zgodnie z teorią językoznawczą jako produktywne nie powinny być w ogóle uwzględniane przez słowniki ogólno-defi nicyjne. Pozostaje pyta-nie, jak traktowane są w opisie leksykografi cznym pozostałe, systema-tyczne, ale nieproduktywne typy wieloznaczności, a ściślej – które z nich z reguły są notowane, a które nie.
W omawianych tu słownikach konsekwentnie rejestruje się te ro-dzaje regularnych przesunięć semantycznych, które mają podłoże meta-foryczne (zob. typ 1., 2.) oraz ukazują statywne i inchoatywne znaczenia czasowników (zob. typ 3.), a są to: 1) ‘wydawać charakterystyczny (dla określonego zwierzęcia) dźwięk’ > ‘mówić, wydając podobne dźwięki’, np. syczeć: (wąż syczał – syczał mu do ucha złorzeczenia), też beczeć, warczeć, kwiczeć, świergotać, ryczeć, ćwierkać,19 miauczeć itp. – w SJPD, SWJP, ISJP, USJP dwa znaczenia; 2) ‘przemieszczać się w określony sposób’ > ‘mijać (o czasie)’ oraz ‘przemiesz-czać się w określony sposób’ > ‘przebiegać (o drodze)’, np. le-cieć (ktoś leci gdzieś – czas leci), mijać (koń mija kogoś – czas mija), wić się (wąż wije się – ścieżka wije się), przebiegać (ktoś codziennie prze-biega tędy – droga przeprze-biega wzdłuż rzeki) – w SJPD, SWJP, ISJP, USJP dwa znaczenia, skręcać (samochód skręca –ścieżka skręca) – w SJPD,20 ISJP, USJP dwa znaczenia, w SWJP jedno znaczenie; 3) ‘stan’ > ‘przej-ście w stan’, np. czernieć (napis czernieje na papierze – owoce czernieją od mrozu) i inne czerwienieć, bieleć, brązowieć, szarzeć, zielenieć itp.
–w SJPD, SWJP, ISJP, USJP dwa znaczenia. Ponadto w analizowanych słownikach próbuje się uwzględniać także te typy polisemii regularnej, które nie mają podłoża metaforycznego i w których różnica znaczeń nie sprowadza się do różnicy diatezy. O wieloznaczności bowiem decyduje tu kryterium syntaktyczne (różnice w zakresie własności walencyjnych) i/lub kryterium leksykalno-semantyczne odnoszące się do odrębności ograniczeń selekcyjnych (istnienie opozycji między klasami jednostek, jakimi można wypełnić to samo miejsce walencyjne, czego skutkiem jest powstanie zdania niespójnego treściowo w wyniku koniunkcji tychże jed-nostek – zob. Grochowski 1981; 1991). Z taką sytuacją mamy do czy-nienia w wypadku następujących typów: 1) ‘obrabiać w określony sposób’ > ‘kauzować w ten sposób’, np. gotować (ziemniaki – zupę) – w ISJP, USJP dwa znaczenia, w SJPD, SWJP jedno znaczenie, wyskrobać
19 W SJPD znaczenie przenośne (poprzedzone symbolem ∆) zostało odnoto-wane w obrębie jednego podhasła.
20 W SJPD 2. znaczenie skręcać (poprzedzone symbolem ∆) zostało odnoto-wane w obrębie jednego podhasła.
PATRYCJA PAŁKA 30
(patelnię – literę)21 – w SJPD, ISJP, USJP dwa znaczenia, SWJP jedno znaczenie, ale: piec (kartofl e – pieczeń), wyhaftować (poduszkę – wzór) – w SJPD, SWJP, ISJP, USJP jedno znaczenie; 2) ‘kauzować lub wy-dobywać w określony sposób’ > ‘likwidować lub usuwać w ten sposób’, np. wybić (medal – ząb) – w SJPD, SWJP ISJP, USJP dwa czenia, wyciąć (literę – nowotwór) – w SJPD, SWJP ISJP, USJP dwa zna-czenia, ale: wygolić (tonsurę – włosy na głowie) – w SJPD, SWJP, ISJP, USJP jedno znaczenie; 3) ‘czynność’ > ‘kauzacja tej czynności na swoją korzyść’, np. golić się (samemu – u fryzjera), czesać się (samemu – u fryzjera), fryzować się (samemu – u fryzjera) – w USJP dwa znaczenia, w SJPD, SWJP, ISJP jedno znaczenie, strzyc się (samemu – u fryzjera) – w SJPD, USJP, ISJP22 dwa znaczenia, w SWJP jedno znaczenie, druko-wać (pracownik drukarni – oddać do druku) – w SJPD, SWJP, ISJP, USJP dwa znaczenia; ale: obić (fotel samemu – dać fotel do obicia) – w SJPD, SWJP, ISJP, USJP jedno znaczenie. Jak pokazują powyższe przykłady, w grupie tej można doszukać się najwięcej niekonsekwencji i niespójno-ści w opisie leksykografi cznym czasowników reprezentujących ten sam rodzaj przesunięcia.
Z kolei wśród typów z reguły nieuwzględnianych w słownikach ogól-nych języka polskiego znalazły się: 1) ‘deformować w określony spo-sób’ > ‘kauzować w ten spospo-sób’, zob. wygolić (głowę – tonsurę), wiercić (ziemię – dziurę), wyrąbać (lód – przerębel), przewiercić (ścianę – dziurę) – w SJPD, SWJP, ISJP, USJP jedno znaczenie, ale: kopać (ziemię – dół) – w SJPD, SWJP, USJP jedno znaczenie, w ISJP dwa znaczenia; 2) ‘ob-rabiać w określony sposób’ > ‘likwidować w ten sposób’, zob. cero-wać (skarpetki – dziurę), poprawiać (dyktando – błędy), uszczelniać (okno – szpary), załatać (spodnie – dziurę) – w SJPD, SWJP, ISJP, USJP jedno znaczenie; ale: leczyć (chorego – gruźlicę) – SJPD, SWJP, USJP jedno zna-czenie, w ISJP dwa znaczenia; 3) ‘obrabiać w określony sposób’ >
> ‘wydobywać w ten sposób’, zob. wycisnąć (cytrynę – sok), ssać (pierś – mleko), wyżąć (rękaw – wodę z rękawów) – w SJPD, SWJP, ISJP, USJP jedno znaczenie; 4) ‘obrabiać w określony sposób’ > ‘kauzować zmianę stanu taką obróbką’, zob. uczesać (dziecko <głowę> –włosy), napalić (w piecu – w pokoju), rozczesać (głowę – włosy) – w SJPD, SWJP, ISJP, USJP jedno znaczenie; 5) ‘obrabiać w określony sposób’ >
> ‘usuwać w ten sposób’, np. golić (głowę – włosy) – w SJPD, SWJP,
21 Przykład wyskrobać (patelnię – literę) podajemy przy tym typie za redak-torami polskiego tłumaczenia Semantyki leksykalnej J. D. Apresjana. Jednak ze względu na znaczenie ‘skrobiąc wydobyć z naczynia resztki jedzenia, zwykle przywartego do jego ścian’ (za: SJPD, USJP, ISJP) ten przykład powinien być uwzględniony przy opozycji: ‘kauzować lub wydobywać w określony sposób’ –
‘likwidować lub usuwać w ten sposób’.
22 W ISJP: pierwszy człon opozycji znaczeniowej ‘czynność’ > ‘kauzacja tej czynności na swoją korzyść’ odnotowano jako znaczenie pochodne w obrębie danego podhasła, a drugi stanowi odrębne znaczenie.
POLISEMIA REGULARNA CZASOWNIKA W SŁOWNIKACH OGÓLNYCH... 31
USJP jedno znaczenie, w ISJP dwa znaczenia, strzyc (głowę – włosy) – w SWJP, ISJP, USJP jedno znaczenie, w SJPD w obrębie jednego pod-hasła odnotowanie znaczenia głównego i pochodnego (wprowadzanego przez symbol ∆); wyskrobać (patelnię – brud) – SWJP, ISJP jedno zna-czenie, w SJPD, USJP dwa znaczenia; ale wyczesać (głowę – łupież) – w ISJP jedno znaczenie, w SJPD, SWJP, USJP dwa znaczenia; skubać (gęś – pierze), zamieść (pokój – kurz), trzepać (dywan – kurz) – w SJPD, SWJP, ISJP, USJP jedno znaczenie, ale: wymieść (pokój – kurz) – w SJPD, SWJP, USJP jedno znaczenie, w ISJP dwa znaczenia; 6) ‘mieć coś jako przedmiot przedstawienia’ > ‘kauzować przedstawiając’, zob.
grać (księcia – rolę), rysować (drzewo – portret), malować (dom – obraz) – w SJPD, SWJP, ISJP, USJP jedno znaczenie; 7) ‘zamykać’ > ‘zagra-dzać dojście zamykając’ i znaczenia antonimiczne, np. zamknąć (drzwi – pokój), zakręcić / odkręcić (kran – wodę), rozpiąć (guzik – ko-szulę) – w SJPD, SWJP, ISJP, USJP jedno znaczenie; ale: zapiąć (guzik – koszulę) – w SJPD, SWJP, jedno znaczenie, w ISJP, USJP dwa znacze-nia; 8) ‘przymocowywać’ > ‘kauzować kontakt pomiędzy dwoma obiektami przymocowując’ i znaczenia antonimiczne, np. przy-kręcić / odprzy-kręcić (śrubę – tablicę), przywiązać (sznurek – konia do słupa), przypiąć (szpilkę do sukienki – wstążkę do sukienki szpilką) – w SJPD, SWJP, ISJP, USJP jedno znaczenie; ale: odwiązać (sznurek – konia od słupa) – w SJPD, ISJP jedno znaczenie, w SWJP, USJP dwa znaczenia, odpiąć (guzik – kaptur od kurtki) – w SJPD, SWJP, ISJP, USJP dwa zna-czenia; 9) ‘podlegać procesowi’ > ‘oddalać się lub przestawać ist-nieć w wyniku procesu’, np. zagoić się (ręka – rana), rozwiązać (worek – węzeł), wygładzić się (twarz – zmarszczki) – w SJPD, SWJP, ISJP, USJP jedno znaczenie, ale: spłukać (włosy – szampon) – w SJPD, SWJP, USJP jedno znaczenie; w ISJP dwa znaczenia. W słownikach nie odnotowuje się z reguły powyższych typów przesunięć (choć nie zawsze konsekwentnie w stosunku do czasowników reprezentujących ten sam typ), gdyż różnica między znaczeniami w poszczególnych parach sprowadza się do różnicy diatezy, różnicy w rozłożeniu akcentów logicznych, a więc w kierunkach postrzegania danej sytuacji. Przywołajmy tu przykład czasownika wyci-snąć i jego dwóch możliwych znaczeń, zgodnie z ujęciem J. D. Apresjana, wynikających z użycia: wycisnąć cytrynę – wycisnąć sok z cytryny, re-prezentujących typ: 1) ‘obrabiać w określony sposób’ > 2) ‘wydobywać w ten sposób’. Zgodnie z właściwościami walencyjnymi czasownika wy-cisnąć możemy otrzymać między innymi następujące dwie frazy: 1) ktoś wycisnął coś, czyli A wycisnął C, co oznacza, ‘A zgniótł C, powodując, że B wydobyło się z C’ oraz 2) ktoś wycisnął coś z czegoś, czyli A wyci-snął B z C, co oznacza ‘A, gniotąc C, spowodował, że B wydobyło się z C’.
J. D. Apresjan podkreśla, że w wypadku pierwszej defi nicji, w związku ze wskazaniem wydobywanego obiektu implicite, jej fragment z imiesło-wowym równoważnikiem zdania jest obligatoryjny. Nieuwzględnienie go spowodowałoby to, że otrzymalibyśmy znaczenie typu ‘gnieść C’. Tak
PATRYCJA PAŁKA 32
więc, wycisnąć 1 i wycisnąć 2, konkludując słowami J. D. Apresjana, różnią się „nie zbiorem bardziej elementarnych predykatów, które są jednakowe, lecz tylko ich sposobem organizacji” [Apresjan 1980, 264].
Zauważmy ponadto, że w wypadku powyższych użyć czasownika wyci-snąć, a ściślej konotowanych przez niego rzeczowników (cytryna, sok), mamy dodatkowo do czynienia z metonimią pojęciową typu POJEMNIK ZA ZAWARTOŚĆ. Patrząc bowiem na sytuację pozajęzykową, jaką jest wyciskanie cytryny przez kogoś w celu wydobycia z niej soku, możemy przesuwać wzrok z obiektu – pojemnika (cytryny) na jego zawartość (sok), a tym samym w różny sposób o tym komunikować: Ktoś wycisnął cy-trynę lub Ktoś wycisnął sok. Problem polega jednak tym, iż nieuwzględ-nienie omawianego typu polisemii regularnej może doprowadzić do błędu defi nicyjnego, ponieważ trudno jest stworzyć taką defi nicję czasownika, która byłaby podstawialna zarówno do wyrażenia wycisnąć cytrynę, jak i wycisnąć sok. Stosowana w słownikach defi nicja ‘wydobyć zawartość płynną z czegoś, ściskając to’ nie jest do końca podstawialna do kolokacji wycisnąć cytrynę, gąbkę, ścierkę itp., gdyż leksem wycisnąć nie oznacza
‘wydobyć cytrynę, gąbkę, ścierkę itp.’. Wydaje się zatem, iż w wypadku takich typów polisemii regularnej, w których różnica znaczeń sprowadza się do różnicy diatezy, słowniki powinny wykazać się ogromną konse-kwencją, przyjmując stałą zasadę: albo w ogóle nie wydzielać osobnych znaczeń w odrębnych podhasłach (stosując za M. Grochowskim kryte-rium koniunkcji: jeśli w jej wyniku powstaną zdania spójne treściowo, wówczas nie możemy mówić o dwuznaczności, np. Wycisnął cytrynę i sok) [Grochowski 1991, 90], albo systematycznie uwzględniać tę regularność, stosując taką konwencję zapisu znaczeń, np. 1a, 1b, dzięki której można by zaznaczyć bliskość i pochodność semantyczną oraz różnicę w sto-sunku do znaczeń nieregularnych, odnotowywanych jako: 1, 2, 3 itd.
4. INNE SPOSOBY NOTOWANIA