Przyjęto, iż niepełnosprawność jest przeciwieństwem sprawności, czyli stanu nor-malnego, tj. normy. Pojęcie normy, czyli normalności, utożsamia się z pojęciem zdrowia.
Pojęcie „zdrowie” jest definiowane przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) jako stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko jako brak schorzenia czy dolegliwości.
1 A. Officer, Światowy Raport o Niepełnosprawności / World Report on Desability, „Niepełnosprawność” 2012, nr 4 (5), s. 32.
2 Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych, Niepełnosprawność w liczbach, http://www.niepelno-sprawni.gov.pl/p,78,dane-demograficzne [10.04.2016].
3 T. Łobożewicz, G. Bieńczyk, Podstawy turystyki, Wyd. WSE, Warszawa 2001, s. 221.
Niepełnosprawność jest pojęciem, które pojawia się zarówno w języku potocznym, jak i w dokumentach polityki społecznej, aktach prawnych oraz opracowaniach naukowych.
Mimo tego brak jest jednoznacznej ogólnie przyjętej definicji.
Zgodnie z obecnie najczęściej stosowaną definicją „Inwalida lub osoba niepełno-sprawna jest to jednostka, która z powodów fizycznych, somatycznych, umysłowych lub psychicznych właściwości i warunków napotyka na poważne trudności w życiu osobistym, rodzinie, szkole, zakładzie pracy oraz w czasie wolnym” (definicja ta przyjęta w wielu krajach, m.in. Stanach Zjednoczonych, Szwecji, Danii itd.)4.
Definicje poświęcone osobom niepełnosprawnym dzieli się na trzy rodzaje:
– definicje ogólne,
– definicje do określonych celów,
– definicje dla poszczególnych grup osób niepełnosprawnych.
Definicja ogólna przyjęta w Polsce jest następująca: niepełnosprawną jest osoba, której stan fizyczny lub (i) psychiczny trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub unie-możliwia wypełnianie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z normami prawnymi i społecznymi5.
Funkcjonowanie osoby niepełnosprawnej zależne jest od stopnia niepełnosprawności.
W Polsce wyodrębnia się trzy stopnie niepełnosprawności:
– lekki, do którego zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu, zdolną do wykonywania zatrudnienia, niewymagającą pomocy innej osoby w celu pełnienia ról społecznych;
– umiarkowany, do którego zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu, zdolną do wykonywania zatrudnienia na stanowisku pracy przystosowanym do potrzeb i możliwości wynikających z niepełnosprawności, wymagającą w celu pełnienia ról społecznych częściowej lub okresowej pomocy innej osoby w związku z ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji;
– znaczny, do którego zalicza się osobę mającą naruszoną sprawność organizmu, niezdolną do podjęcia zatrudnienia, zdolną do wykonywania zatrudnienia w zakładzie pracy chronionej albo w zakładzie aktywizacji zawodowej, wymagającą niezbędnej w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długofalowej opieki lub pomocy w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji.
W powyższym podziale jako kryterium przyjęto zatrudnienie i naruszenie sprawno-ści organizmu w stopniu, który uniemożliwia zaspokojenie, bez pomocy innych osób, podstawowych potrzeb życiowych, zwłaszcza w zakresie samoobsługi, poruszania się i komunikowania6.
4 J. Żbikowski, Kierunki rozwiązań prawno-organizacyjnych turystyki osób niepełnosprawnych, [w:] Krajoznaw-stwo i turystyka osób niepełnosprawnych, red. F. Midura, J. Żbikowski, Wyd. PWSZ, Biała Podlaska 2005, s. 81.
5 T. Żółkowska, Niepełnosprawność – ustalenia terminologiczne i klasyfikacje niepełnosprawności, [w:] M. Gawinek et al., Niepełnosprawny turysta. Poradnik dla pilotów i przewodników turystycznych, Forum Turystyki Pomorza Zachodniego, Szczecin 2003, s. 14.
6 Ustawa o rehabilitacji społecznej i zawodowej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z dnia 27 sierpnia 1997 r. (Dz.U. 1997, nr 123, poz. 776).
Odmienność położenia osób niepełnosprawnych w porównania z życiem osób pełno-sprawnych można w zasadzie sprowadzić do dwóch modeli niepełnosprawności.
Model indywidualny. Traktuje się w nim problemy, jakie napotykają osoby niepeł-nosprawne, jako konsekwencję ich choroby czy kalectwa. Działania zmierzają tu w kie-runku jak najlepszego przystosowania osób niepełnosprawnych do ogólnie panujących warunków. Mają one umożliwiać przystosowanie fizyczne oraz psychiczne osób niepełno-sprawnych do życia w społeczeństwie i w konsekwencji doprowadzić je do zaakceptowania posiadanych ograniczeń.
Model społeczny. W tym modelu niepełnosprawności rozpatruje się sprawę nieprzy-gotowania – niedostosowania środowiska do potrzeb osób niepełnosprawnych. Chodzi o to, na ile społeczeństwo dostosowuje szeroko rozumiane środowisko do potrzeb osób niepełnosprawnych.
Społeczeństwo ma określone oczekiwania wobec osób przypisanych do jakiejś kategorii społecznej dotyczące zachowań. Oczekiwania te wpływają na pozycję osoby w społeczeń-stwie i nastawiają społeczeństwo do tej osoby. Społeczeństwo przypisuje danej osobie określoną rolę, którą powinna ona odgrywać7.
Szczególna rola, jeśli chodzi o problematykę osób niepełnosprawnych, przypada centralnym organom Unii Europejskiej, która poprzez prace Rady Europy czy Komisji Europejskiej stara się wpływać na działania poszczególnych członków UE. Działalność tych organów opiera się na traktatach i wydawanych na ich podstawie innych aktach prawa wspólnotowego.
Ważnym narzędziem w polityce Unii Europejskiej są także fundusze wspólnotowe.
Dzięki nim zrealizowano wiele działań – projektów oraz badań – zmierzających do wy-równania szans czy podniesienia poziomu życia różnych grup społecznych, w tym osób niepełnosprawnych. Niektóre ze zrealizowanych projektów dotyczą dostępności środo-wiska naturalnego dla osób niepełnosprawnych, jak np. „Europa dostępna dla każdego”8. Jeśli chodzi o rozwiązania prawne w Polsce dotyczące osób niepełnosprawnych, to podstawowym aktem prawnym jest tu Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej. Zgodnie z art.
69 władze publiczne udzielają osobom niepełnosprawnym pomocy w zabezpieczeniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej.
Doniosłym aktem, mającym przede wszystkim wymiar moralny, a ograniczonym jako akt normatywny, jest Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997 r. – Karta Praw Osób Niepełnosprawnych.
W par. 1 tej uchwały czytamy, iż osoby niepełnosprawne, czyli osoby, których spraw-ność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi mają prawo do niezależnego, samodzielnego i ak-tywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji. W szczególności oznacza to prawo
7 T. Żółkowska, op. cit., s. 19–20.
8 J. Żbikowski, op. cit., s. 88–89.
niepełnosprawnych do dostępu do dóbr i usług umożliwiających pełne uczestnictwo w życiu społecznym, prawo do życia w środowisku wolnym od barier funkcjonalnych, w tym m.in.
swobodnego przemieszczania się i powszechnego korzystania ze środków transportu.
Bardzo istotne znaczenie ma pkt 10 par. 1 tej uchwały. Zgodnie z tym punktem nie-pełnosprawni mają prawo do pełnego uczestnictwa w życiu publicznym, społecznym, kulturalnym, artystycznym, sportowym oraz rekreacji i turystyce, odpowiednio do swych zainteresowań i potrzeb.
Ograniczone znaczenie normatywne tej uchwały wynika z faktu, że jej postanowienia nie rodzą bezpośrednich roszczeń osób niepełnosprawnych w stosunku do organów władzy publicznej i przedsiębiorców. Chodzi jednak o pewną deklarację ustawodawcy zawierającą reguły, jakimi należy się kierować zarówno w procesie stanowienia prawa, jak i jego stosowania.
Zagadnienia turystyki niepełnosprawnych nie występują w prawie polskim jako przed-miot jednolitej, kompleksowej regulacji. Przepisy odnoszące się do aktywności życiowej i społecznej osób z różnym stopniem niepełnosprawności znajdują się w regulacjach prawnych dotyczących różnych sfer życia, nie ograniczając się do problematyki związanej z turystyką i rekreacją9.
Przykładem mogą być przepisy prawa budowlanego dotyczące dostosowania obiektów budowlanych do potrzeb osób niepełnosprawnych:
– obiekty użyteczności publicznej, takie jak np. dworce lotnicze, stacje kolejowe, obiekty sportowe, hale widowiskowe, baseny;
– obiekty hotelarskie (Ustawa o usługach turystycznych z 1997 r.);
– publiczne środki transportu10.