Nazwy istot młodych

W języku ogólnopolskim jest to kategoria niezróżnicowana, ograniczona do dwóch formantów – paradygmatycznego na -ę (-ęć-, -ęt-, -ąt-) i sufiksalnego -ak, który może wnosić dodatkowe nacechowanie deminutywne lub hipokory-styczne (Grzegorczykowa, Puzynina 1998: 429–430), przy czym formację z -ę uznaje się za starsze, zaś z -ak – za nowsze⁵. Liczne rzeczowniki na -ę i na -ak, jak np. cielę, prosię, szczenię, a także cielak, prosiak, szczeniak, synchro-niczne uznaje się za wyrazy niepodzielne słowotwórczo, pozostające tylko w re-lacji semantycznej do wyrazów krowa, świnia, pies itd. (Grzegorczykowa, Puzynina 1998: 430). Tu analizuję je i przytaczam wśród formacji synchronicz-nie motywowanych⁶, jak kozię, lisię, gęsiak, kociak itp., głównie w celu oddania proporcji nazw istot młodych z poszczególnymi wykładnikami formalnymi.

Zadziwia różnorodnością zasób formantów wykorzystywanych do tworze-nia deminutivów w gwarach polskich na Ukrainie, czego nie sygnalizowano we wcześniejszych opracowaniach. Wyekscerpowałam rzeczowniki z następują-cymi wykładnikami (p. tabela 2):

4 Szczegółowe dane na temat wsi i gwary – Sadowa, 2008a: 113–128; Kostecka-Sadowa, 2008b: 247–255.

5 Formant -ę ma źródło w prasłowiańszczyźnie, pierwsze derywaty z sufiksem -ak datuje się na początek XVII w. (Dobrzyński, 1974: 54).

6 Podobnie zresztą jak w innych opracowaniach, por. m.in. Dobrzyński 1974; Kowalska 2001:

231–232; Pomianowska, 1963: 115–116).

197

Tabela 2. Zasób formantów w nazwach istot młodych

-ę (np. kozię, psię) 24

-ątko (-ętko) (np. bydlątko, kurczętko) 24

-ąteczko (prosiąteczko) 1

-ak (np. łoszak, prosiak) 8

-aczek (np. gąsiaczek, psiaczek) 5

-uk (np. indiuk, sarniuk) 7

-uczek (paciuczek, psiuczek) 2

-a (np. niemowla, żrebia) 3

-atko (-etko) (np. kaczatko, niemowlatko) 7

-enia (kaczenia) 1

-eniatko (kaczeniatko) 1

-ynię (np. chłopczynię, kozynię) 3

-yniątko (kaczyniątko) 1

-aczę (psiaczę) 1

Jak widać, w zebranym materiale na 88 rzeczowników oznaczających istoty młode najwięcej było wyrazów z -ę oraz -ątko (po 24 derywaty, łącznie z nie-żywotnymi i pluraliami tantum), notowano je we wszystkich omawianych gwa-rach. Formacji z -ak i -uk było trzykrotnie mniej (8 i 7). Formacje z -ak również notowano we wszystkich omawianych gwarach, przy czym najczęściej były to cielak, łoszak i prosiak, być może zleksykalizowane (można też zastanawiać się nad elementem męskożywotności niesionym przez -ak, jak w świniak). Podob-nie formacje z -uk: notowane były Podob-niemal we wszystkich gwarach – najczęściej w rzeczownikach bliźniuk i paciuk. Formacji z -atko zanotowano 7 (z gwar Hreczan, Maćkowiec, Nowosielicy, Starego Skałatu i Zielonej).

Postać podanych wyżej formantów wynika także z różnego typu kontami-nacji podstawowych form -ę, -ątko dla języka polskiego oraz -я, -ятко dla zyka ukraińskiego. Formanty -enia, -eniatko (-еня, -енятко) przyjęły się w ję-zyku ukraińskim i gwarach ukraińskich, gdzie funkcjonują równolegle z -я, -ятко, por. качен`я, качен`ятко, котен`я, котен`ятко (Аркушин, 2004: 83;

Dobrzyński, 1974: 75). W cząstkach -ynię, -yniątko mamy polskie -ę, -ątko w połączeniu z ukraińskimi cząstkami -ен-, -еня- (y w miejscu e może wynikać z południowokresowej realizacji e jako i, y, zazwyczaj w pozycji słabej). Cząst-ka -aczę powstała prawdopodobnie pod wpływem rzeczowników typu Cząst-kaczę, kurczę (gdzie cz jest w temacie; interpretacja jako psiak + -ę wydaje się mało wiarygodna).

Mimo że kategoria nazw istot młodych – na tle innych – nie jest liczna, za-pisałam tu szereg dubletów strukturalnych. Niektóre z nich notowano w obrębie tych samych wsi:

bliźnię (H) – bliźniuk (Mk, N, O, W, Z),

cielę (D, H, M, N, O, StS, W, Z) – cielak (N, StS), gąsiaczek (M) – gęsiątko (D, N, O, Z),

198

kaczątko (StS, Z) – kaczatko (Z) – kaczenia (H), kocię (H, O, Z) – kotynię (D),

koźlątko (H, StS) – koźlatko (H, M),

kurczatko (StS, Z) – kurczątko (H, N, StS, Z),

łoszę (D, H, N, O, Z) – łoszak (D, H, M, Mk, N, O, StS, Z) – łoszuk (N), łoszatko (StS) – łoszątko (D, H, N, O, StS, Z),

niemowlatko (M) – niemowlątko (Z), psiak (M) – psię (N, W),

psiaczek (M) – psiuczek (D, O) i in.

Zazwyczaj w parze dubletów znajdują się wyrazy z tożsamymi, lecz gene-tycznie obcymi formantami. Trudno jednak jednoznacznie stwierdzić, czy może to być już dowód na rywalizację pewnych formantów, czy tylko świadectwo ich współwystępowania w gwarach.

Podsumowanie i wnioski

Słowotwórstwo południowokresowe – w zakresie nazw ekspresywnych – od języka ogólnopolskiego odróżnia przede wszystkim bogactwo i zróżnicowa-nie formantów, a także współfunkcjonowazróżnicowa-nie czy konkurowazróżnicowa-nie wykładników równych ogólnopolskim z formantami genetycznie obcymi (ukraińskimi bądź rosyjskimi). Uwidacznia się to zwłaszcza w kategorii nazw istot młodych, która dotąd była w opisach pomijana, a także – w mniejszym stopniu – w rzeczownikach ekspresywnych o charakterze pejoratywnym.

Jeśli chodzi o natężenie deminutivów w polszczyźnie południowokresowej – trzeba tu upatrywać raczej innej struktury całej kategorii deminutivów (wyda-je się (wyda-jednak, że (wyda-jest to zagadnienie z pogranicza synchronii i diachronii, warte rozpatrzenia także w perspektywie genetycznej). Trzeba też przyjrzeć się (w szczegółowych badaniach kwestionariuszowych), jak wygląda odbiór przez informatorów rzeczowników formalnie niezdrobniałych znanych z innych gwar, typu cedzidło, dojnica, kopyść (jako neutralne czy augmentatywne?).

Rzeczowniki ekspresywne w gwarach polskich na Kresach południowych są niewątpliwie tematem interesującym, zasługującym na szczegółowe prześle-dzenie i opracowanie, także w kontekście czynników pozajęzykowych. Jak za-uważa Krystyna Kleszczowa: „Utworzenie bądź zanik derywatu w małym stop-niu wyznaczają wewnętrzne wymogi języka (...), derywaty giną bądź zanikają w zależności od potrzeb społeczeństwa, któremu służy zbiór leksemów tak de-rywowanych, jak i niemotywowanych, od kontaktów z innymi narodami (ich językami), w zależności od prestiżu fali pożyczek” (Kleszczowa 2000: 116).

199

Literatura

Аркушин Г. (2004), Іменний словотвір західнополіського говору, Луцк.

Chromik J. (2008), Draganówka. Ludzie – mowa – tradycja. [In:] J. Rieger (red.), Słownictwo kresowe. Studia i materiały, Warszawa, s. 13-111.

Dobrzyński W. (1974), Z badań nad rozwojem polskich deminutywów, t. I, Historyczny rozwój rzeczowników z formantem -ę na tle słowiańskim,

Wro-cław.

Dubicka B. (1986), Niektóre odrębności słowotwórcze polszczyzny wileńskiej.

[In:] J. Rieger, W. Werenicz (red.), Studia nad polszczyzną kresową, t. IV, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź, s. 9-14.

Grzegorczykowa R., Puzynina J. (1998), Rzeczownik. [In:] R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel (red.), Gramatyka współczesnego języka polskie-go. Morfologia, Warszawa 1998, t. II, s. 389-468.

Kleszczowa K. (2000), Trwałość i zmienność w systemie słowotwórczym. [In:]

K. Rymut, W. Rzepka, Studia historycznojęzykowe, t. III, Rozwój polskiego systemu językowego, Kraków, s. 115-122.

Kostecka-Sadowa A. (2008a), Słownictwo gwar polskich w Mościskach i wsiach okolicznych. [In:] J. Rieger (red.), Słownictwo kresowe. Studia i materiały, Warszawa, s. 113-260.

Kostecka-Sadowa A. (2008b), Stan współczesnej polszczyzny Mościsk i okolic.

[In:] Z. Cygal-Krupa (red.), Współczesna polszczyzna. Stan – perspektywy – zagrożenia, Kraków–Tarnów 2008, s. 247-255.

Kowalska A. (2001), Studia nad dialektem mazowieckim, Warszawa.

Kurzowa Z. (1958), Język pamiętników krzemienieckiego lekarza. [In:] «Porad-nik Językowy» z. 1, s. 7-16, z. 2, s. 49-57 [za: Kurzowa Z. (2007), Z prze-szłości i teraźniejszości języka polskiego, t. III, Kraków, s. 142-162].

Kurzowa Z. (1983), Polszczyzna Lwowa i Kresów południowo-wschodnich do 1939 r., Warszawa–Kraków.

Kurzowa Z. (1993), Język polski Wileńszczyzny i Kresów północno-wschodnich XVI-XX w., Warszawa–Kraków [lokalizacja wg wydania II, Kraków 2006].

Pihan A. (1991), Studia o języku Józefa Ignacego Kraszewskiego. Słowotwór-stwo i leksyka drugiego okresu twórczości, Poznań.

Pomianowska W. (1963), Klasyfikacja rzeczowników odrzeczownikowych. Stu-dium ze słowotwórstwa i geografii lingwistycznej, Wrocław–Warszawa–

–Kraków.

Seiffert-Nauka I. (1993), Dawny dialekt miejski Lwowa, cz. I, Gramatyka, Wro-cław.

Sojka-Masztalerz H. (1999), Niektóre zjawiska słowotwórcze i leksykalne we współczesnej polszczyźnie lwowian. [In:] J. Rieger (red.), Studia nad polsz-czyzną kresową, t. IX, Warszawa, s. 237-243.

200

Szulgan A. (2006), Język polski starszego pokolenia polonijnego w Krzemieńcu na Ukrainie. [In:] «Poradnik Językowy», z. 5, s. 58-67.

Zaleski J. (1975), Język Aleksandra Fredry, cz. II, Fleksja, składnia, słowotwór-stwo, słownictwo, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.

Zaleski J. (1983), Polszczyzna Kresów południowo-wschodnich. [In:] J. Rieger, W. Werenicz (red.), Studia nad polszczyzną kresową, t. II, Wrocław–

–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź, s. 9-14.

Summary

The article shows the nature and structure of expressive derivatives in slangs of Polish recent South-Eastern territories. Research has been conducted on 1197 expressive formations of the following local slangs: Mościska (Lviv Oblast), Draganówka and Stary Skałat (Ternopil Oblast), Hreczany, Maćkowce, Oleszkowce, Wójtowce and Zielona (Podolia) and Nowosielica (Volhynia) – see map. Diminutives are dominant in the article – 57%, hypocorisms 8,7%, names of young beings – 7,3%, while the expressive pejoratives constitute 27%.

Word formation of South-Eastern Kresy (in expressive names) differs from the nationwide Polish language primarily in wealth and diversity of affixes, as well as cofunctioning (competing) of markers, equal to the nationwide, with genetically foreign affixes (Ukrainian or Russian). This is particularly evident in the category of names of young beings, as well as expressive nouns of pejora-tive nature. As for diminupejora-tives – different structure of the category should be ascribed.

Expressive nouns in slangs of South-Eastern Kresy are an interesting topic, worth detailed analysis and development, including non-linguistic factors.