Między poszczególnymi grupami norm społecznych istnieje ścisła współzależność, przy czym ważne jest nie tylko to, że rozwój jednej grupy norm zależy od rozwoju innej grupy norm, ale również fakt, że bodźce związane z jedną grupą norm mogą powodować działania społeczne objęte zakresem innej grupy norm. Np. pod wpływem nakazów ideologicznych ludzie mogą podejmować działania o charakterze naukowym, ekonomicznym, zdrowotnym czy też artystycznym.
Istnieje też szereg norm społecznych, które należą równocześnie do dwu, a nawet więcej grup norm wymienionych powyżej. Przykładem mogą być normy, na których oparta jest instytucja własności środków produkcji; należą one równocześnie do norm konstytutywnych i ekonomicznych.
Podobnie normy z zakresu nauk medycznych należą równocześnie do grupy norm poznawczych i witalnych.
Układy norm społecznych w poszczególnych grupach i całość norm w społeczeństwie powinny być tak ukształtowane i tak ze sobą zharmonizowane, aby zapewniały społeczeństwu możliwość zachowania stanu równowagi funkcjonalnej i rozwoju własnej struktury w określonych warunkach zewnętrznych i wewnętrznych oraz możliwość osiągania zamierzonych celów. Jeżeli więc zmieniają się warunki, w których działa społeczeństwo, musza też ulec zmianie odpowiednie normy społeczne.
Zmiana jednych norm społecznych pociąga też z reguły konieczność zmiany innych norm. Na przykład zmiana stanu naszego poznania rzeczywistości bardzo często pociąga za sobą nie tylko zmianę norm poznawczych, ale również norm ekonomicznych czy zdrowotnych, co z kolei może pociągnąć za sobą zmianę norm prawnych. Poznanie nowych praw fizyki może stać się podstawa wynalezienia nowych narzędzi pracy, a to z kolei może spowodować zmianę norm ekonomicznych, która prędzej czy później wpłynie również na zmianę innych norm społecznych, przede wszystkim norm prawnych.
Układ norm społecznych określających zachowanie ludzi w danym społeczeństwie we wszystkich dziedzinach jego życia zbiorowego, czyli strukturę społeczeństwa jako układu zorganizowanego, nazywamy w cybernetyce społecznej n o r m o t y p e m c y w i l i z a c y j n y m społeczeństwa albo k u l t u r a s p o ł e c z n ą , czy też krótko k u l t u r ą . System sterowania w poszczególnych społeczeństwach zależny jest od normotypu cywilizacyjnego tych społeczeństw. Rodzaj bodźców, które są stosowane w procesach sterowniczych, zależy przede wszystkim od tego, jakie normy odgrywają w danym
społeczeństwie rolę przewodnią.
Przedstawiony powyżej podział norm społecznych jest bardzo użyteczny przy badaniu procesów sterowniczych w społeczeństwie. Okazuje się bowiem, że w przypadku działań społecznych związanych z normami poznawczymi i konstytutywnymi (ideologicznymi, etycznymi i prawnymi, jeśli opierają się one na przekonaniu o ich słuszności, a nie tylko na groźbie represji) mamy do czynienia z przewagą motywacji o charakterze informacyjnym; w przypadku działań społecznych związanych z normami ekonomicznymi i witalnymi mamy do czynienia z przewagą motywacji o charakterze energetycznym (represja, zapłata); natomiast normy estetyczne zajmują pozycję pośrednią.
Trzeba przy tym zaznaczyć, że w normach poznawczych udział motywacji informacyjnych jest największy, natomiast w normach witalnych największy jest udział motywacji energetycznych. Można to również wyrazić w inny sposób - komunikaty związane z normami poznawczymi mają największą siłę przekonywania, dlatego też reguły nie wymagają dodatkowych wzmocnień bodźcami o charakterze energetycznym - np. nie trzeba na ogół nikogo zmuszać, aby uznał, że 2+2=4. W wypadku norm etycznych i ideologicznych czysto informacyjna zdolność przekonywania jest już mniejsza niż w wypadku norm poznawczych - wiadomo np. , że nieraz bardzo trudno jest przekonać ludzi do określonej ideologii albo do postępowania zgodnego z normami etycznymi, zwłaszcza gdy postępowanie takie nie jest zgodne z ich interesem. Jeśli idzie o normy prawne, siła przekonywania informacyjnego jest jeszcze mniejsza, musi też być wzmacniana bodźcami o charakterze energetycznym. Jeszcze słabsze jest informacyjne oddziaływanie norm estetycznych - np.
określone dzieła sztuki jednym mogą się podobać, a innym nie; ponadto przy normach estetycznych wchodzą też niekiedy w grę motywacje seksualne (o czym wspominaliśmy powyżej), które mają już wyraźnie charakter energetyczny.
W wypadku norm ekonomicznych przekonywanie ludzi o tym, że w wyniku określonego postępowania osiągną oni korzyści ekonomiczne, na dłuższą metę daje trwale rezultaty z reguły tylko wtedy, gdy potwierdzą to realne efekty energomaterialne.
Analogiczne zjawisko występuje z jeszcze większym natężeniem w wypadku norm witalnych, przy czym działa tu jeszcze bardzo silnie l dodatkowy czynnik - osobniki ulegające szkodliwym normom witalnym mogą łatwo ulec zagładzie.
Rolę motywacji informacyjnych i energetycznych widać też wyraźnie, gdy obserwujemy pracę ludzi w różnych dziedzinach - wiadomo, że prawdziwi naukowcy pracują nad interesującymi ich problemami niezależnie od zapłaty i niezależnie od innych korzyści osobistych; przykładem może tu być Albert Einstein, który opracował swą teorię względności
w okresie, kiedy nie był zawodowym pracownikiem naukowym i nie mógł liczyć na związane z tym korzyści materialne. Podobnie też ideowcy, którzy pracują z pobudek ideologicznych lub etycznych, potrafią zdobywać się na wielki wysiłek czy poświęcenie nie tylko nie oczekując za to zapłaty czy jakichkolwiek innych korzyści materialnych, ale nawet wbrew różnym bodźcom energetycznym, za których pomocą przeciwnicy starają się nieraz nakłonić ich do zaniechania odpowiednich działań.
Natomiast w wypadku działań ekonomicznych trudno sobie na przykład wyobrazić, aby robotnicy przez dłuższy okres czasu pracowali bez odpowiedniej zapłaty; albo też urzędnicy w przedsiębiorstwie pracowali bez nadziei awansu i związanych z nim korzyści materialnych. Analogicznie też w wypadku działań mających na celu poprawę zdrowia trudno sobie wyobrazić, aby ludzie przez dłuższy czas podejmowali w skali społecznej różne czynności, co do których nie będą mieli żadnych podstaw oczekiwać, że rzeczywiście polepszą ich stan zdrowia.
Jak już wspomnieliśmy wyżej, motywacje o charakterze informacyjnym są bardziej wydajne pod względem energetycznym - do spowodowania związanych z nimi działań społecznych potrzebne są mniejsze nakłady energetyczne niż w wypadku wywoływania działań społecznych związanych z motywacjami energetycznymi.
Rozwój motywacji informacyjnych, związanych przede wszystkim z działaniem norm poznawczych, ideologicznych i etycznych, warunkuje zdolność członków społeczeństwa do samosterowania się w interesie społecznym. Dlatego np. do utrzymania organizacji społecznej w wypadku niedorozwoju tych motywacji konieczne jest posiadanie silnego potencjału przymusu (fizycznego lub ekonomicznego), którego skuteczność oparta jest t na motywacjach energetycznych. W ustroju niewolniczym istnienie przymusu fizycznego (motywacje energetyczne związane z normami witalny-, mi) było niezbędne, by nakłonić niewolników do '' pracy. W miarą postępu społecznego przymus fizyczny zastępowany jest częściowo przez przymus ekonomiczny, a następnie nadzieję zysku i zapewnienia dobrobytu sobie i swojej rodzinie (motywacje związane z normami ekonomicznymi); poza tym zaczynają grać coraz większą rolę motywacje informacyjne związane z normami poznawczymi, etycznymi i ideologicznymi oraz normami prawnymi opartymi nie tylko na groźbie przymusu, lecz również na poczuciu prawnym. Postęp społeczny związany jest z rozwojem motywacji informacyjnych.
Wśród norm społecznych wchodzących w skład normotypu cywilizacyjnego możemy wyróżnić normy wrodzone (programowane genetycznie) oraz normy nabyte w procesie przystosowania społecznego osobników. W normach wrodzonych dominują pewne
podstawowe normy witalne i w ogóle normy związane z motywacjami energetycznymi.
Normy wrodzone można traktować jako stałe w ciągu życia danych osobników; w przekroju społecznym mogą one ulec zmianie bądź w drodze selekcji związanej z doborem naturalnym, bądź w drodze mutacji. Natomiast normy nabyte w procesie przystosowania społecznego są mniej trwałe; jeżeli nie będą one odtwarzane w procesie wychowania, wówczas mogą zaniknąć już w następnym pokoleniu, a ponadto, jeżeli nie będą wzmacniane, ulec mogą samoczynnej derejestracji u poszczególnych osobników.
Dlatego też normy społeczne nabyte w trakcie procesu przystosowania społecznego wymagają, jeżeli chcemy je rozwijać czy utrzymać na stałym poziomie, stałego wzmacniania przez odpowiednie działanie organizacji społecznej; możemy je też traktować jako zmienne w czasie.
Derejestrację norm nabytych w trakcie przystosowania społecznego możemy obserwować podczas wszelkich kryzysów społecznych, kiedy to ustaje lub słabnie działanie organizacji społecznej. Jeżeli normy wrodzone oznaczymy przez Nrs , a normy nabyte przez Nrs, wówczas normy funkcjonujące w chwili t w danym społeczeństwie będą następującą czym normy wrodzone są genetycznie starsze i wykazują o wiele większą trwałość niż normy nabyte, dlatego też traktujemy je jako stałe w czasie, natomiast norii my nabyte traktujemy jako funkcje czasu.
Wśród norm związanych z motywacjami informacyjnymi dominują normy nabyte i w związku z tym, jeżeli nie będą one wzmacniane przez odpowiednie oddziaływanie organizacji społecznej, mogą ulec derejestracji.
Derejestracja norm związanych z motywacjami informacyjnymi pociąga za sobą automatycznie dominację norm związanych l z motywacjami energetycznymi, jako związanych l silniej z normami wrodzonymi, które w ciągu życia osobniczego nie podlegają derejestracji. Można to łatwo odczytać z przytoczonego wyżej wzoru, gdy:
0
Dlatego też w sytuacjach, gdy normy społeczno związane z motywacjami informacyjnymi zostają w jakimś społeczeństwie osłabione - np. wskutek osłabienia ideologii i etyki oraz zaniku poczucia prawnego - i ludzie zatracą społeczne zdolności autosterownicze, a działanie za pomocą bodźców o charakterze informacyjnym stanie się mało efektywne, wówczas dla utrzymania organizacji społecznej powstaje konieczność zastosowania silnych bodźców o charakterze energetycznym - np. ostry przymus prawny, a nawet terror oparty na groźbie represji fizycznych czy też przymus ekonomiczny.
Rys 7 Udział motywacji informacyjnych i energetycznych w ramach poszczególnych rodzajów norm społecznych
W każdym razie między normami funkcjonującymi w danym społeczeństwie a bodźcami, za których pośrednictwem otoczenie oddziałuje na członków społeczeństwa albo też steruje nimi władza, istnieje sprzężenie zwrotne.
Trzeba też zawsze pamiętać, że normotypy cywilizacyjne poszczególnych społeczeństw powstawały w wyniku procesów przystosowania danego społeczeństwa do warunków, w których żyło. Procesy te trwały z reguły długie wieki, prowadziły do nagromadzenia doświadczeń szeregu pokoleń i zmiany w nich wymagają też odpowiednio długiego czasu. Normy nabyte w ciągu życia indywidualnego poszczególnych osobników zakodowane są w ich psychice i stosunkowo najłatwiej mogą ulec derejestracji; normy wytworzone przez historię danego społeczeństwa zakodowane są w odpowiednich
instytucjach społecznych i zmienić je o wiele trudniej; natomiast normy wytworzone przez historię całego gatunku, które zakodowane są w genach, jest zmienić najtrudniej.
Przy wprowadzeniu wszelkich zmian w normotypie cywilizacyjnym trzeba zawsze uważać, aby nie naruszyć równowagi funkcjonalnej społeczeństwa. W związku z tym trzeba zmieniać najczęściej cale układy norm. Poza tym należy sobie, zwłaszcza zdawać sprawę, z jakim rodzajem normy ma się do czynienia, czyli, jakie są granice czasowe zmian możliwych w danej normie. W przeciwnym, bowiem razie można łatwo doprowadzić do osłabienia norm związanych z motywacjami informacyjnymi i jako efekt uzyskać dominację motywacji energetycznych albo też osłabić wpływ oficjalnych instytucji społecznych i spowodować rozwój instytucji nieoficjalnych. Na zakończenie trzeba jeszcze wyjaśnić jeden problem.
Otóż, jak wiadomo, społeczeństwo, aby mogło skutecznie oddziaływać na swoje otoczenie, musi nie tylko być odpowiednio zorganizowane, ale musi mieć również odpowiednie narzędzia pracy, za których pomocą będzie mogło wywoływać odpowiednie zmiany w otoczeniu. Z punktu widzenia działań społecznych istotne znaczenie ma więc nie tylko normotyp cywilizacyjny, ale i materialne wytwory pracy społecznej.
Między rozwojem normotypu cywilizacyjnego danego społeczeństwa, rozwojem jego organizacji, rozwojem narzędzi pracy, którymi się ono posługuje, i rozwojem wytworów pracy społecznej (czyli rezultatów działań społecznych) zachodzi stosunek sprzężenia zwrotnego.
Wspominaliśmy już o wpływie, jaki wywiera rozwój różnych rodzajów norm społecznych zarówno na stan organizacji społeczeństwa, jak też na rezultaty pracy społecznej.
Trzeba jednak pamiętać, że rozwój narzędzi pracy i w ogóle rezultaty pracy społecznej 18 wywierają również wpływ na rozwój norm społecznych i organizacji społeczeństwa.
Wiadomo, że wyprodukowanie nowych narzędzi pracy powoduje często konieczność zmiany różnych form społecznych, a przede wszystkim norm konstytutywnych.
Równocześnie jednak wytwarzanie nowych narzędzi pracy stymuluje proces poszukiwania różnych dalszych udoskonaleń w tej dziedzinie i najczęściej takie poszukiwania ułatwia, przyspieszając rozwój norm poznawczych. Wynalezienie nowych środków masowego przekazu informacji przyspiesza całokształt procesów normotwórczych. A z kolei pozbawienie społeczeństwa pewnych narzędzi pracy lub możliwości korzystania z pewnych środków masowego przekazu informacji, może w istotny sposób zahamować procesy normotwórcze w danym społeczeństwie,
W związku z tym stan wytworów materialnych, które są rezultatem pracy danego społeczeństwa, możemy uważać za bardzo istotny miernik poziomu rozwoju całokształtu
organizacji danego społeczeństwa.
Na podstawie badania wytworów materialnych; poszczególnych społeczeństw archeologowie potrafią wyprowadzać daleko idące wnioski, dotyczące stanu organizacji danego społeczeństwa, a nawet; szczegółowe wnioski dotyczące różnych norm społecznych.
Np. na podstawie badania narzędzi pracy wyprowadza się wnioski dotyczące rozwoju ekonomicznego poszczególnych społeczeństw, natomiast badanie różnych obiektów kultu religijnego pozwala na wyprowadzenie wniosków dotyczących stanu norm ideologii religijnej.
W ekonomii natomiast używa się różnych wskaźników produkcyjnych jako mierników rozwoju społeczeństwa. Może przy tym wchodzić w grę zarówno mierzenie stanu narzędzi pracy danego społeczeństwa za pomocą wskaźników odpowiednich mocy produkcyjnych, jak też badanie stanu działalności gospodarczej za pomocą odpowiednich wskaźników produkcji w danym okresie.
Do określenia całokształtu norm społecznych, które funkcjonują w danym społeczeństwie, oraz odpowiednich wytworów materialnych tego społeczeństwa wprowadza się pojęcie cywilizacji.
Przez c y w i l i z a c j ę - jak wspomnieliśmy we wstępie - rozumiemy normotyp cywilizacyjny funkcjonujący w danym społeczeństwie (kulturę) oraz wytwory materialne tego społeczeństwa.
Wprowadzone tu pojęcie cywilizacji jest zgodne z pojęciem cywilizacji używanym najczęściej w tradycyjnych naukach społecznych.
IV ANALIZA SYSTEMÓW STEROWANIA SPOŁECZNEGO W