NA DEGRADACJ ZBIORNIKA GOUCHÓW
Naturaln podatno zbiornika Gouchów na degradacj oceniono na podstawie „Systemu Oceny Jakoci Jezior” [Kudelska i in. 1983]. System ten, stosowany od kilku lat w Polsce, posiada pewne wady [Jaczak 2002], uznano jednak, e z powodzeniem mona wykorzysta jego elementy do szacunkowej oceny naturalnej podatnoci zbior-nika na zanieczyszczenie (tab. 5).
rednia gboko jest najwaniejszym parametrem decydujcym o jakoci wody
w zbiorniku. Od tego parametru zaley stosunek masy wody znajdujcej si w epilim-nionie (górnej, ciepej czci) do masy zawartej w hypolimepilim-nionie (dolnej, chodnej czci). Im wicej wody mieci si w hypolimnionie, tym mniejsza produktywno, a co za tym idzie – wysza klasa jakoci wód [ omotowski i Szpindor 1999]. Vollenweider [Kudelska i in. 1983] w swoich badaniach udowodni cis zaleno pomidzy redni gbokoci i jakoci wody, uwzgldni redni gboko jako podstawowy parametr do obliczania dopuszczalnych i niebezpiecznych obcie zbiornika biogenami. rednia gboko jest parametrem reprezentujcym szereg cech morfometrycznych zbiornika [Kudelska i in. 1983].
Stosunek objtoci zbiornika do dugoci linii brzegowej okrela kontakt zbiornika
z otaczajcym terenem [ omotowski i Szpindor 1999]. Im dusza i bardziej rozwinita linia brzegowa, tym wikszy kontakt z terenami przylegymi i wiksze zagroenie nieczyszczeniami; im wiksza objto zbiornika, tym wiksza jego odporno na za-nieczyszczenia i tym bardziej s one rozcieczane [Kudelska i in. 1983]. Wska nik ten jest nazywany w literaturze zachodniej dilution capacity. Odzwierciedla on jedynie wpyw zlewni bezporedniej na zbiornik.
Procent wymiany wody w roku jest to stosunek odpywu ze zbiornika do jego
po-jemnoci. Jest wska nikiem obcienia substancjami biogennymi ze zlewni [ omotowski i Szpindor 1999]. Zbiorniki silnie przepywowe s wzbogacane w substancje biogenne, dziaaj jako odstojniki, wczajc we wasny obieg materi przyniesion przez dopywy [Kudelska i in. 1983]. Wska nik odzwierciedla wpyw cakowitej zlewni na zbiornik; dla zbiorników zasilanych gównie przez dopywajce cieki – wska nik bdzie wyraa wpyw zlewni poredniej, natomiast dla zasilanych spywem powierzchniowym – wyraa wpyw zlewni bezporedniej. W zbiornikach, gdzie stratyfikacja nie wystpuje (do ta-kich naley Gouchów), szybszy czas wymiany wody jest mniej niebezpieczny, prze-pyw czciowo utrudnia akumulacj nutrientów w mieszajcych si warstwach wody [Wytyczne… 1994].
Tabela 5 Table 5 Kategorie podatnoci jezior na degradacj [Kudelska i in. 1983]
Categories of lakes susceptibility to degradation [Kudelska et al. 1983]
Wska nik Index
Kategoria podatnoci jeziora
Categories of lakes susceptibility to degradation
I II III Gboko rednia Mean depth (m) ≥ 10 ≥ 5 ≥ 3 Vjeziora/lake Ljeziora/lake ≥ 5 ≥ 3 ≥ 1
Procent wymiany wody w roku Per cent of water exchange
per year ≤ 30 ≤ 200 ≤ 1000 Wspóczynnik Schindlera Schindler’s coefficient Pjeziora/lake+Pzlewni/basin Vjeziora/lake ≤ 2 ≤ 10 ≤ 50 Sposób zagospodarowania zlewni bezporedniej Active basin management
≥ 60% lasów ≥ 60% of forest < 60% lasów < 60% gruntów ornych < 60% of forest < 60% of arable land ≥ 60% gruntów ornych ≥ 60% of arable land Procent stratyfikacji wód
Per cent of water stratification ≥ 35 ≥ 20 ≥ 10
P dna czynnego/active bottom
Vepilimnionu/epilimnion ≤ 0,10 ≤ 0,15 ≤ 0,30
V – objto – capacity; P – powierzchnia – surface; L – dugo – length
Wspóczynnik Schindlera jest najlepszym wska nikiem obcienia substancjami
biogennymi ze zlewni. Jest to iloraz sumy powierzchni zbiornika i zlewni do objtoci zbiornika [ omotowski i Szpindor 1999]. Uwzgldnia on powierzchni zlewni mierzon cznie z powierzchni jeziora jako obszar przyjmujcy zanieczyszczenia, a take obj-to zbiornika jako ilo wody, która te zanieczyszczenia rozciecza [Wytyczne… 1994, Kudelska i in. 1983].
Sposób zagospodarowania zlewni bezporedniej okrela si w postaci
procento-wego udziau gruntów ornych i lasów w zlewni z zaznaczeniem obecnoci punktowych róde zanieczyszcze. Duy udzia gruntów ornych wpywa na wzrost transportu bio-genów do wód [ omotowski i Szpindor 1999, Kudelska i in. 1983]. Jako wód w zbiornikach moe w duej mierze by uzaleniona od sposobu zagospodarowania terenów lecych w bezporedniej ich bliskoci. Stwierdzenie punktowych róde za-nieczyszcze jest istotne, poniewa nawet niewielkie adunki biogenów mog domino-wa w ksztatowaniu jakoci wód nad wska nikami morfometryczno-hydrograficznymi zbiorników [Kudelska i in. 1983].
Przy badaniu lesistoci zlewni i jej ochronnej roli naley zwróci uwag nie tylko na procentowy udzia lasów, ale i na ich rozmieszczenie. Lasy okalajce zbiornik dziaaj jako skuteczna bariera przeciw zanieczyszczeniom, ale zlokalizowane z dala od wód powierzchniowych nie speniaj tak dobrze swojej ochronnej roli.
Procent stratyfikacji wód wyraa udzia hypolimnionu w caej objtoci zbiornika.
Produktywno stratyfikowanych zbiorników jest mniejsza, a jako wody wysza. Pro-cesy trofogeniczne przebiegaj tam w wyra nie izolowanych warstwach. Trudniejsze jest uwalnianie biogenów z dna do strefy eufotycznej. Im gbszy zbiornik, tym wiksza objto hypolimnionu [Wytyczne… 1994].
Iloraz powierzchni dna czynnego i objtoci epilimnionu jest wska nikiem, który
obrazuje wewntrzne wzbogacanie zbiornika w biogeny z osadów dennych. Uwaany jest za miar recyrkulacji substancji biogennych. Powierzchnia dna czynnego jest powierzch-ni reaktywn, z której odbywa si uwalnianie biogenów, natomiast objto epilimnionu jest to objto wody, w której nastpuje ich rozcieczanie [Wytyczne… 1994].
Zastosowanie wybranych wskaników „Systemu Oceny Jakoci Jezior” dla zbiornika Gouchów i interpretacja wyników
Sporód 7 wymienionych przez autork wska ników – do oceny wybrano 5. Za kry-terium wyboru wska nika posuya dostpno danych.
Wybrane wska niki do oceny podatnoci na degradacj to: rednia gboko, sto-sunek objtoci zbiornika do dugoci linii brzegowej, procent wymiany wody w roku, wspóczynnik Schindlera, sposób zagospodarowania zlewni bezporedniej.
W celu dokonania oceny:
− odniesiono otrzymane wartoci poszczególnych wska ników do odpowiednich kategorii;
− przyjto nastpujc punktacj dla kategorii: I – 1 punkt, II – 2 punkty , III – 3 punkty, poza kategori – 4 punkty;
− obliczono redni arytmetyczn z otrzymanej punktacji; − wyniki odniesiono do zakresów:
I kategoria ≤ 1,50 p. II kategoria ≤ 2,50 p. III kategoria ≤ 3,25 p. poza kategori > 3,25 p.
Wyniki oblicze przedstawiono w tabeli 6.
Ocena podatnoci zbiornika Gouchów na degradacj wedug wybranych wska ni-ków wykazaa, e zbiornik naley do ekstremalnie podatnych na degradacj. Nieko-rzystny, wyduony i rozwidlony ksztat zbiornika z silnie rozwinit lini brzegow wpywa na wzmoony dopyw substancji biogennych ze zlewni bezporedniej. Po-wierzchnia zlewni cakowitej, w stosunku do powierzchni zbiornika, jest wielka, konse-kwencj s wic due stenia zanieczyszcze. Zbiornik jest pytki, co wpywa na jego
produktywno, dostpno wiata i wysok temperatur wody podczas okresu wegeta-cyjnego. Niewielka gboko powoduje take, e wody mieszaj si dziki falowaniu, czego nastpstwem moe by zasilanie wewntrzne substancjami biogennymi z osadów dennych [Kajak 1998, Winiewski 1995].
Tabela 6 Table 6 Ocena naturalnej podatnoci zbiornika Gouchów na degradacj
Natural assessment of susceptibility to degradation for the Gouchów reservoir Wska nik Index Kategoria podatnoci Category of vulnerability Punkty Score Gboko rednia Mean depth (m) 2,7 m poza kategori beyond category 4 V L 0,49 poza kategori beyond category 4
Procent wymiany wody w roku Per cent of water exchange
per year 842,48% III 3 Wspóczynnik Schindlera Schindler’s coefficient 77,48 poza kategori beyond category 4 Sposób zagospodarowania zlewni bezporedniej Active basin management
≥ 60% gruntów ornych ≥ 60% of arable land III 3 Ocena ogólna General evaluation poza kategori beyond category rednia mean 3,6