• Nie Znaleziono Wyników

niemożność czy obiektywna niemożliwość

3.1. Uwagi ogólne

Proces poszukiwania prawa właściwego na podstawie normy koli-zyjnej oraz — w dalszej kolejności — stwierdzania treści prawa obcego ukształtowany jest z jednej strony przez obowiązujące przepisy prawa prywatnego międzynarodowego, a z drugiej strony — przez normy postę-powania cywilnego. Aby prawo obce w ogóle zostało uznane za właściwe jako podstawa rozstrzygnięcia, konieczne jest nałożenie na sąd obowiąz-ku uwzględniania z urzędu powiązań z obcym obszarem prawnym wśród ustalonych okoliczności. W polskim porządku prawnym uczyniono to na podstawie art. 1143 § 1 k.p.c. Ponadto w omawianej dziedzinie znajdują zastosowanie normy kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu dowodowym, które kształtują między innymi konsekwencje inicjatywy lub zaniechania stron w zgłaszaniu wniosków o przeprowadzenie dowo-dów, jak również możliwości dopuszczenia przez sąd dowodu z urzędu (art. 230 i nast. k.p.c.). Możliwe jest zatem, że wskutek przedłożenia określonych dowodów przez strony lub ich braku ustalenia faktyczne doprowadzą sąd do wniosku o braku podstaw do stosowania prawa ob-cego28. Może to wynikać z nieustalenia powiązań z obcym systemem

25 Na korzyści z zamieszczenia takiego postanowienia w ustawie kolizyjnej wskazy-wał M. Pazdan (O potrzebie uchwalenia nowej ustawy…, s. 42), twierdząc, że umożli-wiłoby to podmiotom zagranicznym łatwiejsze przewidzenie sposobu traktowania prawa obcego przez polski sąd.

26 Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy — Kodeks postępowania cywil-nego oraz niektórych innych ustaw. Dz.U. nr 234, poz. 1571.

27 T. Ereci ński: Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. T. 5…, s. 520.

28 P. Rylski: Stwierdzenie treści prawa obcego i obcej praktyki sądowej w polskim postępowaniu cywilnym. W: „Aurea praxis aurea theoria”. Księga pamiątkowa ku czci

53

Niemożność stwierdzenia treści prawa obcego w rozsądnym terminie…

prawnym w ogóle (przy jednoczesnym stwierdzeniu wystarczającego po-wiązania z obszarem polskim) lub niemożności stwierdzenia okoliczności stanowiących element łącznika miarodajnej normy kolizyjnej. Ta ostat-nia sytuacja wskazana została w art. 10 ust. 1 ustawy p.p.m. z 2011 r.

i prowadzi do poszukiwania najściślejszego związku ocenianej sprawy z danym systemem prawnym. Należy jednak podkreślić, że na etapie poszukiwania prawa właściwego, z uwagi na regulację postępowania do-wodowego w k.p.c. opartą zasadniczo na dyrektywie kontradyktoryjno-ści, strony mają istotny wpływ na właściwość prawa przez wykazywanie danych okoliczności lub — przeciwnie — ich zatajenie przed sądem. Jed-nakże brak inicjatywy stron w większości przypadków przełoży się na treść rozstrzygnięcia w odniesieniu do właściwości prawa.

Inaczej ustawodawca ukształtował działania sądu i stron w odniesie-niu do stwierdzenia treści prawa obcego, uznanego za właściwe w spra-wie. Co za tym idzie, odmienne są też procesowa ocena i konsekwencje działań oraz zaniechań stron w zakresie poznania obcych norm praw-nych. Również w tej materii konieczne jest łączne stosowanie regulacji proceduralnej i kolizyjnej, tj. art. 1143 § 1 k.p.c. i art. 10 ust. 2 usta-wy p.p.m. z 2011 r. Z jednej strony, art. 1143 k.p.c. w § 1 jednoznacznie obliguje sąd do działania z urzędu w celu poznania prawa obcego, da-jąc sądowi w § 1 i 3 nieograniczone rodzajowo środki dotarcia do treści obcych regulacji, jedynie przykładowo wskazując możliwość zwrócenia się o informację do Ministra Sprawiedliwości i zasięgnięcia opinii bie-głego. Z drugiej strony zaś art. 10 ust. 2 p.p.m. z 2011 r. współreguluje konieczne działania sądu. Należy zwrócić uwagę, że w odróżnieniu od art. 10 ust. 1 p.p.m. z 2011 r., zamiast zwrotu „ustalenie”, ustawodawca w art. 10 ust. 2 p.p.m. z 2011 r. posłużył się pojęciem „stwierdzenie obcego prawa”. Uwydatnia to odmienny od procesu dowodzenia charakter czyn-ności zmierzających do poznania treści prawa obcego29. Ponadto art. 10 ust. 2 p.p.m. z 2011 r. uzupełnia opis tych działań przez wskazanie, kie-dy dociekania treści prawa obcego winny zostać uznane za bezowocne.

Sytuacja ta ma miejsce wtedy, gdy prawa obcego „nie można stwierdzić w rozsądnym terminie”. Uznanie takiego stanu przez sąd skutkuje właś- ciwością prawa polskiego. Należy postawić pytanie, kiedy można uznać za uprawniony wniosek sądu o braku możliwości stwierdzenia treści obcych norm. Konieczna jest zatem interpretacja art. 10 ust. 2 ustawy

Profesora Tadeusza Erecińskiego. Red. J. Gudowski, K. Weitz. T. 1. Warszawa 2011, s. 1316 i nast.; K. Sznajder -Peroń, w: „System Prawa Prywatnego”, T. 20 A…, s. 516 i nast., co do modyfikacji np. w zakresie postępowań nieprocesowych, gdzie oczekuje się większej inicjatywy sądu. Por. również H. S chack: Internationales Zivilverfahren-srecht…, s. 274.

29 P. Rylski: Stwierdzenie treści prawa obcego…, s. 1316.

54

Katarzyna Sznajder -Peroń

p.p.m. z 2011 r. w celu określenia zakresu wymogu podejmowania przez sąd starań o stwierdzenie prawa obcego.

3.2. Obowiązki sądu na tle art. 10 ust. 2 ustawy p.p.m. z 2011 r.

Zważyć należy, że w przypadku dociekania treści prawa obcego na sądzie spoczywa obowiązek samodzielnego działania, bez względu na inicjatywę stron. Stwierdzanie treści prawa obcego nie podlega regu-łom kształtującym rozkład ciężaru dowodu (art. 6 k.c.) i ocenę dowodów (art. 230 i nast. k.p.c.). Nie znajdują w tej mierze zastosowania normy po-zwalające sądowi wnioskować o istnieniu określonych faktów z zachowań stron w trakcie postępowania, takich jak przyznanie danych okoliczności (art. 229 k.p.c.)30 i odmowa przedstawienia dowodu (art. 233 § 2 k.p.c.)31. Brak tu też miejsca dla przyjęcia konstrukcji notoryjności określonych faktów (art. 228 k.p.c.)32 oraz domniemań faktycznych (art. 231 k.p.c.)33. Wszak stwierdzeniu nie podlegają fakty, lecz zadaniem sądu jest pozna-nie i zastosowapozna-nie obcych norm, traktowanych jak prawo, stanowiących podstawę oceny zgłoszonego roszczenia i w konsekwencji tej oceny — podstawę rozstrzygnięcia. Zatem uczestnicy postępowań nie mogą zostać dotknięci negatywnymi skutkami braku ich aktywności w dociekaniu treści prawa obcego34, a jednocześnie niedochowanie przez sąd ustawo-wego nakazu poznania i zastosowania z urzędu właściustawo-wego prawa może prowadzić do negatywnych skutków dla uczestników sprawy, w której nie zastosowano prawa miarodajnego dla rozstrzygnięcia35.

30 M. B ecker: Die Ermittlung und Anwendung ausländischen Rechts in der deut- schen Rechtspraxis. In: Festschrift für Dieter Martiny zum 70. Geburtstag. Hrsg. N. Witz- leb, R. Ellger, P. Mankowski, H. Merkt, O. R emien. Tübingen 2014, s. 625. Por.

również H. S chack (Internationales Zivilverfahrensrecht…., s. 274) co do niedopuszczal-ności przyjęcia konstrukcji uznania w zakresie prawa obcego w procesie zaocznym, treść prawa właściwego bowiem nie może być objęta twierdzeniem stron co do faktów.

31 K. Sznajder -Peroń, w: „System Prawa Prywatnego”. T. 20 A…, s. 521 i nast.

32 P. Rylski: Stwierdzenie treści prawa obcego…, s. 1322.

33 P. Czubik: Klauzula generalna „rozsądny termin”…, s. 9, powołując również uza-sadnienie wyroku SN z dnia 13 kwietnia 2007 r., III CZP 21/07. OSNC 2008, nr 3, poz. 34, gdzie wykluczono możliwość wywodzenia zgodności formy czynności prawnej z (nieustalonym co do treści) obcym prawem właściwym na podstawie treści apostille, którą został opatrzony dokument pochodzący z zagranicy.

34 Niedopuszczalne jest zatem stwierdzenie, że strona „nie wykazała” treści prawa właściwego; tak m.in. SN w wyroku z dnia 3 marca 2011 r., II PK 208/10. OSNP 2012, nr 9—10, p. 110.

35 Ma to znaczenie np. w postępowaniach wieczystoksięgowych, gdy sąd zaniecha stwierdzenia treści prawa obcego właściwego dla formy pełnomocnictwa; zob. P. Czu-bik: Klauzula generalna „rozsądny termin”…, s. 9.

55

Niemożność stwierdzenia treści prawa obcego w rozsądnym terminie…

Dokonując oceny wspomnianego obowiązku sądu, warto wcześniej rozważyć, jakiego rodzaju trudności mogą towarzyszyć próbom stwier-dzenia obcego prawa właściwego. Jak wiadomo, przepisy art. 1143 § 1 i § 3 k.p.c. wskazują na nieograniczony katalog środków mogących służyć stwierdzeniu prawa obcego36. Nie jest w żadnej mierze wykluczone sa-modzielne poszukiwanie przez sędziego treści obcych przepisów ze źró-deł ogólnodostępnych. W odniesieniu do praw państw członkowskich UE rośnie również znaczenie wewnętrznych systemów pozyskiwania wia-domości, takich jak Europejska Sieć Sądownicza37, oraz bezpośredniego porozumiewania się przez sędziów państw członkowskich w celu wymia-ny informacji o prawie wewnętrzwymia-nym38. W orzecznictwie i w doktrynie wyrażono zasługujący na aprobatę pogląd, zgodnie z którym o infor-mację Ministra Sprawiedliwości lub opinię biegłego sąd winien zwrócić się dopiero, gdy samodzielnie nie może stwierdzić treści prawa obcego39. Co zrozumiałe, trudności mogą pojawić się w odniesieniu do systemów prawnych odległych zarówno geograficznie, jak i pod względem kultury prawnej. W tym ostatnim wypadku często spotyka się przeszkody zwią-zane z właściwością reguł wyznaniowych, uznanych za wiążące normy w obcym systemie prawnym, i jednoczesną trudnością w dotarciu do tych uregulowań40. Ponadto faktyczny brak sprawowania władzy publicznej na danym terenie wskutek upadku struktur państwowych lub stanów przejściowych po przejęciu władzy może również utrudniać dotarcie do treści prawa właściwego41. Wreszcie, przeszkoda w stwierdzeniu prawa obcego może być wynikiem zwykłego braku woli współpracy po stronie władz obcego państwa w zakresie udzielania informacji. Co do zasady, zaburzenia w funkcjonowaniu organów państwa obcego same z siebie nie

36 T. Ereci ński: Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. T. 5…, s. 523; P. Ryl-ski: Stwierdzenie treści prawa obcego…, s. 1320; K. Sznajder -Peroń, w: „System Pra-wa PryPra-watnego”. T. 20 A…, s. 523 i nast.

37 Zob. szczegółowo: M. Cichomska: Metody ustalania treści prawa obcego a Eu-ropejska Sieć Sądownicza. „Polski Proces Cywilny” 2012, nr 2, s. 292 i nast.; Eadem:

Prawo obce w postępowaniu…, s. 60.

38 Liczne programy szkoleń sędziów w ramach wymiany i indywidualnych kontak-tów realizuje Europejska Sieć Szkolenia Kadr Wymiaru Sprawiedliwości (European Ju-dicial Training Network). Dane o działaniach szkoleniowych sieci dostępne w Internecie:

www.ejtn.eu.

39 M. Cichomska: Metody ustalania treści prawa obcego…, s. 294, wskazując na wyrok SN z dnia 11 stycznia 2008 r., V CSK 372/07.

40 Jest to częsty problem w krajach, w których zamieszkują mniejszości pochodzą-ce z państw uznających miarodajność reguł wyznaniowych w prawie rodzinnym. Zob.

M. B ecker: Die Ermittlung und Anwendung ausländischen Rechts…, s. 619 i nast.

41 Wynika to z założenia, że prawem właściwym dla oceny sprawy jest prawo real-nie obowiązujące na danym terereal-nie jako wprowadzone przez tamtejsze władze — zob.

H. S chack: Internationales Zivilverfahrensrecht…, s. 275.

56

Katarzyna Sznajder -Peroń

zwalniają sądu z obowiązku podjęcia starań o ustalenie tamtejszego pra-wa, gdy źródła poznania tego prawa są dostępne, np. w postaci publika-cji. Sąd jednak może również napotkać trudności w dotarciu do biegłych, którzy, wobec wyczerpania mniej czasochłonnych środków, mogliby wy-powiedzieć się co do treści prawa obcego. Należy jednak zauważyć, że zasadniczo sąd nie może przyjąć z góry tezy o braku biegłego mogącego wypowiedzieć się o prawie obcym, nie docierając do polskich ośrodków naukowych dysponujących kadrami kompetentnymi w zakresie bada-nia obcych systemów prawnych42. Pracownicy ośrodków naukowych, ze względu na wiedzę prawnoporównawczą i umiejętności badawcze, mają znacznie większe możliwości określenia miarodajnych norm prawnych niż urzędnicy Ministerstwa Sprawiedliwości. Należy również zaznaczyć, że dostępne także w Polsce np. niemieckie piśmiennictwo doczekało się bardzo obszernych zbiorów informacji o licznych obcych systemach praw-nych, nie wyłączając tych bardziej odległych. To samo dotyczy wydawane-go zbioru opinii o prawie obcym pochodzących od ośrodków naukowych, w tym od referentów Instytutu Maxa Plancka43. W połączeniu z wiedzą specjalisty powołanego jako biegły w zakresie prawa obcego, zgodnie z art. 1143 § 3 k.p.c., rokuje to możliwość dokonania ustaleń dotyczących nawet najmniej znanych porządków prawnych.

4. Charakter przeszkody

w stwierdzeniu treści prawa właściwego