Niepełnosprawni uczniowie w Polsce

Zdaniem wielu badaczy dotychczasowy sposób gromadzenia danych oświa-towych utrudniał właściwą ocenę realizacji zadań oświatowych wobec uczniów  niepełnosprawnych. 

Według  danych  Systemu  Informacji  Oświatowej3  w  Polsce  jest  58  013  przedszkoli  i  szkół  (do  poziomu  ponadgimnazjalnego  włącznie)  kształcących 

2 W  opracowaniu  korzystam  głównie  z  najnowszych  dostępnych  danych  o  zakresie  zjawi-ska uczniów niepełnosprawnych w Polsce opracowanych przez A. Dudzińską, które znalazły się  w Biuletynie Rzecznika Praw Obywatelskich Równe szanse w dostępie do edukacji osób z

niepełno-sprawnościami. Analiza i zalecenia (2012). 

3 Prezentowane  dane  pochodzą  z  Systemu  Informacji  Oświatowej  i  obrazują  stan  na  dzień  30.09.2010 r., http://www.cie.men.gov.pl/index.php/dane-statystyczne/139.html (Dudzińska 2012).

łącznie 6,5 mln uczniów. W 19 234 z tych placówek (33% ogólnej liczby szkół  i przedszkoli) kształci się łącznie 159,6 tys. uczniów niepełnosprawnych (2,4%  ogólnej liczby uczniów)4 . Tak więc uczniowie niepełnosprawni stanowią relatyw-nie niewielką podgrupę całej populacji uczniów.  Spośród wszystkich placówek, w których kształcą się uczniowie niepełno-sprawni, 13% stanowią przedszkola i szkoły specjalne. Wskaźniki te świadczą  o znacznej koncentracji uczniów niepełnosprawnych. Tym samym dwie trzecie  polskich placówek nie ma w ogóle kontaktu z uczniami z niepełnosprawnością. Aż  ponad połowa (53%) wszystkich przedszkoli i szkół jest zlokalizowana w więk-szych miastach, liczących powyżej 5 tys. mieszkańców. Na wsi znajduje się 44%  wszystkich placówek, zaś jedynie 3% w małych miastach.

Najwyższy  odsetek  uczniów  niepełnosprawnych  notowany  jest  w  gimna- zjach (4,1%) i szkołach podstawowych (2,8%), natomiast w szkołach ponadgim-nazjalnych i w przedszkolach uczniowie niepełnosprawni stanowią odpowiednio  1,7% i 1,0% ogółu uczniów.

Uczniowie  niepełnosprawni  po  ukończeniu  gimnazjum  najczęściej  kształ- cą się w zasadniczych szkołach zawodowych (48%, głównie uczniowie z upośle- dzeniem umysłowym w stopniu lekkim), w szkołach specjalnych przysposabiają-cych do pracy (28%, głównie uczniowie z upośledzeniem umysłowym w stopniu  umiarkowanym  lub  znacznym),  nieco  rzadziej  w  liceum  ogólnokształcącym  (11% – głównie uczniowie z niepełnosprawnością ruchową, słabowidzący, słabo-słyszący, z zaburzeniami zachowania i zagrożeni niedostosowaniem społecznym  – oraz dalsze 3% w liceum ogólnokształcącym uzupełniającym dla absolwentów  zasadniczych szkół zawodowych – głównie uczniowie z upośledzeniem umysło-wym w stopniu lekkim) czy technikum, w tym również uzupełniającym (łącznie  około 6%, struktura podobna jak dla liceum ogólnokształcącego, z nieco wyż-szym udziałem uczniów niesłyszących i niedosłyszących). Ze względu na przyczynę wydania orzeczenia o potrzebie kształcenia specjal-nego, największą grupę wśród uczniów niepełnosprawnych stanowią uczniowie  z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim (36%) oraz umiarkowanym lub  znacznym (20%). W dalszej kolejności są to uczniowie z niepełnosprawnościami  sprzężonymi, a więc z więcej niż jedną niepełnosprawnością (12%), z niepełno-sprawnością  ruchową  (6%)  i  z  zaburzeniami  zachowania  (6%).  Udział  każdej  z pozostałych niepełnosprawności w ogólnej liczbie uczniów niepełnosprawnych  nie przekracza 5%.

Istnieją  różnice  w  proporcjach  poszczególnych  rodzajów  niepełnospraw-ności w ogólnej liczbie uczniów niepełnosprawnych w zależności od kategorii  miejscowości.

W  dużych  miastach  relatywnie  rzadziej  orzeka  się  upośledzenie  w  stop-niu  lekkim,  częściej  zaś  upośledzenie  umiarkowane  lub  znaczne,  częściej  też 

orzeka się niesłyszenie i niedosłyszenie oraz zaburzenia zachowania i autyzm,  rzadziej natomiast niedostosowanie społeczne i zagrożenie uzależnieniem.

W szkołach ogólnodostępnych (w tym integracyjnych, a także ogólnodostęp- nych prowadzących oddziały integracyjne lub specjalne) uczy się mniej niż poło-wa uczniów niepełnosprawnych.

Im  wyższy  poziom  kształcenia,  tym  wyższy  odsetek  uczniów  niepełno-sprawnych trafia do szkół specjalnych – dla szkół ponadgimnazjalnych wynosi  on aż 81% (prawdopodobnie ze względu na duży udział uczniów z upośledze-niem  umysłowym,  dla  których  znacznie  wydłużony  jest  proces  zdobywania  zawodu w szkołach przysposabiających do pracy). Zatem dwie trzecie niepeł- nosprawnych uczniów gimnazjów w większych miastach kształci się w szko-łach specjalnych.

Oddziały integracyjne skupiają największą część niepełnosprawnych przed-szkolaków  (47%).  Na  kolejnych  poziomach  edukacji  odsetek  uczniów  obję-tych  tą  formą  kształcenia  stopniowo  maleje  (szkoły  podstawowe  –  24%,  gim-nazja  –  15%,  szkoły  ponadgimnazjalne  –  6%).  Rośnie  jednocześnie  procent  uczniów  niepełnosprawnych  w  oddziałach specjalnych. Dla  przedszkoli wyno-si on 31%, dla szkół podstawowych – 42%, dla gimnazjów – 57%, a dla szkół  ponad gimnaz jalnych – 82%.

Największy  procentowy  udział  w  oddziałach  ogólnodostępnych  mają  uczniowie  przewlekle  chorzy  (66%)  oraz  z  niepełnosprawnościami  senso-rycznymi:  słabosłyszący  (51%)  i  słabowidzący  (50%),  nieco  niższy  ucznio-wie  z  niepełnosprawnością  ruchową  (41%)  i  z  zaburzeniami  psychicznymi  (39% tej grupy).

Natomiast rodzaje niepełnosprawności z najwyższym odsetkiem uczniów  w  oddziałach  specjalnych  to  zagrożeni  uzależnieniem  (95%  tej  grupy),  nie-dostosowani  społecznie  (87%)  oraz  z  upośledzeniem  umysłowym  w  stopniu  umiarkowanym lub znacznym (79%).

Do oddziałów integracyjnych trafia ponad połowa uczniów z zaburzeniami  psychicznymi  (55%  tej  grupy  niepełnosprawności),  autyzmem  (53%)  i  zabu-rzeniami zachowania (52%), nieco rzadziej kształci się w nich grupa uczniów  z niepełnosprawnością ruchową (48% tej grupy), słabosłyszący (30%), słabowi-dzący (29%) i niewidomi (25%).

Niemal  wszyscy  uczniowie  niepełnosprawni  uczą  się  w  placówkach  publicznych.  Z  placówek  niepublicznych  korzysta  zaledwie  3,2%  ogółu  uczniów niepełnosprawnych, w porównaniu do 10,4% dla ogółu uczniów).  Nieco częściej korzystają z nich uczniowie niepełnosprawni na wsi (3,8%)  niż  w  miastach  do  5  tys.  mieszkańców  (1,4%)  i  miastach  powyżej  5  tys.  miesz kańców (3,1%).

1.2.1. Niepełnosprawni uczniowie w Łodzi

W Łodzi w bieżącym roku szkolnym 2012/2013 we wszystkich typach szkół  (szkoły  podstawowe,  gimnazja  i  szkoły  ponadgimnazjalne)  kształci  się  łącznie  65 204  uczniów  (w  tym  63 039  w  szkołach  masowych  i  integracyjnych  oraz  2165 uczniów w szkołach specjalnych).

W  szkołach  podstawowych  kształci  się  30 242  uczniów,  w  gimna-zjach  13 373  uczniów,  a  w  szkołach  ponadgimnazjalnych  ta  liczba  wynosi  19 424 uczniów. 

Należy  podkreślić,  że  nadal  trudno  jest  ustalić  dokładną,  faktyczną  liczbę  uczniów niepełnosprawnych w bieżącym roku szkolnym, a składa się na to kilka  powodów: – po pierwsze, liczba uczniów zmienia się w ciągu roku szkolnego ze wzglę-du na przepływ uczniów pomiędzy placówkami (uzyskiwanie orzeczeń w trakcie  roku szkolnego lub nawet semestru); – po drugie w systemie szkolnym uczeń niepełnosprawny, o którym mowa  w przepisach oświatowych, to uczeń posiadający orzeczenie o potrzebie kształce- nia specjalnego wydane przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną. W związ-ku  z  tym  statystyki  oświatowe  odnoszą  się  głównie  do  tego  rodzaju  orzeczeń.  Dla przykładu, uczniowie szkół specjalnych oraz szkół/oddziałów integracyjnych  muszą  posiadać  orzeczenie  o  potrzebie  kształcenia  specjalnego,  a  wśród  nich  mogą być też uczniowie posiadający orzeczenie o niepełnosprawności, ale ono  nie jest wymagane w tych placówkach. Dlatego w poniższej tabeli przedstawiono  także liczbę uczniów, którzy posiadają dwa rodzaje orzeczeń (orzeczenie o po-trzebie  kształcenia  specjalnego  i  orzeczenie  o  niepełnosprawności  lub  stopniu  niepełnosprawności); 

– po trzecie, w przypadku szkół specjalnych wiadomo, że wszyscy ucznio-wie muszą posiadać orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, ale możemy  tylko  domniemywać,  że  także  prawie  wszyscy  uczniowie  tych  szkół  posiadają  orzeczenie o niepełnosprawności. To jednak jest niemożliwe do ustalenia, gdyż  Wydział Edukacji prowadzi tylko statystykę odnośnie do orzeczeń o stopniu nie-pełnosprawności w tego rodzaju placówkach. Tak więc, biorąc pod uwagę wymienione wyżej kwestie, ustalenie dokładnej  liczby dzieci i młodzieży z orzeczeniem o niepełnosprawności kształcących się  w łódzkich szkołach nie jest możliwe. Tabela 1 pokazuje, jaki jest udział w systemie edukacyjnym uczniów niepeł-nosprawnych oraz uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. 5 Opracowanie i obliczenia własne na podstawie danych (stan z 30.09.2012 r.) uzyskanych  w  Wydziale  Edukacji  Urzędu  Miasta  Łodzi  (w  Zespole  ds.  Kształcenia  Specjalnego,  Opieki  i Organizacji Wypoczynku oraz w Oddziale Organizacji Szkół Publicznych). 

Tabela 1 Uczniowie niepełnosprawni i ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi   w Łodzi w roku szkolnym 2012/2013* Typ szkoły Rodzaj orzeczenia (liczba uczniów) o potrzebie  kształcenia specjalnego o niepełnosprawności /o stopniu  niepełnosprawności o potrzebie kształcenia specjalnego i orzeczenie o niepełno-sprawności /o stopniu  niepełnosprawności Masowa: Podstawowa Gimnazjum Ponadgimnazjalna 59 25 20 190 75 73 28 9 12 Integracyjna: Podstawowa Gimnazjum Ponadgimnazjalna 256 104 29 74 47 17 74 47 17 Specjalna: Podstawowa Gimnazjum Ponadgimnazjalna 932 630 603 872*  –

* W  bieżącym  roku  szkolnym  872  uczniów  spośród  wszystkich  uczniów  uczęszczających  do szkół specjalnych posiada orzeczenie o stopniu niepełnosprawności. Jak wspomniano wcześniej,  brak jest danych na temat liczby uczniów posiadających orzeczenie o niepełnosprawności.

Źródło: oprac. własne na podstawie danych z Wydziału Edukacji Urzędu Miasta Łodzi.

Z przedstawionych danych wynika, że zdecydowana większość dzieci nie-pełnosprawnych  w  naszym  mieście  kształci  się  w  placówkach  specjalnych  (na 2641 wszystkich uczniów niepełnosprawnych aż 2165 uczęszcza do placówek  specjalnych). 

W szkołach specjalnych na poziomie podstawowym kształci się 932 uczniów,  na  poziomie  gimnazjalnym  –  630,  a  ponadgimnazjalnym  –  603  uczniów.  Wszyscy  uczniowie  (2165)  w  tych  placówkach  posiadają  orzeczenie  o  po-trzebie  kształcenia  specjalnego,  a  872  uczniów  posiada  orzeczenie  o  stopniu  niepełnosprawności.

Na drugim miejscu, jeżeli chodzi o liczbę uczniów niepełnosprawnych, znaj-dują się szkoły masowe, gdzie w na poziomie podstawowym jest 190 uczniów  niepełnosprawnych  (z  orzeczeniem  o  niepełnosprawności),  w  gimnazjach  jest  75  uczniów  niepełnosprawnych,  a  w  szkołach  ponadgimnazjalnych  jest  takich  uczniów 73. 

Natomiast  w  szkołach/oddziałach  integracyjnych  kształci  się  na  poziomie  podstawowym 74 niepełnosprawnych, w gimnazjach – 47, a w szkołach ponad-gimnazjalnych – 17 uczniów z orzeczeniem o niepełnosprawności.

Należy  zwrócić  także  uwagę  na  strukturę  uczniów  w  szkołach  masowych  i integracyjnych, jeżeli chodzi o rodzaj posiadanych orzeczeń. Wyraźnie widocz-ne  jest  odwrócenie  proporcji,  to  znaczy,  że  w  szkołach  masowych  kształci  się  zdecydowanie więcej uczniów z orzeczeniem o niepełnosprawności lub o stopniu  niepełnosprawności, podczas gdy w szkołach/oddziałach integracyjnych przewa-żają uczniowie z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego.