Nielegalne zatrudnienie cudzoziemca jest zagrożone w Polsce, podobnie jak w innych państwach członkowskich UE, wysokimi karami. Zostały one dodatkowo zaostrzone w usta-wie z dnia 15 czerwca 2012 roku o skutkach pousta-wierzania wykonywania pracy
cudzoziem-com przebywającym wbrew przepisom na terytorium RP5, która wdraża w Polsce przepisy dyrektywy UE mającej za zadanie zapobieganie nielegalnemu zatrudnianiu cudzoziemców.6 W porównaniu z poprzednio obowiązującymi przepisami zwiększono m.in. do 10 000 zł wymiar grzywny za uporczywe powierzanie pracy nielegalnie przebywającemu cudzoziem-cowi, gdy praca ta nie ma związku z prowadzoną działalnością gospodarczą. Ponadto pra-codawca ma obecnie obowiązek sprawdzania – przed pojęciem pracy przez cudzoziemca – legalność tego pobytu oraz przechowywania kopii dokumentu pobytowego cudzoziemca (art. 3 ww. ustawy).
Jednocześnie dane Państwowej Inspekcji Pracy pokazują, iż zatrudnianie cudzoziemców bez ważnej wizy lub innego dokumentu uprawniającego do pobytu na terytorium RP bądź podstawy pobytu uprawniającej do wykonywania pracy, bez wymaganego zezwolenia na pracę, na innym stanowisku lub na innych warunkach niż określone w zezwoleniu, bądź bez zawarcia wymaganych umów, nadal stanowi duży problem. Oznacza to, iż ograniczenie się do systemu karania pracodawców nie przynosi wystarczających efektów.
Zatrudnieni w Polsce cudzoziemcy w pewnych sytuacjach mogą nie być świadomi, iż wykonują zatrudnienie nielegalnie. Sytuacja taka może mieć miejsce, jeżeli pracodawca nie dopełnił formalności związanych z powierzeniem pracy i nie zgłosił pracownika do urzędu skarbowego i Zakładu Ubezpieczeń Społecznych oraz nie opłacał składek ani podatków. Do-tyczy to zarówno zezwoleń na pracę jak i oświadczeń pracodawców. Mamy w tym przypad-ku jednak sytuacje legalnego pobytu, ale formalnie nielegalnego wykonywania zatrudnienia.
Dlatego też, za idącą w dobrym kierunku należy uznać propozycję zawartą w projekcie no-welizacji ustawy o cudzoziemcach, wprowadzenia przesłanki wykonywania przez cudzo-ziemca pracy niezgodnie z ustawą o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 20 kwietnia 2004 r. Zastępuje ona obecnie obowiązującą przesłankę wykonywania pracy bez wymaganego zezwolenia na pracę lub oświadczenia o zamiarze powierzenia wykonywania pracy, zarejestrowanego w powiatowym urzędzie pracy lub gdy cudzoziemiec został ukara-ny karą grzywukara-ny za nielegalne wykoukara-nywanie pracy. Ma to na celu ograniczenie możliwości wydania decyzji o zobowiązaniu cudzoziemca do powrotu z uwagi na nielegalne wykony-wanie pracy np. w sytuacji, gdy cudzoziemiec nie wiedział, że wykonuje pracę nielegalnie z uwagi na niedopełnienie pewnych formalności przez pracodawcę.
Należy mieć świadomość, iż nielegalnie zatrudniony cudzoziemiec jest narażany na ła-manie nie tylko podstawowych jego praw pracowniczych, ale również i podstawowych praw człowieka. Dlatego też zapobieganie i walka z tym zjawiskiem powinna stanowić priorytet w działaniach państwa. Fakt niezgodnego z prawem wykonywania pracy czy nawet pobytu nie może pozbawiać danego cudzoziemca jego podstawowych praw. Niestety w praktyce nielegalny pobyt czy nawet tylko zatrudnienie oznacza pozbawienie cudzoziemca przysłu-gujących mu praw. Priorytet walki z nielegalnym zatrudnieniem jest w tym przypadku waż-niejszy niż przestrzeganie ogólnie przyjętych norm w zakresie ochrony praw człowieka. Dla-tego też, w mojej opinii, to właśnie w Dla-tego typu sytuacjach rola Rzecznika Praw Obywatel-skich jest najważniejsza. Powinien on nadal upominać się o przestrzeganie praw nielegalnie przebywających i zatrudnionych w Polsce cudzoziemców, ponieważ wydaje się być jedyną
5 Dz. U. z 2012 r. nr 0, poz. 769.
6 Dyrektywa 2009/52/WE z dnia 18 czerwca 2009 r. dotycząca minimalnych norm w odniesieniu do kar i środków stosowanych wobec pracodawców zatrudniających nielegalnie przebywających obywateli krajów trzecich (Dz. U. UE L 168/24 z 30 czerwca 2009 r.).
Imigrant – pracownik. Przestrzeganie praw pracowniczych i potencjalne problemy na rynku pracy
instytucją, która wsparta przez organizacje społeczne, może to robić efektywnie. Generalnie można tu wyróżnić dwa kierunki działań.
Po pierwsze reagowanie w konkretnych sprawach na podstawie skarg składanych przez cudzoziemców, w tym poprzez ich wspieranie w dochodzeniu swoich praw np. w zakresie wypłaty zaległego wynagrodzenia po ich wyjeździe z Polski.
Po drugie natomiast poprzez składanie do odpowiednich organów rządowych wystą-pień o podejmowanie działań mających na celu poprawę sytuacji nielegalnie przebywających i zatrudnionych w Polsce cudzoziemców. Jako przykład takiego działania, które zakończyło się sukcesem, jest przeprowadzona w pierwszym półroczu 2012 roku abolicja. Kolejnym krokiem powinno być działanie na rzecz za wprowadzeniem do polskiego ustawodawstwa stałego mechanizmu regularyzacyjnego, na podstawie którego cudzoziemcy mogliby, po spełnieniu pewnych warunków, legalizować swój pobyt w Polsce.
Zakończenie
Problemy cudzoziemców na rynku pracy związane z przestrzeganiem ich praw pracow-niczych czy też niezgodne z prawem ich zatrudnianie są typowe dla wszystkich państw, któ-re przyjmują na swoje terytorium migrantów zarobkowych. Różnie radzą sobie one z tym zjawiskiem. Jedne wprowadzają rozwiązania restrykcyjne licząc, że karami skłonią praco-dawców albo do rezygnacji z zatrudniania cudzoziemców lub też do powierzania im pracy legalnej, zgodnej z przepisami prawa pracy. Inne natomiast łączą restrykcje z instrumenta-mi pozwalającyinstrumenta-mi cudzoziemcom wychodzić z nielegalności i szarej strefy zatrudniania. To drugie rozwiązanie wydaje mi się dużo bardziej zasadne. Jeżeli byłoby ono przyjęte w poli-tyce migracyjnej państwa, to zdecydowanie oznaczałoby zwiększenie roli Rzecznika Praw Obywatelskich, który mógłby zintensyfikować swoją aktywność dotyczącą instrumentów le-galizacji pobytu i zatrudnienia. Zdecydowanie zyskałby lepszą podstawę do swoich działań, co przyniosłoby pozytywne skutki zarówno dla Polski jak i cudzoziemców.
Maciej Duszczyk
Instytut Polityki Społecznej Ośrodek Badań nad Migracjami
Uniwersytet Warszawski