6.1 Wymagania a treści podręczników szkolnych
W związku z nową podstawą programową zaistniały potrzeby zreformowania treści podręczników do nauczania języków obcych, ponieważ na kolejnych etapach kształcenia nie mogą być one powielane. Ich zadaniem jest rozwijanie i pogłębianie kompetencji. W myśl reformy podręczniki przeznaczone dla gimnazjów mają być rozbudowane, a dla szkół średnich zawężone, aby doskonalić zdobyte na poziomie gimnazjalnym umiejętności. Wymagania stawiane podręcznikom uwzględniają wymagania formalne, oczekiwania nauczyciela oraz potrzeby uczniów.
Do wymagań formalnych stawianych podręcznikom należą:
realizacja założeń podstawy programowej języka obcego, w której rozwijane są cztery podstawowe sprawności językowe,
integrowanie elementów z zakresu innych dziedzin wiedzy zdobytej w czasie zajęć z różnych przedmiotów nauczania.
zapewnienie ciągłości w procesie przyswajania materiału na kolejnych poziomach zaawansowania,
umożliwienie realizacji programu wybranego z proponowanego przez MEN lub programu autorskiego opracowanego przez nauczyciela lub grupę nauczycieli z danej szkoły,
rekomendacja MEN237.
Z punktu widzenia nauczyciela oczekiwania względem podręcznika są następujące:
ma być przejrzysty i łatwy w użyciu,
powinien zapewniać kontynuację nauki rozpoczętej w poprzednich latach oraz oferować kolejny poziom zaawansowania,
powinien posiadać dodatkowe materiały, testy sprawdzające
opanowanie materiału, dodatkowe ćwiczenia do pracy w parach, płyty CD, słowniczki i materiały graficzne,
powinien być dostosowany do różnych form nauczania - od zajęć indywidualnych do zajęć w grupach,
powinien posiadać książkę nauczyciela zawierającą istotne wskazówki w zakresie przygotowania zajęć.
Rozpatrując podręcznik pod kątem potrzeb uczniów należy uwzględnić: grupę wiekową uczniów,
poziom zaawansowania uczniów,
wybór tematów i problemów, o których chętnie dyskutują uczniowie, zawartość ćwiczeń o odpowiednim dla uczniów poziomie trudności, w jakim stopniu podręcznik przygotowuje uczniów do egzaminu, do
którego mają przystąpić,
w jakim stopniu podręcznik może być wykorzystany do szybkiego, samodzielnego nadrobienia zaległości w razie nieobecności ucznia, czy zawiera dostateczną ilość ćwiczeń na mówienie, pisanie, czytanie
i słuchanie?
czy podręcznik zapewnia uczniowi poczucie bezpieczeństwa w przypadku zapomnienia słownictwa lub reguł gramatycznych?
Ocena podręcznika jest nie tylko niezwykle cennym źródłem informacji dla jego autorów, ale przede wszystkim dla jego użytkowników, czyli nauczycieli i uczniów. Skuteczność dydaktyczna zależy nie tylko od zawartości samego podręcznika, ale także od tego, w jaki sposób się nim posłużono. W celu oceny konkretnego podręcznika należy wziąć pod uwagę nie tylko jego zalety, ale i mankamenty. Współczesna badania opierają się na
237 http://men.gov.pl/ksztalcenie-zawodowe/podreczniki/wykazy-podrecznikow-szkolnych-przeznaczonych-do-ksztalcenia-w-zawodach-i-w-profilach-ksztalcenia-ogolnozawodowego.html, dostęp: 24.06.2015
kilku metodach, służących ocenie podręcznika i materiałów edukacyjnych. Do jednej z nich należą analizy opisowe i porównawcze, do innych należą metody diagnostyczne, eksperymentalne oraz rożne techniki badawcze stosowane w badaniach pedagogicznych238.
Nauczyciel prowadzący nauczanie przedmiotu ma możliwość wyboru podręcznika, dzięki któremu osiągnie najlepsze efekty nauczania, a uprawnia go do tego Rozporządzenie MEN z dn.8.czerwca 2009 r.239 oraz artykuł 12, punkt 2, rozdział 4 Karty Nauczyciela. Odpowiedni wybór podręcznika pozwala nauczycielowi nie tylko urozmaicić pracę dydaktyczną, dobrać formę zajęć pod katem indywidualnych potrzeb ucznia, ale przede wszystkim zoptymalizować efekt nauczania, przyczynić się do podniesienia poziomu efektywności kształcenia.
Sposób kształcenia językowego, przynoszący oczekiwane rezultaty polegać będzie w myśl nowej podstawy programowej na wyłączeniu zajęć językowych z typowego systemu klasowo-lekcyjnego i przydzielaniu uczniów do grupy językowej, niezależnie od przydziału do klasy. Spowoduje to obniżenie liczebności grup i będzie sprzyjać bardziej efektywnej nauce, co jest korzystniejsze pod każdym względem od tradycyjnego podziału klas na połowy. Język obcy wspomagający kształcenie może stać się przedmiotem, na którego wsparcie trzeba przeznaczyć większą ilość godzin. Nauczyciele borykają się ciągle z brakiem na rynku podręczników wspomagających kształcenie językowe dla konkretnych profilów szkół: dla uczniów szkół technicznych, samochodowych, budowlanych, chemicznych, medycznych czy też gastronomicznych. Podręczniki jednakowe dla wszystkich szkół ponadgimnazjalnych, oparte na wspólnej podstawie programowej dla języka ogólnego, a nie rozszerzone o treści specjalistyczne są nieadekwatne do procesu nauczania, który ma wspomagać kształcenie zawodowe.
Przygotowując wyspecjalizowanych w danej dziedzinie fachowców należałoby jak najszybciej stworzyć podręczniki, które będą zawierać treści niezbędne do komunikacji w sferze zawodowej absolwenta danego profilu.
6.2 Rola kryteriów katalogowych
238 Por. Skrzypczak Józef: Podręcznik szkolny. Wymagania, ocena, rozbudowa, metodyka stosowania, Poznań 2003, s.38
239 Rozporządzenie MEN z dnia 8.czerwca 2009 w sprawie dopuszczania do użytku w szkole programów wychowania przedszkolnego i programów nauczania oraz dopuszczania do użytku szkolnego podręczników- Dz.U.Nr. 89, Poz.730
Ważnym etapem w definiowaniu przedmiotu badań jest usytuowanie go pod względem pewnej, ogólnej typologii kontekstów badawczych. Temu celowi posłuży uporządkowanie kryteriów, według których przeprowadzona zostanie analiza podręczników240. Nie ulega wątpliwości, jaką rolę stanowi ustalenie katalogu kryteriów dla dokonania analizy podręcznika. Są one niezbędnym instrumentem do przeprowadzenia analizy od fazy wstępnej przedmiotu badań, czyli opisu aż do oceny podręcznika. Katalogowi kryteriów zarzuca się często, że jest on subiektywny przez odniesienie się do wybranych przez badacza kryteriów. Jest to stanowisko poniekąd uzasadnione, ponieważ rozpoznawalne są w nim subiektywne wyniki analiz i opinii badacza, aczkolwiek opierają się one zawsze na wcześniejszych dokonaniach wielu specjalistów i wiedzy naukowej w danej dziedzinie.
Z biegiem czasu zostały rozwinięte różne listy kryteriów, które dzięki swojej różnorodności umożliwiają dokonania ogólnej lub bardziej wnikliwej analizy podręcznika. Katalogi kryteriów są wykorzystywane nie tylko przez specjalistów, dydaktyków i nauczycieli. Przedstawiają one pełnowartościową pomoc szczególnie dla rozpoczynających pracę nauczycieli, którzy często mają trudności z wyborem podręcznika z odpowiednim materiałami nauczania dla grupy swoich uczniów- wobec szerokiej oferty wydawnictw. Siatka obrazująca kryteria okazuje się szczególnie pożyteczna, gdy stare podręczniki powinny być zastąpione nowymi. W tych sytuacjach nie wystarcza wieloletnie doświadczenie zawodowe w nauczaniu. Opracowanie listy kryteriów do oceny podręcznika, jego analizy porównawczej pozwala na określenie jego słabych i mocnych stron, a tym samym na jak najlepszy wybór podręcznika lub materiałów do realizacji celu, jakim jest podniesienie efektów kształcenia.
Należy też tu podkreślić, iż dotychczas nie istnieją potwierdzone naukowo podstawy dla pełnego i niezawodnego katalogu kryteriów oceny podręcznika. W związku z tym wszyscy, którzy zajmują się analizą podręczników powinni to uwzględnić, by zanim podejmą decyzję o jego wyborze lub dokonają jego oceny, mogli wcześniej zapoznać się z zaproponowanymi lub opracowanymi
240 Por. Wilczyńska Weronika, Michońska-Stadnik Anna: Metodologia badań w glottodydaktyce.
przez innych teoretyków bądź praktyków, katalogami kryteriów jako pomocy w tej jakże ważnej zarówno dla nauczycieli jak i dla uczniów decyzji. 241
W rozdziale piątym tej pracy przytoczony został wieloaspektowy teoretyczny zestaw kryteriów ewaluacji materiałów nauczania242 oraz odwołanie się do kryteriów oceny materiałów nauczania z pozycji H. Komorowskiej243, aczkolwiek należy także uwzględnić założenie, że „za każdym podręcznikiem stoi określona metoda nauczania, niezbędne staje się określenie podstawowych kryteriów, według których można by dokonać rzetelnej oceny wszystkich materiałów”244 do nauki języka obcego.
W celu przejrzystej i łatwej do wykorzystania bazy do kompletnej analizy podręcznika opracowane w niniejszej pracy kryteria do katalogu oceny przedmiotu badań przedstawione zostaną w formie listy oraz pomocniczych pytań uzupełniających245.
6.3 Narzędzie oceny podręcznika - przykładowy kwestionariusz do analizy podręcznika i materiałów nauczania
W celu wstępnej oceny podręcznika dokonuje się jego analizy przez takie informacje jak : przeznaczenie, cele kursu językowego, rekomendacja, występowanie treści i ćwiczeń do opanowania czterech sprawności językowych, zakres tematów, techniki pracy, dodatkowe komponenty, obudowa, dostosowanie treści do wymagań egzaminacyjnych, jego szata graficzna, dostępność oraz cena. Poniżej przedstawiony zostaje kwestionariusz do wstępnej analizy podręcznika dla języka obcego.
241
W.Kieweg: Lernprozessorientierte Kriterien zur Evaluierung von Englisch- Lehrwerken. [w :] W.Kieweg/U.Rampillon/ H. Reisener: Der fremdschprachliche Unterricht Englisch, Stuttgart 1998, s.27
242 Por. Tamże, s.116
243 Komorowska Hanna. Metodyka nauczania języków obcych, Warszawa 2004, s.42-43
244 Ligara Bronisława, Szupelak Wojciech: Lingwistyka i glottodydaktyka języków specjalistycznych na
przykładzie języka biznesu. Podejście porównawcze., Kraków 2012 s.181
245
Por.Łomża- Łuczak A., Debaene-Metera E.:Zanim wybierzesz podręcznik. Metody oceniania materiałów
KWESTIONARIUSZ DO OCENY PODRĘCZNIKA LUB MATERIAŁÓW NAUCZANIA
1.Uczniowie Dla jakiej grupy uczniów
przeznaczony jest podręcznik?
2. Cele kursu 1.Czy podręcznik realizuje główne
założenia podstawy programowej dla klas ………
2. Czy ćwiczenia są dostosowane do możliwości ucznia?
3. Czy podręcznik posiada płyty CD, inne nośniki?
4.Jakiego rodzaju teksty są w nim zawarte?
5.Czy podręcznik wprowadza
różnorodne formy pracy: w grupach, w parach oraz indywidualne?
6.Czy podręcznik rozwija w uczniach umiejętność korzystania ze słowniczka dwujęzycznego?
3.Rekomendacje MEN Program nauczania zatwierdzony
przez …nr, rekomendacja w toku. 4.Proporcje między czterema
sprawnościami językowymi
1.Jak przedstawia się nauczanie czterech sprawności
językowych?
2.Czy podręcznik rozwija równolegle sprawności językowe?
3. Jak przedstawia się komunikacja -zadawanie sobie pytań (w parach), w formie dialogu lub dyskusji ?
5.Mikro sprawności 1.Czy gramatyka jest wprowadzana
ćwiczeń? 6.Rodzaje tekstów, tematyka
kursów
1. Jakiego typu teksty występują?
7.Organizacja treści 1. Czy istnieje spis treści i celów
kształcenia? 8.Organizacja i kolejność
wprowadzanych w jednostce lekcyjnej treści
1.Jak przedstawione są treści lekcyjne?
9.Rodzaje ćwiczeń i stopień trudności
1. Czy występują zróżnicowane treści, polecenia, ćwiczenia o różnym stopniu trudności?
10.Techniki organizacji pracy w parach i grupach uczniowskich
1. Czy zaproponowano różne techniki pracy dla uczniów?
11.Pomoce 1.Czy podręcznik wyposażony jest
w pomoce dydaktyczne-jakie?
12.Dodatkowe komponenty 1. Czy istnieją : zeszyt ćwiczeń,
książka nauczycielska, rozkład materiału ?
13.Przystosowanie do pracy własnej
1.W jaki sposób uczeń może samodzielnie pracować?
14. Przystosowanie do egzaminu
1.Czy na podstawie podręcznika uczeń może przygotować się do egzaminu?
15. Szata graficzna 1. Czy podręcznik jest atrakcyjny
przez swoją szatę graficzną?
16.Cena i dostępność 1. Czy cena za podręcznik jest
adekwatna do jego zawartości
na rynku?
Tabela 1: Kwestionariusz do oceny podręcznika i materiałów nauczania. Źródło: opracowanie własne na podstawie listy kontrolnej do przeprowadzenia analizy subiektywnej i obiektywnej, [w:] Łomża- Łuczak A.,
Debaene-Metera E.:Zanim wybierzesz podręcznik..Metody oceniania materiałów do nauki języków, Warszawa 2002, s.15-19
Kwestionariusz zawiera kilka istotnych pytań w celu doboru odpowiedniego podręcznika lub materiału do nauczania języka obcego i może on stanowić pomoc dla nauczycieli, którzy nie posiadają zbyt dużego doświadczenia zawodowego i mają trudność z wyborem odpowiednich materiałów dydaktycznych spośród szerokiej oferty na rynku wydawniczym. Należy zaznaczyć, że lista pytań nie jest zestawieniem wyczerpującym wszystkie istotne informacje do oceny materiałów dydaktycznych, można ją uzupełniać o nowe istotne kryteria dla danej sytuacji.
6.4 Pozostałe elementy wpływające na ocenę podręczników do nauki języka obcego ukierunkowanego zawodowo
Nauka języka obcego stwarza możliwość zdobycia przez uczniów dodatkowego narzędzia komunikacji, obok języka ojczystego, użytecznego w odbieraniu i przekazywaniu informacji, poszerza zasięg porozumiewania się i ułatwiania współpracy między narodami, sprzyja również poznawaniu charakterystycznych dla danych cywilizacji zjawisk społecznych i kulturowych. Są to bardzo ważne elementy kulturoznawcze w nauce języków obcych, kształtują one nie tylko umiejętności kluczowe, ale i postawę humanistyczną, wpływają także na właściwą postawę i przekonania młodzieży, wdrażają do poszanowania obyczajów panujących w obcym kraju, jego odrębności kulturalnej, co pełni również rolę wychowawczą w edukacji młodego pokolenia. Analizując podręcznik należy zapoznać się z jego treściami kulturoznawczymi, aby za pomocą zawartego w nim systemu językowo-kulturowego wyodrębnić najważniejsze wiadomości tematyczno-sytuacyjne w celu realizacji materiału nauczania. Znacznie łatwiej jest nauczać z podręcznika, który zawiera aktualne, podstawowe informacje
o kraju języka nauczanego,takie jak np.: fakty z życia codziennego, wiadomości geograficzne, historyczne, społeczno-polityczne, czy gospodarcze. Wiadomości nabyte przez uczniów z innych źródeł, przede wszystkim za pomocą środków informacji masowej, takich jak: radio, telewizja, prasa, kino, teatr i Internet pomagają w ożywieniu i uatrakcyjnieniu lekcji. Uczniowie łatwiej aktywizują się do pracy, kiedy posiadają pewien zasób dodatkowych informacji. Podręczniki, w których występują materiały kulturoznawcze, nadają się doskonale do zajęć poświęconych rozwijaniu sprawności mówienia, czyli tworzenia i przeprowadzania dialogów, a także do utrwalenia i uszczegółowienia posiadanych już wiadomości. Treści kulturoznawcze przyczyniają się ponadto do eliminacji negatywnych stereotypów i uprzedzeń.
Kolejnym ważnym elementem oceny podręcznika jest zawartość tekstów. Teksty do nauki języka obcego to teksty służące do ćwiczeń w mówieniu i czytaniu. Stanowią je teksty literackie oryginalne i adaptowane, powiązane z cyklem sytuacyjnym, które pomagają w rozwijaniu umiejętności i nawyków mowy monologowej i dialogowej. Teksty popularnonaukowe, prasowe, informacyjne ułatwiają proces komunikacji, kształtują i poszerzają wiedzę ucznia. Najczęściej w podręcznikach występują dwa typy tekstów:
teksty o charakterze informacyjnym, teksty o charakterze czysto artystycznym.
W procesie glottodydaktycznym języka obcego tekst literacki może częściowo zastąpić brak sytuacji naturalnych, odnosić się do autentycznych przeżyć i doświadczeń, ponieważ literatura jest odbiciem różnorodnych sytuacji. Teksty mogą służyć wzbogaceniu zasobu leksykalnego ucznia, dają wzory użycia wyrazów w nowych kontekstach, co przyczynia się w znaczącym stopniu do pogłębiania znajomości języka. Tekst literacki przemawia do wyobraźni ucznia. Jest on żywy i bardziej emocjonalny niż tekst spreparowany na użytek dydaktyczny, chociaż jest trudniejszy. Z doborem tekstu literackiego do podręcznika wiążą się: współczesność treści, wychowawczy charakter i atrakcyjność tematyki, różnorodność gatunkowa, nowoczesność formy oraz przystępność językowa. Literatura stanowi nieprzebrane źródło oddziaływania wychowawczego, ponieważ charakteryzuje ją interpretacja życia i jego zjawisk. Ważnym czynnikiem wpływającym na podniesienie atrakcyjności podręcznika jest jego obudowa, a dokładniej materiały kulturoznawcze, które powinny stanowić serię
opowiadań o danym obszarze językowym i być poświęcone historii, geografii, gospodarce, nauce i kulturze danego obszaru językowego. Celem ich jest przede wszystkim informacja o wszystkich dziedzinach kultury danego kraju języka docelowego, zaprezentowana w sposób atrakcyjny i motywujący dla uczniów, pomoc w wyjaśnieniu różnic kulturowych występujących między krajem ojczystym, a krajem nauczanego języka obcego. W ten sposób należałoby traktować filmy kulturoznawcze i obrazy statyczne, które umożliwią uczącym się zapoznanie z życiem społecznym danego narodu w zakresie szerokiego kontekstu kulturalno-obyczajowego. Każdy materiał audiowizualny można wykorzystać jako samodzielne źródło informacji lub jako materiał uzupełniający.
Analizując podręcznik lub materiał nauczania, warto wziąć pod uwagę wszystkie elementy w nim zawarte, nawet gdy ma się do dyspozycji minimalną liczbę godzin przeznaczonych na naukę języka obcego ukierunkowanego zawodowo. Poczynając od przejrzenia zawartości treści trzeba mieć na względzie, że im więcej będzie w nim treści przybliżających życie i obyczaje mieszkańców kraju danego języka,tym łatwiej będzie im zapamiętać przekazywany materiał. Dobór materiału językowego, zastosowane środki audiowizualne, obudowa podręcznika czy dodatek książki dla nauczyciela i materiałów pomocniczych powodują, że materiał dydaktyczny staje się atrakcyjny nie tylko dla nauczyciela, ale i dla uczniów, którzy mogą pracować z podręcznikiem przez cały etap kształcenia, aż do zdania egzaminu potwierdzającego ich kwalifikacje. Są to niezbędne elementy do oceny podręcznika i materiałów nauczania dla każdego nauczyciela.
Rozdział VII