Jąkanie najczęściej kojarzone jest z niepłynnością mówienia lub wadą wymowy, co stanowi uproszczenie tego zagadnienia. W rzeczywistości ma ono skomplikowaną strukturę, na którą składają się elementy biologiczne , lingwistyczne, psychologiczne, społeczne oraz relacje między nimi (Z. Tarkowski, 2010).
Przyczyna jąkania nie została jednoznacznie ustalona, mimo wysiłku wielu badaczy. Istnieje mnogość teorii na temat etiologii omawianego zaburzenia. Zbigniew Tarkowski jest zwolennikiem koncepcji wieloczynnikowych (holistycznych). Autor ten zaproponował własną teorię zwaną teorią trójczynnikową. Zakłada ona, że aby rozwinęło się jąkanie, muszą zadziałać czynniki: predysponujące, wyzwalające, utrwalające (Z. Tarkowski, 2010).
Niepłynność mówienia
Mówienie płynne charakteryzuje się odpowiednim tempem i rytmem wypowiedzi oraz swobodnym przechodzeniem od jednego elementu wypowiedzi do następne
U niektórych osób bardzo często można zaobserwować, zwłaszcza w stanach zdenerwowania lub zmęczenia, różne symptomy niepłynnego mówienia, tj. powtarzanie sylab, wyrazów, przeciąganie głosek, pauzy lub powtórki.(D.Kamińska, 2007).
Niepłynność mówienia występuje szczególnie wyraźnie u dzieci młodszych (przed 5 rokiem życia) w okresie kształtowania się ich mowy i jest uznawana za niepłynność rozwojową, nazywaną również jąkaniem rozwojowym (Z.Tarkowski, 1992 a).
Jąkanie rozwojowe występuje wtedy ze względu na dużą pobudliwość dziecka, szybkie bogacenie słownika i rozwój myślenia przy małej sprawności artykulacji. Dysproporcja między tym, co dziecko rozumie i chce powiedzieć, a tym, co może wypowiedzieć, jest źródłem napięć, które mogą zaburzyć jego mowę i być przyczyną jąkania. ( D. Kamińska, 2007).
Według Z. Tarkowskiego (tamże), rozwojowa niepłynność mówienia (RNM) to zaburzenie płynnego przechodzenia od jednego elementu wypowiedzi do drugiego oraz
zakłócenia jej tempa i rytmu. RNM pojawia się wskutek intensywnego rozwoju mowy u dziecka. Niepłynność ta zmniejsza się wraz z wiekiem dziecka w tracie doskonalenia przez niego systemu językowego, o ile nie zostanie utrwalona wskutek niewłaściwych reakcji otoczenia.
Objawy niepłynnego mówienia to:
Powtarzanie – można powtarzać głoskę (m-m-m-mama), sylabę (ma-ma-ma-mama), słowo (mama mama), lub kombinację wyrazów (mama poszła mama poszła).
Przeciąganie – może obejmować zarówno samogłoski, jak i spółgłoski. Łatwiejsze jest wydłużanie realizacji głoski szczelinowej (ssssyn) niż półotwartej (mmmama).
Blokowanie – nadmierne przeciąganie głosek zwartch lub zwarto-szczelinowych kończy się zazwyczaj blokowaniem, czyli niemożnością realizacji ciągu fonicznego na skutek zbyt dużego napięcia mięśni aparatu oddechowego, fonacyjnego lub artykulacyjnego. Ta napięta blokada może ujawnić się także w formie pauzy (ciszy) lub wielokrotnego powtarzania jakiegoś fragmentu wypowiedzi (noi-noi-noi).
Pauzowanie – pauzowanie, czyli momenty ciszy, to naturalne zjawisko mówienia. Wyróżniamy pauzy: logiczne (które dają czas do namysłu); emocjonalne; oddechowe. Pauzowanie jest ważnym środkiem sztuki oratorskiej. Za objaw niepłynnego mówienia uznaje się je dopiero wówczas, gdy: zakłóca wartość ciągu fonicznego; nie jest umotywowane konstrukcją wypowiedzi i pojawia się tam, gdzie nie powinno go być; towarzyszy nadmiernemu napięciu mięśniowemu.
Embolofazje lub embołofrazje – obie nazwy używane są zamiennie dla oznaczenia wtrącania do wypowiedzi nic nieznaczących dźwięków typu: yyyy, eee, aaa. Pełnią one funkcje „wypełniacza” tekstu ustnego, podobnie jak tak zwane słowa-łaty w rodzaju:
prawda, mocium panie, no wiesz. Nie wnoszą one żadnej istotnej informacji, ale
wypełniając pauzy w wypowiedzi, nadają jej pozory płynności.
Rewizje, czyli poprawki – język potoczny obfituje w wykolejenia. Poprawiając dany element wypowiedzi ustnej (mama poszedł....-szła), zakłócamy jej płynność.
Trwa dyskusja na temat możliwości włączenia do symptomów niepłynnego mówienia zaburzeń jego tempa. Wyróżnia się trzy rodzaje tych zaburzeń:
- tachylalię, czyli zbyt szybkie mówienie; - bradylalię, czyli zbyt wolne wypowiadanie się;
- mówienie nierytmiczne, czyli momentami zbyt wolne, a chwilami zbyt szybkie (Z. Tarkowski, 2010).
Rodzaje niepłynności mówienia to:
1) niepłynność semantyczna – trudność w płynnym przechodzeniu od jednej informacji do drugiej (objawy: pauzy, powtórzenia, i embolofazje);
2) niepłynność syntaktyczna – problemy w przechodzeniu od jednej struktury syntaktycznej do drugiej (objawy: rewizje i powtórzenia, np. spójników);
3) niepłynność artykulacyjna – trudności w płynnym przechodzeniu od jednej artykulacji do kolejnej (objawy: powtarzanie, przeciąganie, blokowanie i dysrytmia) (D. Kamińska, 2007). Rozwojowa niepłynność mówienia, a jąkanie wczesnodziecięce
Często trudno jest odróżnić rozwojową niepłynność mówienia od jąkania wczesnodziecięcego.
Jak pisze Zbigniew Tarkowski niepłynność mówienia pojawia się niespodziewanie i tak samo nagle może ustąpić.
Należy pamiętać, że w rozwojowej niepłynności mówienia dzieci powtarzają pewne elementy wypowiedzi bez napięcia emocjonalno-mięśniowego i są to zazwyczaj początkowe sylaby. Natomiast w jąkaniu wczesnodziecięcym napięcie to jest wyraźnie widoczne. Różnica dotyczy również płynności wypowiedzi (D. Kamińska, c 2007).
Poniższa tabela przedstawia podstawowe cechy różniące RNM i JW. wg Z. Tarkowskiego.
CHARAKTERYSTYKA PORÓWNAWCZA ROZWOJOWEJ NIEPŁYNNOŚCI MÓWIENIA I JĄKANIA WCZESNODZIECIĘCEGO. KRYTERIA RÓŻNICOWANIA ROZWOJOWA NIEPŁYNNOŚĆ MÓWIENIA (RNM) JĄKANIE WCZESNODZIECIĘCE ( J W )
Rodzaj niepłynności normalna patologiczna
Forma niepłynności niespastyczna (nieskurczowa)
kombinacja spastycznej i niespastycznej
Uwarunkowania genetyczne
nie występują czasami występują
Dominujące objawy powtarzanie sylab i
wyrazów, pauzy napięte, rewizje
przeciąganie, powtarzanie, bloki, pauzy napięte, dysrytmie fonacyjne
Lokalizacja objawów niepłynności
na początku wypowiedzi lub na przejściu od jednego
w każdym miejscu wypowiedzi
jej członu do drugiego Wyrazy wymawiane niepłynnie Przeważnie wyrazy funkcyjne (spójniki i przyimki) czasowniki i rzeczowniki
Świadomość zaburzenia nie występuje często występuje
Lęk przed mówieniem nie występuje stopniowo się pojawia
Współruchy i tiki nie występują nieraz występują
Rozwój niepłynności z wiekiem zmniejsza się z wiekiem zwiększa się Okresy niepłynności z wiekiem ulegają
skróceniu
z wiekiem wydłużają się
Okresy poprawy z wiekiem wydłużają się z wiekiem ulegają
skróceniu Postępowanie logopedyczne profilaktyka terapia Źródło: D.Kamińska, 2007r., s. 29.