Mówiąc o słowiańskich zapożyczeniach (slawizmach) w języku niemie-ckim, należy rozpocząć od ustalenia, jakie języki nowożytne wchodzą w skład grupy określanej mianem języków słowiańskich. Należą do nich języki: czeski, słowacki, polski, rosyjski, białoruski, ukraiński, serbski, chorwacki, słoweński, górno - oraz dolnołużycki.
W języku niemieckim można wymienić pożyczki pochodzące z następują-cych języków słowiańskich: czeskiego, słowackiego, polskiego, słoweńskiego, rosyjskiego, ukraińskiego, serbsko -chorwackiego, dolno - oraz górnołużyckiego.
W literaturze sekundarnej zapożyczenia wywodzące się z tychże języków na-zywane są odpowiednio: bohemizmami, słowacyzmami, polonizmami, sloweni-zmami, rusycysloweni-zmami, ukrainisloweni-zmami, kroatyzmami oraz sorabizmami5. Według Bielfeldta, w języku niemieckim występuje ok. 3 tys. pożyczek proweniencji słowiańskiej6, w tym:
— wyrazy używane obecnie w niemczyźnie7, np. Girlitz ‘ptak — kulczyk domowy’ (słowen. gŕlica), Grenze ‘granica’ (pol. granica), Gurke ‘ogórek’
(pol. ogórek / cz. okurka)8, Hamster ‘chomik’ (starorus. ҳомъсторъ), Karausche ‘karaś’ (ros. карась), Nerz ‘norka’ (ukr. норка), Peitsche ‘bicz, pejcz’9 (pol. bicz / cz. bič)10, Pistole ‘pistolet’ (cz. píšťala), Plötze ‘płoć’ (pol.
płoć), Quark ‘twaróg’ (pol. twaróg), Reizker ‘rydz’ (pol. rydz, rydzyk / łuż.
ryzyk), Stieglitz ‘szczygieł’ (pol. szczygieł / łuż. stegelicz)11, Ukelei ‘ukleja’
(pol. ukleja / dolnołuż. hukleja / górnołuż. wuklija), Zeisig ‘czyżyk’ (pol.
czyżyk / łuż. cziske / górnołuż. čižik / cz. čižek, čižik);
— słowa relikty, np. Bartsch ‘barszcz — nazwa rośliny heracleum sphondylium;
barszcz burakowy’ (pol. barszcz), Blott(e) / Blorre ‘błoto uliczne’ (pomor., pol. błoto), Borufke / Borrufke ‘borówka’ (pol. borówka), Drunk ‘słup, kołek’ (pol. drąg), Dubas ‘statek pływający po Wiśle’ (pol. dubas), Dwarnik
5 Por. E. Ag r icola: Die deutsche Sprache. Kleine Enzyklopädie. Leipzig 1969, s. 66—67.
6 Por. R. Marek: Rosyjskie zapożyczenia..., s. 36; H. -H. Bielfeldt: Die historische Glie-derung..., s. 18.
7 Por. R. Marek: Rosyjskie zapożyczenia..., s. 37; H. -H. Bielfeldt: Die historische Glie-derung…, passim.
8 Wprawdzie w literaturze poświęconej slawizmom w języku niemieckim jako pierwowzo-ry słowa Gurke podawane są pol. ogórek oraz cz. okurka, słowo to uważane jest za polonizm.
9 Słowo pejcz zostało zapożyczone z niem. Peitsche, które z kolei pochodzi od pol. bicz.
10 Chociaż jako pierwowzory słowa Peitsche podawane są w literaturze sekundarnej pol.
bicz oraz cz. bič, słowo to uważane jest za polonizm.
11 Niekiedy trudno jednoznacznie określić, z którego języka słowiańskiego wywodzi się dany slawizm.
‘pracownik na dworze’ (ros. дворпик), Dwornik ‘nadworny sługa’ (ros. двор-ник), Kozelarke ‘koźlarek — polyporus luteus’ (pol. koźlarek), lakummig
‘łakomy’ (pol. łakomy), Lapatte / Lopatke ‘przednia ćwiartka zabitego zwierzęcia, zwykle zająca; łopatka’ (pomor., pol. łopatka), Leschak ‘żywotne dziecko’ (cz. ležak), Mennig ‘ciasto miodowe’ (pol. miednik), Newod / Niwad ‘sieć rybacka’ (pol. niewód), Pogitschke ‘porzeczka’ (pol. porzeczka), Tscharn ‘czarna ryba’ (pol. czarna ryba);
— warianty regionalne12, np. Babe ‘babka — rodzaj ciasta’ (pol. bab(k)a), Brimsen ‘bryndza’ (słow. bryndza), Golatsch(e) / Kolatsche ‘kołacz, sękacz
— rodzaj ciasta’ (cz. kolač), Jause ‘podwieczorek’ (słowen. južina), Kaluppe
‘chałupa’ (pol. chałupa), Keusche ‘mały, biedny dom’ (słowen.), Klappetz
‘mały chłopiec’ (cz. chlapec), Klobasse / Klobassi ‘rodzaj przyprawionej kiełbasy’ (cz., słow. klobása), Kren ‘chrzan’ (ogólnosłowiańskie kren, chren), Pawlatsche ‘otwarte wyjście na podwórze wiedeńskiego domu, rozpadający się dom, scena wykonana z desek’ (cz. pavlač), Powid(e)l ‘powidła’ (cz.
povidla), schezko jedno ‘wszystko jedno’ (cz. šezko jedno), Slibowitz / Sliwowitz ‘śliwowica’ (chorw. sljivovica), Zille ‘czółno’ (pol. czółno);
— słowa bezpośrednio kojarzone z kulturą oraz polityką krajów słowiańskiego obszaru językowego (egzotyzmy; wiele z tych określeń występowało w języku byłej NRD), np. Balalaika ‘ludowy ukraiński, rosyjski instrument strunowy szarpany’ (ros., ukr. балалайка), Bolschewik ‘bolszewik — członek rewolucyjnego skrzydła Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji przed 1917 rokiem; do 1952: członek Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego; (przestarzale, pejoratywnie) komunista’, Bolschewismus
‘leninizm; (przestarzale, pejoratywnie) komunizm’ (ros. большевик), Datsche ‘dacza — domek letniskowy poza miastem, nierzadko otoczony działką’ (ros. да́ча), Druschba ‘(NRD) pozdrowienie popularne wśród komunistów, socjaldemokratów, socjalistów’ (ros. дружба), Glasnost
‘element polityki Michaiła Gorbaczowa w latach 1985—1991, mający na celu ujawnienie faktów politycznych oraz gospodarczych dot. ZSRR’ (ros.
гласность), Kolchos(e) ‘rolnicza spółdzielnia produkcyjna w ZSRR’ (ros.
колхоз), Komsomolze ‘komsomolec — członek Komsomołu, młodzieżowej organizacji w ZSRR’ (ros. комсомол), Kontusche ‘kontusz — rodzaj płaszcza lub kamizelki, z charakterystycznymi rozciętymi od pachy do łokci rękawami’
(pol. kontusz), Kosaken ‘Kozacy — członkowie wieloetnicznej grupy militarnej w carskiej Rosji walczącej o umocnienie granic Rosji’ (ros. каза́ки), Kulak ‘kułak — chłop posiadający duże gospodarstwo w carskiej Rosji’ (ros.
кулак), Majdan ‘Majdan — centralny plac w Kijowie będący miejscem ważnych uroczystości oraz imprez kulturalnych; na przełomie 2004 i 2005
12 Omówione regionalne warianty języka niemieckiego występują w jego austriackiej od-mianie.
roku miał miejsce na Majdanie zryw ludnościowy zwany pomarańczową rewolucją, 2013—2014 wybuchły tam zamieszki z powodu niepodpisania umowy stowarzyszeniowej z UE oraz dot. wolnego handlu z UE’ (ukr. Май-дан), Masurka / Mazurka ‘narodowy taniec polski z taktem 3/4 lub 3/8’ (pol.
mazurek), Natschalnik ‘(NRD, żartobliwie, pejoratywnie) szef, kierownik, przywódca’ (ros. начальник), Pajok ‘racja żywnościowa’ (ros. сухой паёк), Perestroika ‘pieriestrojka — potoczna nazwa dokonanych przez Gorbaczowa przekształceń polityczno -gospodarczych w ZSRR w latach 1985—1991’
(ros. перестройка), Pogrom ‘zbiorowe brutalne ataki na przedstawicieli mniejszości narodowych’ (ros. погром), Polka ‘polka — czeski rodzaj tańca’
(cz. polka), Propusk ‘przepustka’ (ros. пропуск), Samowar ‘samowar — tradycyjne urządzenie do parzenia herbaty, używane w Rosji i Iranie’ (ros.
самовар), Sowjet ‘skrót: rady robotnicze i żołnierskie; organ administracyjny w ZSRR; ZSRR’ (ros. сове́т), Subbotnik ‘praca dobrowolna oraz darmowa wykonywana przez obywateli byłej NRD’ (ros. суббота), Taiga ‘borealne lasy iglaste, występujące w północnej części Azji, Ameryki Północnej oraz Europy’ (ros. тайга), Tundra ‘bezleśne zbiorowisko roślinności w zimnym klimacie strefy arktycznej i subarktycznej’ (ros. ту́ндра), Wodka
‘wysokoprocentowy napój alkoholowy ze zbóż i ziemniaków’ (ros. водка)13. Na podstawie podanego zestawienia egzemplifikacji słowiańskich pożyczek w języku niemieckim można stwierdzić, że niekiedy trudno jednoznacznie okre-ślić, z którego języka słowiańskiego pochodzi dany niemiecki leksem, ponieważ w tych językach słowa mają niekiedy zbliżoną postać formalnograficzną. Warto także wspomnieć, że slawizmy są w wielu wypadkach synonimami niemie-ckich leksemów, używanych częściej niż ich słowiańskie dublety — ta zasada obowiązuje najczęściej w przypadku regionalnych wariantów niemczyzny oraz słów przestarzałych słowiańskiej proweniencji, np. boschko! ‘o mój Boże!’
(dolnołuż. bóžko!) vs. lieber Gott!, Buback ‘strach na wróble’ (górnołuż. bubak, cz. bubák) vs. Kinderschreck, Hampo ‘fajtłapa, niezdara’ (dolnołuż. hampo) vs.
Tölpel, Koblik ‘kobold’ (dolnołuż. koblik) vs. Kobold, Lusche ‘kałuża’ (łuż. luse) vs. Wasserpfütze, pomale ‘powoli, pomału’ (np. łuż. pomalem / pol. pomału) vs. langsam, Smjatana ‘śmietana’ (łuż. smjetana) vs. Sahne14.
Słowiańskie zapożyczenia w języku niemieckim nie były tak częstym obiektem badań filologów oraz historyków, jak niemieckie zapożyczenia w ję-zykach słowiańskich. Można jednakże wymienić nazwiska wiodących badaczy slawizmów w niemczyźnie. Według Bielfeldta, pierwsza całościowa monografia dotycząca slawizmów ukazała się w 1939 roku przed wybuchem II wojny
13 H. -H. Bielfeldt: Die Entlehnungen aus den verschiedenen slavischen Sprachen im Wor-tschatz der neuhochdeutschen Schriftsprache. In: Slawische Wörter im Deutschen…, passim.
14 Por. H. -H. Bielfeldt: Slavische Wörter in den deutschen Mundarten der Niederlausitz und benachbarter Gebiete. In: Slawische Wörter im Deutschen…, passim.
światowej15. Po II wojnie światowej, głównie w byłej NRD, powstały prace po-święcone temu zagadnieniu. Do ważniejszych niemieckich badaczy slawizmów