16 lutego 1771 r. Charles M essier zaprezentował pierwszą edycję swego katalogu pary skiej Królewskiej Akadem ii Nauk. Trzy dni później na jego liście znalazły się kolejne cztery pozycje...
M 46 (NGC 2437) w Rufie
Rektascensja 07h41m,8 Deklinacja -14°49’
Odległość 5 400 l.św.
Jasność obserwowana 6,0 mag Rozmiary kątowe 27’,0
M 46 to stosunkowo bogata gromada otwarta; zawiera po nad 500 gwiazd, z czego około 150 mieści się w przedziale jasności 10-13 magnitudo. Najjaśniejsze (8,7 magnitudo), typu widmowego A0, prom ieniują w rzeczywistości jakieś 100 razy więcej energii niż Słońce. Wiek gromady szacuje się na 300 min lat. Średnicy kątowej 2 7 ’ odpow iadają fak tyczne rozmiary rzędu 30 l.św. Obiekt oddala się od nas z prędkością ponad 40 km/s.
Znakiem szczególnym gromady M 46, widocznym rów nież na naszym zdjęciu (powiększenie stosownego frag mentu tego obrazu zamieszczamy obok), jest mgławica pla netarna NGC 2438 (oznaczana też jako FC 87). Pomimo
że znajduje się ona w obszarze nieba zajmowanym przez M 46, uważana jest za nie związany z grom adą obiekt. Ja kie są argumenty na rzecz takiego stwierdzenia? Po pierw sze, prędkość radialna mgławicy wynosi 77 km/s, czyli jest prawie dwukrotnie większa niż gromady. Gdyby nawet od ległość obu obiektów była zbliżona, duża prędkość względ na świadczyłaby raczej o ich mijaniu się niż graw itacyj nym związku. Tymczasem jednak W. Gotz określił dystans dzielący nas od m gław icy planetarnej na 2900 l.św. — zbieżność obiektów na niebie jest więc najwyraźniej zu pełnie przypadkowa. Dodatkowych opinii podtrzymujących taki punkt widzenia dostarcza teoria ewolucji: mgławica planetarna wiąże się z dość krótką fazą pod koniec życia stosunkowo mało masywnej (poniżej 3 mas Słońca) gwiaz dy. Zw ykle upłynąć m uszą m iliardy lat, nim pierw sze gw iazdy o tak małej m asie w yczerpią swe jądrow e pali wo (choć — z drugiej strony — naw et w młodych gro madach otw artych, takich jak Plejady, obserw uje się np. białe karły).
M 47 (NGC 2422) w Rufie
Rektascensja 07h36m,6
Deklinacja -14°30’
Odległość 1 600 l.św.
Jasność obserwowana 5 2 mag
Rozmiary kątowe 30’,0
M 47 odkrył jeszcze przed rokiem 1654 Hodierna. Jego prace ujrzały jednak światło dzienne dopiero w roku 1984, tak więc za niezależnego odkrywcę m ożemy uznać M es siera. Ciekawostką jest, że M essier błędnie obliczył współ rzędne zaobserwowanej przez siebie mgławicy, przez co do roku 1934 pozostaw ała ona „brakującym ” na niebie obiektem. W tej sytuacji grom adę otwartą, dziś
kow aną z M 47, raz jeszcze „odkrył” William Herschel. Tymczasem nie istniejący obiekt o współrzędnych poda wanych przez M essiera przetrwał w katalogach GC Johna Herschela (jako GC 1594) oraz NGC Dreyera (jako NGC 2478). Pierwszy z autorów zanotował jeszcze: „gromada nie była obserwowana po roku 1771, prawdopodobnie jest bardzo słaba i uboga w gw iazdy”. W roku 1934 Oswald Thomas w swej książce „Astronom ia” zaryzykował iden tyfikację M 47 z NGC 2422, nie mając jednak dla tak po danego stwierdzenia wyraź
nych argumentów. Dopiero T.F. M orris w roku 1959 dopatrzył się w obliczeniach Messiera błędu — zamiany zn a k u p rz y o b lic z e n ia c h różnicy rektascensji w zglę dem gwiazdy 2 Pup.
Gromada otwarta M 47 to obiekt, który w doskonałych warunkach nawet nieuzbro jone oko postrzega jako sła bą mgiełkę. To dość przecięt ne skupisko około 50 j a snych gwiazd w niewielkim obszarze o rozmiarach prze strzennych 12 l.św. Charak teryzuje się dość w yraźną koncentracjąku środkowi — w obszarze centralnym gę stość sięga 16 gwiazd na par sek sześcienny przy średniej
wartości dla całej gromady prawie 30-krotnie niższej. Po pulacja gwiazd pod wieloma względami przypomina Pleja dy. Najjaśniejsze gwiazdy typu widmowego B2 świecą bla skiem 5,7 magnitudo, doszukano się też dwóch pomarań czowych olbrzym ów przeszło 200 razy jaśniejszych od Słońca. Wiek gromady ocenia się na 78 min lat. Na prezen towanym niżej zdjęciu jasną gwiazdą najbliżej środka obra zu jest podwójna Sigma 1121, której składniki (odległe o 7,4 sekundy luku) to gwiazdy o jasności 7,9 magnitudo.
M 48 (NGC 2548) w Hydrze
Rektascensja Deklinacja Odległość Jasność obserwowana Rozmiary kątowe 08h13m,8 -05°48’ 1 500 l.św. 5,5 mag 54’,0Trzecia z gromad otwartych, których swą pierw szą ob serwację M essier zanotował pod datą 19 lutego 1771 r., aż
do roku 1959 była tylko... parą współrzędnych niebieskich, określonych przez autora katalogu. Dopiero nieco ponad 40 lat temu T.F. M orris, próbując powiązać znane w tej okolicy nieba „mgław ice” z oryginalnym i obserwacjami „łowcy kom et” z XVIII w., zauważył, że jedynym w cho dzącym w rachubę obiektem jest NGC 2548 — gromada otwarta, „odkryta” przez Caroline Herschel i pojawiająca się na liście sporządzonej przez jej słynnego brata W illia ma. Gromada ma tę samą rektascensję jak w katalogu M es siera, jednak deklinacja wypada prawie 5 stopni na połu dnie od pozycji podawanej przez francuskiego astronoma. Druga (obok M 47) „wpadka” tej samej nocy!
M 48 leży na granicy widoczności dla nieuzbrojonego oka. N aw et niewielki teleskop ukaże nam zgrupowanie około 50 (z całkowitej liczby co najmniej 80) gwiazd ja śniejszych od 13 magnitudo. Większość koncentruje się na obszarze nieba o średnicy 30’, peryferia zajm ują jednak około 54’, co odpowiada rzeczywistym rozm iarom prawie 23 l.św. (przy odległości 1500 l.św.; niektórzy autorzy su gerują dystans 2000 l.św.). Wiek gromady ocenia się na 300 min lat. N ajjaśniejsze gwiazdy (typu widmowego A2) o jasności 8,8 m agnitudo prom ieniują faktycznie około 70 razy więcej energii niż Słońce. W M 48 doszukano się też trzech żółtych olbrzymów typów widm owych G i K.
M 49 (NGC 4472) w Pannie
Rektascensja Deklinacja Odległość Jasność obserwowana Rozmiary kątowe 12h29m,8 +08°00’ 60 000 000 l.św. 8,4 mag 9’ x 7’,5To galaktyka eliptyczna (typu E4), pierwsza z za obserwowanych przez M essiera członkiń gromady Virgo. Biorąc dystans 60 min l.św., jasność absolut ną galaktyki określimy na -2 2 ,8 magnitudo, a rzut wielkiej osi elipsoidy — na 160 tys. l.św. M amy więc przed sobą je d n ą z trójki „w ielkich” (obok M 60 i M 87) w gromadzie Virgo. Starsze oceny sugero wały nawet, że masa M 49 może być większa od masy M 87. Dziś jednak przyjmuje się, że ta ostatnia ga laktyka charakteryzuje się znacznie w iększą gęsto ścią materii.
M 49 w świetle integralnym charakteryzuje się ty pem widmowym G7 i wskaźnikiem barwy +0,76 — jest bardziej żółta niż większość galaktyk gromady Virgo. Przy dłuższych czasach ekspozycji ujawnia się populacja gromad kulistych o liczebności 6300 ± 1900 (wg W.E. Harrisa).
W czerwcu 1969 r. w M 49 zaobserwowano w y buch gwiazdy supernowej o jasności 13 magnitudo. Co ciekawe, na prezentowanym zdjęciu na tle galak tyki widoczna jest gwiazda 13 wielkości, na którą zwrócił uwagę już John Herschel — to jednak obiekt leżący w naszej Galaktyce, niemal w tym samym kierunku na niebie. Jak na ironię, wśród pozostałych widocznych na zdjęciu obiektów kilka nie jest gwiaz dami, lecz galaktykami (m.in. osobliwa NGC 4470). Słaba mgiełka w pobliżu jasnej gwiazdy w prawym górnym rogu zdjęcia to najprawdopodobniej karło wata towarzyszka M 49.
M 50 (NGC 2323) w Jednorożcu
Tę gromadę otwartą M essier zaobserwował po raz pierwszy 5 kwietnia 1772 r. Być może G.D. Cassini widział j ą jeszcze przed rokiem 1711. M allas i Kre- im er opisują ją jako „grom adę w kształcie serca” zajm ującą na niebie 15 na 20 minut kątowych (cen tralne zagęszczenie to zaledwie połowa tego obsza ru); rzeczywiste rozmiary sięgają 18 l.św. Wiek gro mady ocenia się na 78 min lat, liczebność populacji gwiazd — na 200 sztuk. Najjaśniejsze (typów w id m ow ych B 6-B8) św iecą blaskiem 8 m agnitudo. M 50 zawiera kilka żółtych olbrzymów i czerw one go olbrzyma typu M, który sw ą barw ą pięknie kon trastuje z sąsiadującymi biało-błękitnym i gwiazda mi.
(kr)
Rektascensja 07h03m,2
Deklinacja -08°20’
Odległość 3 000 l.św.
Jasność obserwowana 6,3 mag
Rozmiary kątowe 16’,0