika gospodyni. Pseudowyraz lusz ‘mysz’ był przez zdecydowaną większość badanych dzieci klasyfikowany jako przynależący do deklinacji męskiej rzeczownik spółgłoskowy, co znalazło odzwierciedlenie w formach narzędnika l. poj., w których pojawiała się końcówka fleskyjna -em, por. luszem.

Porównanie kompetencji językowej 5- i 6-latków prowadzi do wniosku, że w grupie dzieci 6-letnich poziom kompetencji językowej w zakresie narzędnika niewiele odbiega od poziomu, jaki można zaobserwować w wypadku dzieci 5-letnich. Najważniejsze różnice, jakie można było zaobserwować, dotyczą odmiany rzeczowników męskoosobowych deklinacji męskiej – nie zdarzyło się, żeby sześciolatki dołączały do tematów rzeczowników męskoosobowych zakończonych na -a w mianowniku l. poj. końcówkę -em; a także odmiany rzeczowników deklinacji nijakiej – dzieci 6-letnie w przeciwieństwie do dzieci 5-letnich nie tworzyły form narzędnika rzeczowników nijakich równych mianownikowi. Ponadto można zaobserwować pojawianie się u dzieci 6-letnich mieszczące się w normie formy rzeczowników osobliwych imię, cielę, książę, czyli imieniem, cielęciem, księciem. Wahania w doborze końcówek klasy deklinacyjnej żeńskich miękkotematowych rzeczowników spółgłoskowych i rzeczowników zakończonych w mianowniku na -i świadczą o tym, że nie opanowały one w pełnym zakresie reguł doboru morfemów fleksyjnych w narzędniku. Udział form nienormatywnych w narzędniku l. poj. u dzieci 5- i 6-letnich ilustruje poniższa tabela.

TABELA 4: Udział form nienormatywnych w narzędniku l. poj. u dzieci 5- i 6-letnich

56

Formy

nienormatywne narzędnika l. poj.

Rzeczowniki o regularnych wzorcach odmiany (około) Rzeczowniki tzw. osobliwe (około) Rzeczowniki naturalne ogółem (około) Ogółem Deklinacja męska Deklinacja żeńska Deklinacja nijaka Dzieci 5-letnie 3% 1% 8% 2% 16% 7% Dzieci 6-letnie 2% 1% 5% 0% 16% 6%

Dzieci 7-letnie, pomijając problemy z generowaniem form niektórych rzeczowników tzw. osobliwych, jak np. książę i cielę, tworzyły mieszczące się w normie formy narzędnika l. poj. w obrębie deklinacji męskiej, żeńskiej i nijakiej. Podobnie jak dzieci młodsze, siedmiolatki modyfikowały temat rzeczownika statua, rozszerzając go o półsamogłoskę ł. Miały też kłopoty ze stosowaniem systemowych reguł morfonologicznych, co znalazło odzwierciedlenie w odmianie rzeczownika pień. Dzieci generowały formy o postaci pieniem. Dość duży procent siedmiolatków realizował wymowę końcówki -ą w postaci dyftongu złożonego z samogłoski ustnej i spółgłoski nosowej m. Jest to problem fonetyczny, w efekcie którego dochodzi do utożsamienia w wymowie dzieci form narzędnika l. poj. z przewidzianą przez system gramatyczny końcówką -ą z formami celownika l. mn., por. kozą/kozom (narzędnik l. poj.) – kozom (celownik l. poj.)