Obowiązki i oczekiwania wobec rodziny w kontekście edukacji

Oczekiwania wobec rodziców związane z edukacją określone przepisami prawa dotyczą wiodą-cej roli w wychowaniu dzieci, zapewnienia realizacji obowiązku przygotowania szkolnego i obo-wiązku nauki, a także zapewnienia odpowiednich warunków do nauki. Ponadto w deklaracjach sformułowano oczekiwania co do ścisłej współpracy ze szkołą dzieci dla osiągnięcia wspólnych celów edukacyjnych.

Obowiązki w zakresie edukacji dzieci spoczywające na rodzicach określone zostały w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Ustawie o systemie oświaty oraz w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Ponadto Polska jako członek ONZ jest sygnatariuszem Konwencji o Prawach Dziecka, w której rów-nież odniesiono się do roli rodziców w wychowaniu i rozwoju dziecka, w tym do jego edukacji.

Konwencja o Prawach Dziecka określa zobowiązania rodziców lub opiekunów dziecka na najbar-dziej ogólnym poziomie. W myśl artykułu 5 Konwencji rodzice lub opiekunowie mają obowiązek zapewniać mu w sposób odpowiadający rozwojowi jego zdolności możliwości ukierunkowania go i udzielania mu rad przy korzystaniu przez nie z jego praw. Artykuł 18 Konwencji wskazuje z kolei, że oboje rodzice ponoszą wspólną odpowiedzialność za wychowanie i rozwój dziecka.

Wśród obowiązków rodziców związanych z edukacją dzieci, wpisanych w dwa najważniejsze do-kumenty, tj. Konstytucję RP i Ustawę o systemie oświaty, należy wskazać:

Dopełnienie czynności związanych ze zgłoszeniem dziecka do placówki, w której ma ono realizować obowiązek przygotowania przedszkolnego lub obowiązek szkolny, oraz informo-wanie dyrektora szkoły obwodowej o spełnianiu tych obowiązków, jeżeli są one realizowane w inny sposób (np. za granicą, przy placówce dyplomatycznej) (Art. 14b. i 18 Ustawy o syste-mie oświaty);

Informowanie wójta/burmistrza/prezydenta gminy, na terenie której dziecko mieszka o for-mie spełniania obowiązku nauki przez dziecko i zmianach w tym zakresie (Art. 18 ust. 2 Ustawy o systemie oświaty);

Zapewnienie regularnego uczęszczania na zajęcia oraz zapewnienie warunków umożliwiają-cych przygotowanie się do zajęć (Art. 14b. i 18 Ustawy o systemie oświaty), a także przekaza-nie dyrektorowi placówki edukacyjnej informacji o staprzekaza-nie zdrowia, diecie i rozwoju psychofi-zycznym dziecka, które pozwalają na zapewnienie mu odpowiedniej opieki, odżywiania oraz metod opiekuńczo-wychowawczych (Art. 20 Ustawy o systemie oświaty).

Odrębnym dokumentem o charakterze deklaracji, który określa obowiązki rodziców m.in. związa-ne z edukacją, jest Europejska Karta Praw i Obowiązków Rodziców stworzona przez Europejskie Stowarzyszenie Rodziców w 1992 roku. Karta ta nie ma żadnych konsekwencji prawnych, stanowi jednak wyraz oczekiwań społeczeństwa wobec rodziców i ich udziału w wychowaniu młodego pokolenia – w szczególności w dokumencie tym sformułowano bezpośrednie oczekiwania co do współpracy z placówkami edukacyjnymi. Kluczowe wydają się artykuły 3 i 7 Karty mówiące o obowiązku rodziców zaangażowania się w roli partnerów w nauczanie ich dzieci w szkole oraz o obowiązku osobistego włączania się w życie szkół ich dzieci. Co więcej, artykuł 9 zaleca, by ro-dzice poświęcali swój czas i uwagę swoim dzieciom i ich szkołom, aby wzmocnić ich wysiłki skie-rowane na osiągnięcie określonych celów nauczania. Ponadto rodzice mają obowiązek dokonać świadomego wyboru drogi edukacyjnej, jaką ich dzieci powinny zmierzać (artykuł 5).

8.1.2 Oczekiwania innych podmiotów względem roli rodziny

Oczekiwania wobec roli rodziców w edukacji dziecka odzwierciedlane w wypowiedziach przed-stawicieli szkół są zgodne z obowiązkami rodziny nakreślonymi w prawodawstwie. Dobrze odda-je odda-je także wspomniana Europejska Karta Praw i Obowiązków Rodziców. O oczekiwaniach dyrek-torów i nauczycieli wobec rodziców można wnioskować w sposób pośredni13 na podstawie ich wypowiedzi odnośnie do współpracy z rodzinami uczniów i występujących na tym polu proble-mach. Dotyczą one takich obszarów jak:

Odpowiedzialność za wychowanie dziecka i wiodąca rola rodziny w tym obszarze;

Zaangażowanie we współpracę z nauczycielami w kwestiach związanych z edukacją dziecka partnerska rola rodziców/ opiekunów w tym obszarze;

Aktywny kontakt ze szkołą (przedszkolem);

Zaangażowanie w życie szkoły lub przedszkola – w działania niezwiązane bezpośrednio z edukacją dziecka.

W badaniach jakościowych dyrektorzy placówek edukacyjnych wskazują przede wszystkim na wiodącą rolę rodziców w wychowaniu dziecka i na pomocniczą funkcję szkoły w tym procesie.

13 Wątki oczekiwań wobec rodziców i ich roli w edukacji nie były uwzględnione w scenariuszach wywiadów z przed-stawicielami samorządu, placówek edukacyjnych czy nauczycielami. Eksplorowano odwrotny kierunek oczekiwań tj. oczekiwania formułowane przez rodziców pod adresem instytucji, urzędników i nauczycieli.

Wspomina się jednocześnie o tym, że szkoła nie może przejmować tej funkcji od rodziny, nawet jeśli rodzice formułują takie oczekiwania. Nauczyciele w badaniach jakościowych wskazują z kolei na rosnące oczekiwania rodziców co do zastąpienia ich w wypełnianiu obowiązków związanych z przygotowaniem dziecka do zajęć, opanowania materiału. Choć w świetle prawa, oraz w odczu-ciu nauczycieli odpowiedzialność w tej kwestii spoczywa na rodzicach, to coraz częściej próbują oni z różnych względów obarczyć nią szkołę.

Najbardziej podstawowym oczekiwaniem względem rodziców w obszarze zadań placówki edukacyjnej jest zaangażowanie we współpracę z nauczycielem oraz aktywny kontakt ze szkołą (przedszkolem) w kwestiach związanych z edukacją dziecka. Tymczasem w wywiadach jakościo-wych z dyrektorami i nauczycielami ustalono, iż jakość zaangażowania i kontaktu słabnie wraz ze wzrostem wieku dziecka (a zarazem z etapem edukacji), ale też i wraz ze wzrostem wielkości miejscowości. Jednocześnie lepsza współpraca ze środowiskiem ucznia, rozumiana jako zainte-resowanie rodziców i opiekunów, znalazła się na drugim miejscu wśród najważniejszych kwestii wpływających na uzyskiwanie wyższych wyników nauczania – wskazało ją w badaniu ilościowym placówek edukacyjnych 56,8% dyrektorów z Siemianowic Śląskich (por. rozdział 6), co np. w po-równaniu z innym miastem, Świnoujściem, jest odsetkiem bardzo wysokim i może sygnalizować istniejące problemy w zakresie tej współpracy. Jednakże z drugiej strony jedynie 15,9% dyrekto-rów uznało budowanie większego zaangażowania rodziców w wychowanie i edukację dzieci za jeden z najważniejszych celów placówki.

Mamy tu najprawdopodobniej do czynienia z pewnym impasem – dyrektorzy wskazując współ-pracę ze środowiskiem ucznia jako jedną z kwestii istotnie wpływających na wyniki, dają wyraz wspomnianym wcześniej oczekiwaniom względem rodziny (co do wiodącej roli w wychowaniu oraz aktywnego zaangażowania i współpracy ze szkołą w kwestiach edukacji dziecka). Z drugiej jednak strony fakt, że większość dyrektorów nie stawia placówce za cel budowania zaangażo-wania rodziców w wychowanie i edukację dzieci może wskazywać, że skoro jest to obowiązek rodziców, to oni sami powinni być tego świadomi. Tym samym w świetle innych priorytetów pla-cówki edukacyjne nie podejmują intensywnych działań dla budowania tej współpracy, po prostu jej oczekując.

Większość nauczycieli w badaniach jakościowych, niezależnie od badanego powiatu także uzna-je zaangażowane rodziców w życie szkoły za niewystarczające. Oczekiwaliby większej frekwen-cji na zebraniach, zainteresowania wynikami uczniów (wcześniej niż w momencie wystąpienia istotnych problemów). Nauczyciele chcieliby także, aby rodzice częściej pomagali w organizacji różnego rodzaju imprez i uroczystości w szkole, byli zainteresowani potrzebami szkoły oraz sta-rali się pomagać w ich zaspokojeniu (poprzez wykonanie małych prac remontowych, szukanie alternatywnych źródeł finansowania inwestycji). Brak jest różnic w zgłaszanych postulatach na poziomie badanych powiatów, natomiast czynnikiem różnicującym wydaje się typ szkoły –

naj-więcej postulatów zgłaszają nauczyciele liceów oraz szkół zawodowych, natomiast nauczyciele szkół podstawowych oraz gimnazjów częściej wydają się zadowoleni z poziomu zaangażowania rodziców w życie szkoły.

Zdaniem badanych dyrektorów wielu rodziców swój brak zaangażowania tłumaczy i usprawie-dliwia bezpłatnością oświaty, nie mając świadomości realiów funkcjonowania placówek (większą świadomość mają rodzice zaangażowani np. członkowie Rad Rodziców).

Przedstawiciele samorządu lokalnego deklarowali w badaniach, iż nie mają styczności z postula-tami rodziców wobec władz samorządowych w kontekście edukacji. Nie formułowano też żad-nych oczekiwań względem rodziców z perspektywy samorządu. Może to wskazywać na fakt, że rodzice, rodzina nie są dla przedstawicieli samorządu podmiotem, partnerem w zakresie zagad-nień związanych z edukacją, a raczej ich składową, przedmiotem pewnych działań i decyzji.

8.2 Zasoby gospodarstw domowych z dziećmi w placówkach