Ochrona praw własności intelektualnej a innowacyjność i transfer technologii

Oddziaływanie poziomu ochrony PWI na wzrost gospodarczy i innowacyjność stanowi problematykę szeregu badań z dziedziny nauk ekonomicznych. Liczne badania empiryczne sugerują, że relacja pomiędzy ilością uzyskanych w danym kraju patentów a innowacyjnością gospodarki nie jest jednoznaczna. W literaturze przedmiotu wskazywane są zależności zachodzące pomiędzy instytucjami społecznymi a technologią. Innowacje techniczne oddziałują na sposoby zachowania, postawy, wartości, kulturę etc. Uważa się, że bez skutecznie egzekwowanych praw własności podmioty nie będą miały bodźców do inwestowania w kapitał rzeczowy czy ludzki. Co więcej, nie będą uczestniczyły w transferze

345 Por. O. E. Williamson, The New Institutional Economics: Taking Stock, Looping Ahead, “Journal of Economic Literature” 2000, Vol. 38., ss.597-599

346

J. Bossak, Systemy gospodarcze a globalna konkurencja, SGH Warszawa 2006, s.21-25

347 Z. Hockuba, Nowa ekonomia instytucjonalna – czy zdominuje nasze myślenie w rozpoczynającym się stuleciu, [w:] Wojtyna A. [red.], Czy ekonomia nadąża za wyjaśnianiem rzeczywistości, BELLONA-PTE, Warszawa 2001, s.49.

115 technologii³⁴⁹. Szczególnie istotna jest ochrona PWI, zapewniających bezpieczny, sprawny i intensywny obrót rynkowy aktywami. Sprzyjające instytucje stanowią zachętę do inwestowania w zasoby ludzkie i kapitałowe, nowe techniki i technologie. Poprzez publiczne publikowanie wniosków patentowych zwiększa się natomiast publiczny dostęp do nowych zasobów wiedzy. Ochrona praw autorskich pobudza działania kreatywne, co przekłada się na korzyści społeczne. Podobnie, efektywna ochrona tajemnicy przedsiębiorstwa sprzyja powstawaniu innowacji, szczególnie przyrostowych.350

Wyższy poziom ochrony praw własności, w tym PWI, wpływa pozytywnie na gospodarkę, przede wszystkim w efekcie stymulowania procesu powstawania nowej wiedzy. Zapewnienie ochrony prawnej wynalazkom, poprzez przyznanie monopolu na korzystanie z danego rozwiązania technicznego, potencjalnie wzmacnia zarówno innowacyjność jak i dyfuzję technologii. Powszechne jest nadawanie patentom dużego znaczenia ekonomicznego, gdyż są one wskaźnikiem dynamizmu gospodarczego, monitorują światowe trendy innowacji, sprzyjają postępowi technicznemu, umożliwiają przedsiębiorstwom zabezpieczenie rynków i osiąganie przewagi konkurencyjnej³⁵¹. Liczbę patentów i technologiczny bilans płatniczy, tj. wpływy netto z handlu patentami, licencjami, znakami towarowymi, know-how, wzorami użytkowymi, były jednymi z pierwszych mierników innowacyjności gospodarki. Zarówno instytucje formalne, jak i nieformalne określają dynamikę dyfuzji postępu technicznego, a także zdolność gospodarki do absorpcji know-how z zagranicy. Dyfuzja działalności B+R polega na rozszerzeniu ekonomicznych korzyści działalności B+R, poza podmioty bezpośrednio podejmujące takie działania. Gdy ochrona PWI jest na niskim poziomie, dyfuzja jest nieskompensowana. Poprzez imitację bądź kradzież, konkurenci uzyskują korzyści na koszt firm wprowadzających innowacje. Ochrona PWI złagodzić ma negatywne skutki dyfuzji technologii.³⁵²

Krytyka patentów oparta jest natomiast na postrzeganiu ich jako czynników hamujących wzrost gospodarczy i ograniczających rozwój wiedzy, poprzez blokowanie użycia nowych rozwiązań353

. Patent z jednej strony chroni nową wiedzę i jej twórcę, z drugiej

349 Por. E. Gruszewska, Instytucje a process….op. cit., s. 117-153.

350 Por. A. Breitwieser, N. Foster, Intellectual property rights …op. cit., s.6-7.

351 Por. A.H. Jasiński [red.], Innowacyjność polskiej gospodarki w okresie transformacji. Wybrane aspekty. Wydawnictwo Naukowe WZ UW, Warszawa 2010. s.262-267.

352

Por. J. P.H. Fan, L. Stuart, X. Y. Gillan, Property Rights, R&D Spillovers, and Corporate Accounting

Transparency in China, “Emerging Markets Review”2013, No. 15, s.35-48.

353

R. Woś, Patentowa wojna na wyniszczenie, Dziennik Gazeta Prawna. Magazyn, 18-20 listopada 2011, nr 223 (3109).

116 utrudnia jej rozprzestrzenianie w społeczeństwie i gospodarce354

. Ogranicza tym samym szerokie, ogólnogospodarcze oddziaływanie innowacji, dokonujące się poprzez dyfuzję. Ponadto patent osłabiać może dynamikę gospodarczą, gdyż jest formą monopolu. Wiele krajów rozwiniętych, w tym Stany Zjednoczone, Japonia, Korea Południowa i Tajwan osiągnęło znaczne korzyści gospodarcze, dzięki tworzeniu dopasowanego do aktualnego etapu rozwoju, systemu ochrony PWI. W pierwszych fazach rozwoju kraje te zapewniły podmiotom tylko minimum ochrony PWI³⁵⁵. Specyficzny system ochrony PWI, był jednym z instrumentów wykorzystywanych w procesie stymulowania nadrabiania zaległości technologicznych (catch-up). Niski poziom ochrony patentowej wpłynął na wzmocnienie dostępu do technologii zagranicznych i umożliwił proces inżynierii odwróconej, wzmacniając krajowe zdolności technologiczne.356

Japoński system patentowy był zaprojektowany w celu pobudzenia innowacji i ich dyfuzji i był częścią krajowego systemu innowacji. Z ochrony patentowej wyłączone były w Japonii produkty farmaceutyczne, związki chemiczne, jedzenie, napoje. Ponadto, nawet do 7 lat odraczane było rozpatrywanie roszczeń o naruszenie PWI. Japoński system patentowy wymagał także ujawnienia technologii przed uzyskaniem ochrony (pre-grant disclosure), umożliwiając konkurentom wykorzystywanie rozwiązania technicznego bez aprobaty wnioskodawcy, przed udzieleniem patentu na zgłaszany wynalazek. Obcokrajowcy byli dyskryminowani w stosunku do obywateli krajowych. Procedura patentowa wobec Japończyków trwała około 1-3 lat, w przypadku obcokrajowców było ok. 7-8 lat . Systemem ochrony PWI Japonii wpływał na podejmowanie przez lokalne firmy działań w zakresie kopiowania i adaptacji importowanych technologii. Przyniosło to korzyści całej gospodarce357

. Przykład Japonii wskazuje, w jaki sposób prawo patentowe może zostać wykorzystane w procesie modernizacji i industrializacji gospodarki. Podobne regulacje w zakresie ochrony PWI obowiązywały na Tajwanie, gdzie rząd otwarcie zachęcał do kopiowania, uznając je za środek rozwoju krajowego przemysłu.

Literatura ekonomiczna problematykę praw własności intelektualnej, traktowanych jako element gry rynkowej, z reguły analizuje z punktu widzenia działalności firmy358

. Produkcja wynalazków postrzegana jest jako forma działalności gospodarczej, angażującej określone zasoby. Patent chroniący wynalazek, uważany jest za ważny element strategii

354 Por. E. Mansfield, Microeconomics. Theory and Applications, W. W. Norton, New York-London 1985.

355 Por. K.E. Maskus, Encouraging International…op. cit.

356

Por. S. Shashikant, M. Khor, Intellectual Property and Technology Transfer Issues in the Context of Climate

Change, , Intellectual Property Rights Series 14, Third World Network, Malaysia 2010, s.2-4.

http://www.twnside.org.sg/title2/IPR/pdf/ipr14.pdf, 8.11.2013r.

357

Por. D. Biswajitr, J. Reji, Foreign Direct Investment…., op. cit., s. 13.

117 rynkowej przedsiębiorstwa359

. Problematykę wpływu systemu ochrony praw własności na przepływy handlowe analizował K. E. Maskus. Wnioski z jego badań wskazują na związki zachodzącą pomiędzy siłą ochrony patentowej a cenami dóbr, będącymi przedmiotem handlu. K.E. Maskus wykazał, że decyzja o transferze technologii kanałem handlowym jest efektem różnic w poziome ochrony inwestycji zagranicznych i patentów, zapewnianej przez dany kraj. Ponadto ochrona PWI jest elementem siły rynku (market power) i wpływa na tempo procesu imitacji w gospodarce, implikując zmiany w strukturze rynku³⁶⁰. Wpływ oddziaływania systemu ochrony PWI na ilość udzielanych licencji jest niejednoznaczny i warunkowany odpowiednim poziomem zdolności innowacyjnych i imitacyjnych licencjobiorcy. Wyższy poziom ochrony PWI wpływa na koszt licencji. Będzie on niższy, gdy państwo gwarantuje wyższy poziom ochrony praw własności. Wykazano natomiast jednoznaczne zależności zachodzące pomiędzy systemem ochrony PWI a działalnością patentową podmiotów zagranicznych w danym kraju .³⁶¹ K. E. Maskusa, M. Dougherty , A. Mertha, dowodzą, że decyzja firm o działalności eksportowej, szczególnie towarów high-tech, do krajów o niskim dochodzie, nie jest warunkowana poziomem ochrony PWI. Niski poziom ochrony PWI występuje w takich krajach łącznie z niskimi zdolnościami imitacji i inżynierii odwróconej. Poziom ochrony PWI ma większe znaczenie w dużych, rozwijających się krajach o średnim dochodzie, gdzie działalność imitacyjna stanowi realne zagrożenie.³⁶² Jako niejednoznaczny określić można wpływ systemu ochrony PWI na BIZ. Dowody na to, że wzmocnienie ochrony patentowej wpływa na zwiększenie napływu BIZ i zwiększenie transferu technologii są ograniczone i niejasne363.Potwierdzają to także badania ONZ364

. Poziom ochrony PWI ma drugorzędne znaczenie szczególnie w odniesieniu do BIZ dokonywanych w sektorach

low-tech. Większe znaczenie w takich warunkach mają koszty czynników produkcji i wielkość

rynku. Inaczej jest w przypadku inwestycji w krajach rozwiniętych. B. Smarzyńska dowodzi, że niski poziom ochrony PWI jest czynnikiem zniechęcającym podejmowanie BIZ w sektorach high-tech, takich jak sektor farmaceutyczny, kosmetyczny, chemiczny,

359

Por. G. Rosegger, The Economics of Production and Innovation, Pergamon Press, Oxford 1986.

360 Por. K. E. Maskus, Intellectual Property Rights in the Global Economy, Institute for International Economics, Washington DC 2000.

361 Por. A. Breitwieser, N. Foster, Intellectual property rights, innovation and technology transfer: a

survey,2012, http://mpra.ub.uni-muenchen.de/36094/1/MPRA_paper_36094.pdf, 04.02.2014r.

362 Por, K. E. Maskus, S. M. Dougherty, A. Mertha, Intellectual Property Rights and Economic Development in

China [in:] C. Fink and K. E. Maskus [eds.], Intellectual Property and Development: Lessons from Recent Economic Research, The World Bank, Oxford University Press, Washington DC 2005.

363

Por. C. M. Correa, Can the TRIPS Agreement Foster Technology Transfer to Developing Countries? , [in.] International Public Goods and Transfer of Technology under a Globalized Intellectual Property Regime, Cambridge University Press 2005, s.228.

364

Por. Human Development Report 1999, New York Oxford, Oxford University Press 1999,

118 elektroniczny. Z kolei wysoki poziom ochrony PWI wpływa na zwiększenie inwestycji w tych sektorach.³⁶⁵ BIZ pozwalają zinternalizować koszty transferu technologii, lecz decyzja o sposobie wejścia na rynek nie zależy tylko od poziomu ochrony PWI, ale też nowoczesności i unikalności transferowanej technologii. W przypadku niskiego poziomu innowacyjności gospodarki wartość BIZ wzrasta szybciej, niż ilość udzielanych licencji. 366

J.H. Reichmann i K.E Maskus oszacowali wpływ międzynarodowej ochrony PWI na wielkość pozakorporacyjnych przepływów opłat licencyjnych i honorariów autorskich do USA. Badania nie wykazały zależności linowych zachodzących pomiędzy wartością licencji a poziomem ochrony PWI.³⁶⁷ Poziom ochrony PWI w danym kraju wpływa natomiast na przejrzystość rachunkową i sprawozdawczą podmiotów krajowych. Wykazano, że gdy zagrożenie wycieku z firmy tajnych informacji jest wysokie, a poziomie ochrony PWI niski, informacje podawane przez firmy w obowiązkowych sprawozdaniach są nieprzejrzyste. Szereg decyzji korporacyjnych i politycznych jest zależny od instytucji formalnych, w ramach których funkcjonują przedsiębiorstwa. Firmy mogą uzyskać znaczne korzyści z transparentności swoich działań. Są to m.in. niższe koszty kapitału i wyższa płynność papierów wartościowych.

Wysoki poziom ochrony PWI oznacza mniejszy poziom dyfuzji, a jednocześnie stanowi większą zachętę do podejmowania działalności badawczej. Stymuluje zatem powstanie innowacji, a jednocześnie ogranicza dostęp do pewnych technologii, hamując tym samym ich dynamiczny rozwój. Silna ochrona PWI sprzyja napływowi technologii kanałami formalnymi, kosztem kanałów nierynkowych. W. G. Park wykazał , że 1% wzrost w ochronie IPR wpływa na 1 % wzrost patentów zagranicznych368

. Indeks Ginarte Park (Ginarte Park

Index, GPI) to średnia pięciu wartości: ilość uzyskanych patentów, członkowstwo w

traktatach międzynarodowych, okresu ochrony PWI, mechanizmów egzekwowania PWI, ograniczeń ochrony PWI. Indeks odzwierciedla siłę ochrony patentowej, nie zaś jakość patentów. Badania z wykorzystaniem GPI wykazały, że wzrost indeksu ochrony patentowej skutkuje wzrostem wydatków na B+R. Wyższe wydatki na B+R przekładają się na transfer technologii i wzrost gospodarczy. Wykazano, że wielkość GPI koreluje z aktywnością

365 Por. B. Smarzynska, The Composition of Foreign Direct Investment and Protection of Intellectual Property

Rights: Evidence from Transition Economies, “European Economic Review”2004, Vol. 48, ss. 39-62.

366Por. A. Breitwieser, N. Foster, Intellectual property rights…op. cit., ss.37-51.

367 Por. K. E. Maskus, J.H. Reichman, The Globalization of Private Knowledge Goods and the Privatization of

Global Public Goods, [in.] K.E. Maskus, J.H. Reichman [eds.], International Public Goods and Transfer of

Technology under a Globalized Intellectual Property Regime, Cambridge University Press, Cambridge 2005, ss. 3-45.

368

Por. W. G. Park, Impact of the International Patent System on Productivity and Technology Diffusion, [in:] O. Lippert [ed.] Competitive Strategies for Intellectual Property Protection, Fraser Institute, Vancouver, BC 1999.

119 patentową podmiotów zagranicznych i wielkość BIZ. Jego wzrost na wartość handlu i ilość udzielanych licencji jest mniej wyraźny i bardziej niejednoznaczny³⁶⁹. Z czasem, analizę z wykorzystaniem indeksu poszerzono o kolejne kraje, w tym Chiny.³⁷⁰

W XXI w. luka technologiczna która dzieli kraje rozwijające się i rozwinięte znacznie się zwiększyła, w stosunku do lat 70. i 80., kiedy następował rozkwit tzw. Azjatyckich tygrysów. Kraje te wykorzystały proces inżynierii odwróconej, w takim stopniu, w jakim współcześnie, nie jest to już możliwe371

. Wraz ze wzrostem poziomu ochrony PWI w wielu krajach rozwijających się, osłabły korzyści związane ze wzrostem innowacyjności, dokonującym się dzięki dyfuzji technologii.