Rec.: Habielski, Rafał, i Machcewicz, Paweł. 2018. Rozgłośnia Polska Radia Wolna Europa w latach 1950–1975. Dokumenty i materiały do dziejów Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. T. 1. Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum, ss. 416.
Słowa kluczowe: media, radio, Radio Wolna Europa, Jan Nowak-Jeziorański Key words: media, radio, Radio Free Europe, Jan Nowak-Jeziorański
Radio Wolna Europa (RWE) powstało z inicjatywy Stanów Zjednoczonych i było jednym z najważniejszych narzędzi łamiących monopol informacyjny komunistycznej władzy. Redakcja rozgłośni realizowała głównie cele polityczne, ale podejmowała też inne tematy. W audycjach mówiono o sprawach międzyna-rodowych, sytuacji w bloku wschodnim i na Zachodzie, o literaturze, muzyce, sztuce i historii. Przekazy te były intensywnie zagłuszane przez służby bezpie-czeństwa państw komunistycznych, ale mimo to liczba słuchaczy stale rosła.
W 1950 roku rozpoczęto nadawanie audycji w języku polskim. Od 1952 roku, przez dwadzieścia trzy lata, sekcją polską RWE kierował Jan Nowak-Jeziorański.
O działalności RWE można się dowiedzieć z wielu pozycji wydawniczych (np. Adamczewski 2011), ale niewiele z nich zawiera tak obszerny materiał faktograficzny jak wydana w 2018 roku książka autorstwa Rafała Habielskiego i Pawła Machcewicza zatytułowana Rozgłośnia Polska Radia Wolna Europa w latach 1950–1975. W opracowaniu przedstawiono genezę powstania radia, mechanizmy polityczne, cele, metody i zadania, poglądy zespołu redakcyjnego oraz ograniczenia w działaniu rozgłośni. Zamieszczono też nieznane szerzej dokumenty dotyczące funkcjonowania radia wraz z postulatami strony ame-rykańskiej oraz opinią Jana Nowaka-Jeziorańskiego.
Recenzowana praca jest obszerna (416 stron) i może zainteresować nie tylko medioznawców, ale także przedstawicieli innych dyscyplin humanistycz-nych. Została wydana przez Ossolineum w serii Świadkowie Historii. Jest to pierwszy tom czterotomowej publikacji zatytułowanej Dokumenty i materiały do dziejów Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa, mającej na celu zaprezen-towanie historii i programu Rozgłośni z czasów, kiedy kierował nią Jan Nowak-
-Jeziorański. W drugim tomie ma się znaleźć korespondencja dyrektora Rozgło-śni Polskiej RWE z dwoma głównymi współpracownikami RozgłoRozgło-śni, Adamem Ciołkoszem i Aleksandrem Bergmanem, działaczami emigracyjnymi. Dwa kolejne tomy będą zawierały korespondencję Jana Nowaka-Jeziorańskiego z Edwardem Bernardem Raczyńskim, prezydentem na uchodźstwie, oraz wybór audycji RWE o tematyce historycznej i kulturalnej.
Pierwsza część książki R. Habielskiego i P. Machcewicza to historia Roz-głośni Polskiej Radia Wolna Europa w latach 1950–1975. Rozważania na ten temat zajmują jedną trzecią objętości opracowania. Autorzy przedstawiają w niej obszerną genezę powstania Rozgłośni, omawiają kształtowany przez wiele lat jej charakter oraz opisują walkę o autonomię polskiej sekcji RWE. Podkreślają między innymi znaczenie postaci Jana Nowaka-Jeziorańskiego:
Z biegiem czasu Nowak opanował sztukę łączenia wytycznych i idących za nimi oczekiwań z przekonaniami swoimi i zespołu oraz zdołał wywalczyć autonomię nieporównywalną z żadnym innym kierownikiem narodowej rozgłośni, co przy-znawali sami Amerykanie pracujący w RWE, wspominając o jego „legendarnej nieustępliwości” [s. 28].
W dalszej części pracy badacze przedstawiają zespół redakcyjny Rozgłośni, zasady rekrutacji do pracy w niej oraz schemat audycji, na który składały się wszystkie gatunki ówczesnej radiofonii. Omawiają także współpracę RWE z emigracją, znaczenie akcji balonowej i kontrowersje wokół audycji Józefa Światły, wysokiego funkcjonariusza bezpieki. Chronologicznie przedstawiają różne wydarzenia polityczne i analizują ich wpływ na Rozgłośnię oraz jej au-dycje. Zaznaczają też, że:
Radio musiało reagować na zmieniającą się sytuację za żelazną kurtyną i wspierać liberalizację bez rezygnowania z celów długofalowych, tj. przywró-cenia krajom zależnym od Moskwy pełnej demokracji i niepodległości [s. 71].
Wiele uwagi Habielski i Machcewicz poświęcają sprawie granicy na Odrze i Nysie, stosunkom polsko-niemieckim oraz tak zwanym partyzantom (mocza-rowcom), czyli grupie Mieczysława Moczara. Sporo też miejsca przeznaczają na omówienie kwestii odejścia Jana Nowaka Jeziorańskiego z Rozgłośni, co „[...] bez względu na powody i okoliczności było najwyraźniejszą cezurą w wewnętrznej historii Rozgłośni Polskiej RWE” [s. 133].
Drugą część tomu stanowią dokumenty Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa (w latach 1952–1958 Głosu Wolnej Polski). Są to między innymi do-kumenty pióra Jana Nowaka-Jeziorańskiego, mające istotne znaczenie, gdyż przedstawiają funkcję i misję Radia. Jak piszą autorzy:
Zagadnienia poruszane w dokumentach ilustrują najważniejsze wyzwania, którym musiała sprostać Rozgłośnia w okresie ćwierćwiecza zmian sytuacji politycznej w Polsce i na świecie, definiując tym samym misje Radia oraz peł-nione przezeń funkcje [s. 135].
Większość dokumentów opublikowano po raz pierwszy, część stanowi przedruk z książki Archa Puddingtona Rozgłośnie wolności. Tryumf Radia
Nowa książka o wpływie polityki na media 135 Wolna Europa i Radia Swoboda w zimnej wojnie (2009). Niektóre materiały powstały i przetrwały w języku polskim, pozostałe zachowały się w wersji an-glojęzycznej i były tłumaczone przez Zuzannę Krasnopolską, Piotra Szwacha i Kamilę Kamińską-Chełminiak. Dokumenty opatrzono obszernymi przypisami pochodzącymi zarówno od autorów dokumentów, jak i od osób przygotowujących opracowanie. Niebywale cennym jego uzupełnieniem jest rozwinięty indeks nazwisk; szkoda, że odnosi się on tylko do drugiej części pracy. Nazwiska wy-stępujące w części pierwszej książki zapisano kursywą i nie posiadają one not wyjaśniających. Część pierwsza tomu, poświęcona dziejom RWE, nawiązuje do spraw, których dotyczą publikowane dokumenty. Nie jest to jednak komen-tarz ani uzupełnienie do dziejów, chociaż, jak autorzy sami podają, niekiedy mogą pełnić taką funkcję.
Metodologiczna precyzja twórców recenzowanej publikacji, wysoki poziom stylistyczny i edytorski oraz kultura języka sprawiają, że książka Rozgłośnia Polska Radia Wolna Europa w latach 1950–1975 jest jedną z ciekawszych po-zycji omawiających sytuację mediów w kontekście politycznym. Przedstawione uwarunkowania polityczne i mechanizmy działania mediów w czasach PRL-u mogą być interesującą i wciągającą lekturą nie tylko dla medioznawców.
B i b l i o g r a f i a
Adamczewski, Grzegorz. 2011. Radio Wolna Europa w okresach politycznych przełomów. Wrocław:
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Puddington, Arch. 2009. Rozgłośnie wolności. Tryumf Radia Wolna Europa i Radia Swoboda w zimnej wojnie. Tłum. Andrzej Borzym. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika.