(oko-lice zamku oraz synagogi) w ostat-nich latach.
Nieduże korekty w zachowa-nych układach zieleni połączone z wymianą nawierzchni, a i częścio-wo zmianą układu osi kompozycyj-nych, przeprowadzono w większo-ści miejscowowiększo-ści. Często jest to ra-czej wyrazem braku koncepcji ide-owej a nie braku środków finanso-wych. Przykładowo w rynku w Ka-mieńsku uzupełniono przypadkowy układ zieleni śródrynkowej o dodat-kowe elementy związane z podkre-śleniem osi kompozycyjnej pomnika kościuszkowskiego – takie jak szpa-ler niskich tui (Thuja plicata) i in-nych krzewów ozdobin-nych wzdłuż krótkiej alejki prowadzącej do nie-go, co jednakże sprawia wrażenie pogłębienia przestrzennego chaosu i podkreśla brak całościowej kon-cepcji zagospodarowania przestrzeni rynku. W przypadku tej miejscowo-ści dominujące w krajobrazie wnę-trza pozostają nasadzenia wysokich drzew (wierzby – różne gatunki Salix) z okresu PRL -u, a nie układ urbani-styczny, pierzeje czy pomniki z cen-trum rynku. Chaotyczny układ zieleni zaciera również perspektywy wido-kowe na najważniejszy zabytek miej-scowości jakim jest kościół. W mniej-szym stopniu ingerowano w układ zieleni w rynku w Gorzkowicach, gdzie właściwie jedynym działa-niem była wymiana nawierzchni par-kingów otaczających zieleń w środ-ku rynśrod-ku. Całkowity brak ingerencji w układzie zieleni na głównym placu
Ryc. 8. Mstów, nowe wnętrze rynku z nową zielenią w układach szpalerowych (fot. S. Wróblewski)
Fig. 8. Mstów, new interior of the market-square with trees in lines (photo by S. Wróblewski)
Ryc. 9. Krzepice, wnętrze rynku z nowym geometrycznym układem zieleni i zachowanymi szpalerami drzew w układzie przy pierzei rynkowej (fot. S. Wróblewski)
Fig. 9. Krzepice, interior of the market-square with the new, geometric plan of greenery and well preserved lines of trees at the side of market (photo by S. Wróblewski)
miejskim i okolicach kościoła to tak-że cecha przestrzeni urbanistycznej w Będkowie, gdzie bezrefleksyjnie wprowadzono ścieżki z kostki beto-nowej, bez wytyczonych celowo osi kompozycji, prowadzące do wejścia na teren kościoła urwane w miejscu zachowanego układu bruku z ka-mieni polnych. W przyszłości przy-dałby się projekt powiązania prze-strzeni rynkowej o nowych rozwią-zaniach zieleni ze strefą położonych przy rynkach kościołów, tak aby po-łączyły się w obrębie wspólnej stre-fy przestrzeni publicznej.
Przykładem pośredniego roz-wiązania, przy braku funduszy na ca-łościowy projekt rewaloryzacji, są prace w rynku w Lelowie. Lelow-ski rynek jeszcze w latach 60. XX w. funkcjonujący jako pusta przestrzeń z pojedynczymi drzewami posadzo-nymi po 1945 r. przy pierzejach, w latach 70. ubiegłego wieku obsa-dzony został drzewami (głogi, lipy,
jesiony) w centrum z dodatkowo za-łożonym trawnikiem. Prace z ostat-nich lat obejmowały przerzedzenie drzewostanu i wprowadzenie no-wego układu ścieżek w obrębie pły-ty rynku. Całość założenia miała się odwoływać do estetyki skweru, nie-stety pozostawienie dużych terenów trawnika oraz wprowadzenie katalo-gowych elementów małej architek-tury jak ławki, śmietniki w przypad-kowych miejscach, kamienny głaz w centrum założenia oraz użycie be-tonowej kostki jako nawierzchni ście-żek, zdecydowanie stanowią o pro-wincjonalnym charakterze całości. Bezrefleksyjne użycie pojedynczych krzewów rododendronów w równie przypadkowych miejscach trawni-ka świadczy o braku jakiegokolwiek czynnika projektowego. O przerwa-niu tradycji miejsca świadczy także brak drzew przy pierzejach – w efek-cie powstała prowizoryczna i nie-ciekawa hybryda skweru
miejskie-go. W zbliżony sposób potraktowa-no rynek w Kazimierzu k. Łodzi czy Widawie, gdzie podobnie jak w Lelo-wie podkreślono przekątne osie ryn-ku przy pomocy ścieżek z kostki be-tonowej. W żadnym przypadku osie te nie są widokowo zamknięte inte-resującymi obiektami, a ich wytycze-nie wytycze-nie wydaje się wynikać z czynni-ka projektowego. Nie wprowadzono także innych, ważnych elementów czy to małej architektury czy zieleni średniowysokiej, która ewentualnie mogłaby dopełnić wygląd skwero-wy nadany rynkom po drugiej wojnie światowej. Zbliżone działanie podję-to w Jeżowie – gdzie jednak zacho-wano wielkie przestrzenie trawni-ków, wprowadzono kuriozalny ogró-dek z krzewami i kwietniki w przy-padkowych miejscach, co nadało całości wrażenie prowincjonalizmu i nijakości.
Mniej trywialne działania obec-nie w fazie wykonywania podjęto w rynkach w miejscowościach Pław-no i Rzgów. W Rzgowie wstępnie po-szerzono główną oś rynku zamknię-tą w ostatnich latach budynkiem ad-ministracji. Nawierzchnia powstała wzdłuż nowej osi wykonana zosta-ła z kamienia. W Pzosta-ławnie podobnie podkreślono centrum założenia ryn-kowego z pomnikiem oraz znacznie prześwietlono drzewostan.
W miejscowościach Koniecpol i Przyrów przeprowadzono zdecydo-wanie większe prace rewaloryzacje rynków o różnym podejściu do zie-leni. Koniecpolski rynek po konsulta-cjach społecznych zachowuje dużą
Ryc. 10. Kłobuck, zachowane drzewa w rynku pochodzące z nasadzeń z lat 70. XX w. oraz nowy układ zieleni wprowadzonej w postaci szpaleru (fot. S. Wróblewski)
Fig. 10. Kłobuck, the preserved trees from the 70ties of the 20th century in the market area and introduced new tree-line
41
część wielogatunkowegodrzewosta-nu z XX w. Zachowane i uzupełnione zostały szpalery pierzejowe. Zacho-wano również zieleń na prawie po-łowie płyty rynkowej tworząc zało-żenie skwerowe. W pozostałej czę-ści płyty rynkowej zachowano poje-dyncze okazy drzew (głównie z gat. głóg – Crataegus laevigata) w otwar-tej reprezentacyjnej przestrzeni, pod-kreślonej układem nawierzchni bru-kowej i dekoracyjnymi elementami małej architektury. Zieleń w drugiej części płyty rynkowej z jednej stro-ny stanowi kurtynowe tło dla pomni-ka z 2003 r., z drugiej jednak strony wciąż ma charakter bardziej parko-wy niż skweroparko-wy, co nadal wizual-nie wizual-nie tworzy jednorodnego wnę-trza krajobrazowego. W obręb ryn-kowej zieleni wkomponowany zo-stał plac zabaw dla dzieci, a istnie-jąca zieleń pozwoliła na częściowe ukrycie typowych elementów pla-cu zabaw. Warta uwagi jest realiza-cja zieleni niskiej wprowadzonej we współczesnej aranżacji, w strefie po-między zachowaną zielenią a prze-strzenią reprezentacyjną, co pozwo-liło na stonowanie przejścia pomię-dzy wysokimi drzewami a płytą na-wierzchni.
W Przyrowie rynek po pracach rewaloryzacyjnych cechuje się nad-miarem form zarówno kubaturo-wych, jak i nawierzchni i materiałów. Pozostawiono dwa drzewa (jesio-ny) z nasadzeń z okresu PRL -u oraz wprowadzono szpalery karłowatych drzew (klony – Acer) po dwóch stro-nach placu. Niestety także reszta
zie-leni zaprojektowanej w postaci traw-ników i kwiettraw-ników w przypadko-wych układach całkowicie nie przy-staje do reprezentacyjnego wnętrza rynku. Błędem było poprowadzenie tylko dwóch szpalerów drzew jedy-nie po wewnętrznej strojedy-nie rynku, a nie także przy pierzejach. Ponad-to szpalery te są zbyt rozrzedzone, a drzewa rachityczne, aby mogły od-grywać ważną rolę kompozycyjną.
Dużą rolę we właściwym od-biorze przestrzeni rynkowej odgry-wa obok zieleni nawierzchnia. Kost-ka betonowa wciąż pozostaje ele-mentem prowincjonalnym i depre-cjonującym układ przestrzeni rynko-wej, podczas gdy nawierzchnia wy-konana z kamienia nawet w prostych układach sprawia wrażenie szlachet-ności kompozycji.
Jednymi z lepszych w regionie rozwiązań rewaloryzacyjnych
ryn-ków są prace w rynkach w miejsco-wościach Mstów, Krzepice i Żarki.
We Mstowie konsekwentne i ry-gorystyczne uporządkowanie form nawierzchni z płyt granitowych o czytelnym, graficznym układzie szachownicowym, a także wprowa-dzenie w minimalny sposób małej architektury, spowodowało nie tyl-ko zgodny z wytycznymi tyl- konserwa-torskimi układ (odwzorowujący hi-storyczne trakty komunikacyjne), ale również zyskało społeczną ak-ceptację. Niebagatelną rolę w no-wym układzie rynku odgrywa zie-leń. Z dawnego układu pozostawio-no kilka dużych drzew (lipy, jesio-ny), które tworzą dwie grupy: jedną otaczającą, a jednocześnie stanowią-cą tło dla pomnika Adama Mickiewi-cza i drugą tworzącą cień przy przy-stanku autobusowym i przestrzeni do gry w szachy. Obie grupy wyso-kich drzew znalazły się na obrzeżach
Ryc. 11. Żarki, nowa kompozycja głównego rynku (fot. S. Wróblewski)
Fig. 11. Żarki, new composition of the main market (photo by S. Wróblewski)
płyty rynku, którego centrum pozo-stało otwarte. Ponadto wprowadzo-no dwa szpalery niskich drzew: je-den przy pierzejach ze strzyżonych klonów (Acer platanoides) i dodat-kowy po drugiej stronie dróg komu-nikacyjnych biegnących przy pierze-jach rynkowych z trzech śliw wiśnio-wych o czerwonawiśnio-wych liściach
(Pru-nus cerasifera), co kolorystycznie
wy-różnia dwie strony rynku. Ograniczo-na została wielkość trawników do mi-nimum będącego właściwie terenem zapewniającym dostęp wody i chro-niącym system korzeni zachowanych drzew. Każde drzewo z wewnętrzne-go szpaleru otrzymało dekoracyjną oprawę ochronną tworzącą dodat-kową formę przestrzenną we wnętrzu rynku, a liniowy charakter szpalerów współgra z geometrią planu rynku.
W powiecie kłobuckim w ostat-nim okresie przeprowadzono prace rewaloryzacyjne dwóch rynków miejskich: w Krzepicach i Kłobucku. Zrealizowany projekt kłobucki z lat 2005–2006 obejmuje płytę rynkową wypełnioną w całości nawierzchnią granitową nawierzchnią o prostym, współczesnym układzie z oryginal-ną, współczesną w formie, fontanną w obniżeniu jednej ze stron rynko-wych i niewielkim udziałem zieleni. Zachowano rosnące drzewa (wierzby i jesiony z nasadzeń z lat 70. XX w.) bez ponownego ich uformowania, co w tym przypadku wpływa pozy-tywnie na odczytanie rozbudowanej sylwety drzew, ale ponieważ każde z nich rośnie w przypadkowym i nie powiązanym kompozycyjnie
z jakimkolwiek elementem rynku miejscu, a także należy do różnych gatunków to całość nie tworzy wra-żenia jednolitej kompozycji. Wpro-wadzono również biegnący po linii ukośnej niewielki szpaler niskich klo-nów, oraz wprowadzono przenośne kwietniki, jednakże te działania nie wnoszą wiele w tworzenie spójnej przestrzeni. Brak wyraźnego charak-teru wnętrza pogłębia brak pierzei rynkowych wyburzonych w okresie PRL -u.
W Krzepicach zieleń odgrywa znacznie większą rolę, choć kom-pozycja rynku jest mniej awangar-dowa, a układ bardziej konserwa-tywny, to przestrzeń rynku odbiera się jako bardziej harmonijną i spój-ną także dzięki wprowadzonej ziele-ni. Rynek co prawda jest rozdzielony w połowie przez drogę przejazdową, ale geometryczny układ płyt granito-wych optycznie spaja całość płyty. Z dawnej zieleni zachowane zosta-ły szpalery lipowe w zachodniej czę-ści rynku uzupełnione o nowe szpa-lery z tego samego gatunku przy pie-rzejach w części wschodniej. W obu częściach rynku powstały trawniki i kwietniki obwiedzione strzyżony-mi żywopłotastrzyżony-mi z bukszpanu, od-dzielające układ komunikacji koło-wej od przestrzeni pieszej, oraz po-zwalające na optyczną niwelację różnic poziomów terenu w zachod-niej części rynku. Bukszpanowe ob-ramienie odpowiada sformalizowa-nemu układowi nawierzchni rynko-wej i odwołuje się do geometryczne-go planu płyty. Dodatkowe
kwietni-ki o także zgeometryzowanym kształ-cie, również umieszczone w dwóch równoważnych punktach wschod-niej części rynku dobrze uzupełnia-ją sformalizowaną i jednorodną prze-strzeń wnętrza.
Bardzo interesujący jest podda-ny rewitalizacji rynek w Żarkach. Za-miast sformalizowanej geometrycz-nej kompozycji powstał współcze-sny układ nawierzchni składającej się z różnych elementów kamien-nych o falistej linii. Obok zachowa-nych drzew z nasadzeń dwudzie-stowiecznych (lipy), wprowadzono trawniki i kwietniki o powierzchni odpowiednio zbilansowanej w sto-sunku do płyty rynkowej – połączo-nych z „płynnym” układem kompo-zycji płyty i nowych elementów ma-łej architektury. Zachowane wysokie lipy poddano nowemu, pionowemu formowaniu, a ponieważ ich pier-wotny układ nie był geometryczny, doskonale wykorzystano je jako naj-ważniejsze akcenty przestrzeni śród-rynkowej w nowej falistej kompozy-cji. Dzięki swojej wysokości i nie-regularnemu układowi tworzą sze-reg odmiennych perspektyw zmie-niając charakter rynku w zależno-ści od punktu widokowego. Cieka-wą formę w Żarkach otrzymały tak-że fontanna i elementy oświetlenia. Całość zdecydowanie pozytywnie wyróżnia się na tle pozostałych re-alizacji w centralnej Polsce. Przyję-te założenie oraz zaprojektowanie nawet najdrobniejszych elementów małej architektury w formach nie sty-lizowanych na XIX w., czy