Od najwcześniejszych czasów człowiek poszukiwał form przekazy-wania swoich uczud: potrzeb: osiągnięd: swych odkryd i wynalazków – wszystkiego: co składa się na wiedzę jaką człowiek w danym momencie swego istnienia posiadał;
Pojęcie wiedzy: bardzo szerokie: w formie zmaterializowanej jawi się jako dzieła artystyczne: przedmioty kultury materialnej oraz wytwory rąk ludzkich będące efektem jego aktywności wynalazczej i naukowej na przestrzeni dziejów.
Przedmioty wszelkich dziedzin aktywności człowieka stały się również obszarem jego kolekcjonerskich zainteresowao; Nurt kolekcjonowania przedmiotów: zainicjowany w połowie XVI wieku przez przedstawicieli europejskich elit intelektualnych i arystokra-tycznych: z czasem zaowocował powstaniem zbiorów najwyższej klasy: dziś stanowiących bezcenne dziedzictwo kulturowe i naukowe;
Stał się również podstawą specjalistycznych zbiorów tematycznych:
w tym kolekcji naukowych.
Kolekcje rozwijane były w różnych kierunkach: tworzono gabinety osobliwości: wunderkamery: schatzkamery: kunstkamery;
Zbiory tych ostatnich: najbardziej uniwersalne: w swym założeniu stanowid miały ilustrację wiadomości o otaczającym świecie:
o Naturze. Przedmioty dobierane były tak: aby odzwierciedlały makrokosmos stworzony przez Boga: otaczający człowieka wszechświat i Naturę (naturalia) oraz mikrokosmos reprezentowany przez artificialia ilustrujące posiadane przez człowieka umiejętności przetwarzania Natury; W ten sposób renesansowa kunstkamera, klasyczny produkt swych czasów: stanowiła encyklopedyczny obraz świata: przedstawiony z pomocą przedmiotów trójwymiarowych;
Teoretyczne podstawy tworzenia kunstkamery pochodzą od Samuela Quiccheberga (1529-1567) doradcy księcia Albrechta V w Monachium; Jego dzieło Inscriptiones vel Tituli theatri Amplissimi (1565, Monachium) uznawane jest jako pierwszy traktat muzeologiczny.
Quiccheberg wydzielił pięd klas przedmiotów: które powinny byd reprezentowane w klasycznej kunstkamerze: aby oddad obraz świata i wiedzę o nim;
Były to:
1. przedmioty związane z historią i religią: dzieła sztuki religijnej:
przedmioty historyczne: portrety władców: topograficzne ilustracje kraju i landów: przedmioty związane z ceremoniami i operacjami militarnymi: architekturą: modele urządzeo militarnych i technicznych,
2. rzeźby: numizmaty i przedmioty związane z nimi związane:
3. zbiory przyrodnicze, geologiczne, etnograficzne, 4. instrumenty naukowe i mechaniczne,
5. malarstwo, grafika, heraldyka, kamienie szlachetne, tkaniny, gry i rozrywka oraz przedmioty lokalnej wytwórczości z regionu1. Przy kunstkamerach organizowano również miejsca uprawiania nauki: ogrody botaniczne, herbaria, obserwatoria astronomiczne.
Przy zbiorach funkcjonowały biblioteki i gabinety rycin.
Kunstkamery z jednej strony oddawały obraz nauki: kultury:
wiedzy, z drugiej zaś były symbolem statusu społecznego ich właścicieli: wyrazem ich pozycji majątkowej i władzy; Ich pierwszymi właścicielami byli książęta i monarchowie; tworzenie zbiorów klasycznej kustkamery było bardzo kosztowne;
Charakteryzując ich zasoby z pierwszego okresu tworzenia oraz do około połowy XVII wieku: zauważa się: że mimo podobnych zasad ich konstruowania: każda kunstkamera posiadała swoją indywidualnośd wynikającą z osobistych zainteresowao właści-ciela: jego zamożności: doradztwa: możliwości pozyskiwania przedmiotów: regionu geograficznego;
Jedne z pierwszych zbiorów o charakterze kunstkamer to szesnastowieczne kolekcje włoskie; Tworzone pod wpływem kultury antyku: ukierunkowane były bardziej na sztukę niż naukę;
W założeniu miały byd miejscem spokojnej pracy:
1 Witryna internetowa projektu unijnego: The Kunstkammer:
http://www.kunstkammer.dk/H_R/H_R_UK/GBTeoretikere.shtml (10.12.2010).
kontemplowania świata2: nie były przeznaczone do szerszego udostępniania; Świadczyła o tym już nazwa: jaką je określano – studiolo. W literaturze specjalistycznej3 włoskim zbiorom przeciwstawiane są późniejsze nieco kolekcje Europy Centralnej; Te ostatnie bardziej nastawione były na zadziwienie: ukazanie przedmiotów kuriozalnych: egzotycznych4, ukazanie pozycji właściciela; Miały one raczej charakter zbiorów otwartych;
Jedne z najbardziej charakterystycznych włoskich kolekcji to zbiory Medyceuszy powstałe w połowie XVI wieku we Florencji.
W Palazzo Vecchio dla Francesco I, introwertycznego syna Cosima i Eleonory, wybitny architekt i malarz Georgio Vasari – wykonał (1570-1575) studiolo, wnętrze którego ozdobione było 34 panelami ilustrującymi sztukę ówczesnych technik a zarazem poziom nauki XVI wieku: między innymi: wytwórczośd szkła: techniki metalurgii, sztukę alchemii czy sporządzania leków;
Z II połowy XVI wieku datują się zbiory tworzone przez książęta i monarchów niemieckich5; Z roku 1553 pochodzą informacje o wie-deoskiej kunstkamerze habsburskiej założonej przez Fryderyka I:
przyszłego cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego; Niewiele później Elektor Saksonii August (1526-1586) około roku 1560 utworzył zbiory w Dreźnie; Mniej więcej w tym samym czasie (1563-1567) wybudowany został w Monachium dwupiętrowy czteroskrzydłowy budynek na potrzeby kolekcji księcia Bawarii Albrechta V (1528-1579), której opiekunem i autorem był wspomniany Samuel Quiccheberg6.
W okolicy Innsbruka, w Schloss Ambras w 1573 r; powstała renesansowa kunstkamera Ferdynanda I arcyksięcia Tyrolu;
2 J. Gray, Some notes on the Studiolo of Francesco de `Medici
http://bronwenwilson.com/collectingsciencefantasia.pdf (14.06.2011).
3 Ibidem
4 E. Bujok, Etnographica in early Kunstkammern and their perception: „Journal of the History of Collection”: vol; 21 nr 1; 2009, s. 17-32
5 D. Diemer, P. Diemer, L. Selling, P. Volk, B. Volk-Knüttel: Die Müchner
Kunstkammer, Monachium, 2008. Wiele z kunstkammer nie przetrwało wojny trzydziestoletniej; Wśród nich były m;in; berlioska kolekcja należąca do księcia Joachima II (1535-1571) Elektora Brandenburgii: kolekcja księcia Wirtembergii Fryderyka I (1593- 1608) w Stuttgarcie.
6 Kunstkamera ukooczona w 1578 r;: podczas wojny trzydziestoletniej (1618-1648) została zniszczona i nigdy nie odtworzona;
Od roku 1583 w praskim zamku na Hradczanach ulokowana została sławna kunstkamera cesarza Rudolfa II7. Ekstrawagancki Rudolf II Habsburg: zainteresowany nauką: oprócz kunstkamery:
posiadał pracownię alchemiczną: a w obserwatorium astronomicz-nym pracowali wybitni astronomowie Tycho Brahe i jego następca Johannes Kepler.
Wśród ważnych renesansowych kunstkamer wymienid należy kolekcję landgrafów Hesji-Kassel z lat 1591-1593; Zbiory ich były jednymi z częściej odwiedzanych przez badaczy: wśród których był także duoski biolog Ole Worm (1588-1655).
Książe Schleswig-Holstein-Gottorp Fryderyk III posiadał około 1650 r; kunstkamerę na zamku w Szlezwiku; W jej skład wszedł gabinet preparatów Bernharda Paludanusa (1550-1633)8; Około połowy XVII wieku założona została przez króla Fryderyka III (1648-1670) Królewska Duoska Kunstkamera: początkowo mieszcząca się w pałacu królewskim a następnie w specjalnie budowanym gmachu.
Ostatnim europejskim władcą: który budował zbiory w oparciu o koncepcję kunstkamery był Piotr Wielki; Ulokowane początkowo w zaadoptowanym pałacu w Sankt Petersburgu: po 1727 roku otrzymały specjalnie zaprojektowany gmach; Jak w przypadku innych europejskich kunstkamer: mieścił on warsztaty: laboratorium:
obserwatorium astronomiczne. Po roku 1719 zbiory udostępnione publicznie i bezpłatnie: w zamierzeniu cara spełniad miały zadanie edukacyjne; Piotr I kierował się maksymą: patrz się i ucz; Większośd zbiorów zakupiona została w Niemczech i Holandii; Co było charakterystyczne dla petersburskiej kunstkamery to bogate zbiory anatomiczne: a w szczególności zbiór anomalii anatomicznych, odzwierciedlający szczególne: osobiste fascynacje cara;
Jaka była rola i znaczenie w kunstkamerach przedmiotów obrazujących naukę i technikę epoki?
7 Pozyskana jako cześd spadku po wiedeoskiej kunstkamerze Habsburgów po śmierci ojca Maxymiliana II: Rudolf jako najstarszy z jego synów przeniósł swoją cześd do Pragi.
8 Jej zbiory w 1750 r; zostały włączone do królewskiej kunstkamery w Kopenhadze;
Badacze, analizując strukturę renesansowych kolekcji: wskazują na fakt: iż przyrządy te często prezentowane były jako wyroby rzemiosła artystycznego: a nie jako przedmioty nauki; Wynikało to zapewne z ograniczonej wiedzy w zakresie posługiwania się nimi i wiedzy o możliwości ich stosowania; Takie traktowanie nie było całkiem bezzasadne: bowiem wczesne przyrządy matematyczne: one bowiem stanowią temat naszych dalszych rozważao: były rzeczywiście wyrobami o najwyższej klasie artystycznej i dośd skomplikowanym sposobie użytkowania; Nie zmieniało to jednak faktu: że główna ich wartośd to praktyczne zastosowanie do uprawiania nauki a tym samym do pogłębiania wiedzy;
Do typowych przyrządów matematycznych wchodzących w skład kunstkamer należały narzędzia służące do uprawiania ówczesnych nauk: m;in: geometrii: arytmetyki: miernictwa:
astrologii, astronomii, balistyki9; Były to głównie astrolabia:
kwadranty: kompasy: cyrkle: zegary słoneczne: kompendia astronomiczne; Ich konstrukcja charakteryzowała się tym: że oprócz pomiaru czy obserwacji umożliwiała wykonanie na przyrządzie obliczeo oraz wzajemnych przeliczeo wartości; Tak np; w astro-labium, z odczytu wysokości słooca w danym dniu: wykorzystując umieszczone na przyrządzie skale: wyznaczano daty wschodu i zachodu słooca: wyznaczano czas; z pozycji ciał niebieskich układano prognostyki; Inny instrument – cyrkiel proporcjonalny – umożliwiał: w oparciu o zasadę proporcji: wykonywanie obliczeo geometrycznych, balistycznych i innych.
Przyrządy te: częstokrod wykonane z metali szlachetnych, bogato ornamentowane: stanowiły najwyższej klasy wytwory rzemiosła artystycznego.
Sposób tworzenia i prezentowania zbiorów kunstkamer ulegał z czasem ewaluacji; Było to wynikiem budowania od połowy XVII wieku podstaw nauki nowożytnej: prób matematycznego opisu świata: poszerzania wiedzy o przyrodzie; Pojawiła się tendencja do wyodrębniania specjalistycznych kolekcji; Pierwszymi wyodrębnia-nymi kolekcjami były zbiory przyrodnicze i geologiczne, stosunkowo liczne w kunstkamerach; Ich wydzielaniu sprzyjało
9 Nazwy tej używano do około połowy XVIII wieku dla odróżnienia przyrządów
„filozoficznych” ilustrujących uprawianie filozofii przyrody;
zatrudnianie wykształconych opiekunów kolekcji; Podejmowano działania na rzecz naukowego opracowywania zbiorów; Zaczęto opracowywad katalogi eksponatów; Odwiedzający kunstkamery uczeni pracowali nad zbiorami. Stawały się one z czasem materiałem źródłowym do badao naukowych;
Pojawiło się także inne postrzeganie przyrządów; Ich zbiory zaczęto odbierad nie tylko jako wyroby sztuki rzemieślniczej: ale we właściwym ich rozumieniu: jako narzędzia do poznawania natury;
Co więcej: w II połowie XVII wieku zaczęły pojawiad się specjalistyczne gabinety przyrządów „filozoficznych”: demonstru-jących prawa filozofii przyrody; Ich struktura oparta była na innych niż w kunstkamerze zasadach; Rolą przyrządów było badanie oraz popularyzacja najnowszych osiągnięd szybko rozwijającej się nauki:
w szczególności fizyki;
Służyły one do obserwowania i demonstrowania poznawanych zjawisk natury: takich jak próżnia: elektrycznośd: później elektromagnetyzm. Na potrzeby upowszechniania nowo odkrywanych zjawisk projektowane były spektakularne modele i instrumenty: z użyciem których demonstracje wzbudzały zadziwienie: zaskoczenie: zachwyt oglądających;
Liczne gabinety fizyczne zaczęły powstawad głównie we Francji:
Anglii: Niderlandach; I chod: podobnie jak w przypadku kunstkamer: ich właścicielami byli członkowie rodów arystokratycznych, to skromniejsze gabinety fizyczne tworzyli również scholarowie: mechanicy wytwarzający przyrządy oraz podróżni demonstratorzy: dla których były one źródłem utrzymania; Oni właśnie odegrali w okresie XVIII wieku znaczącą rolę w procesie popularyzowania wiedzy o Naturze – wiedzy z zakresu optyki, mechaniki, praw kinetyki, hydrostatyki – generalnie filozofii przyrody; Podróżując po Europie od miasta do miasta: na publicznych: płatnych pokazach: demonstrowali działanie posiadanych w swym gabinecie przyrządów; Najczęściej pokazywano działanie machiny próżniowej i takie zjawiska związane z próżnią: jak rozchodzenie się dźwięku w próżni: pomiar ciśnienia: spalanie: opadanie ciał; Zainteresowaniem cieszyły się eksperymenty z machiną elektrostatyczną wytwarzającą ładunki elektryczne. Demonstrowano wyładowania w gazach: przeskok iskry elektrycznej: wyjaśniano działanie piorunochronu:
demonstrowano przepływ ładunków przez ciało ludzkie.
Osiemnastowieczny przyrząd demonstracyjny – w swej spektakularnej konstrukcji – stał się jedną z form obrazowania wiedzy o Naturze.
Czas funkcjonowania prywatnych gabinetów demonstracyjnych nie był dłuższy niż około 50-80 lat; Z początkiem XIX wieku, wraz z coraz większą specjalizacją nauki a także oświeceniowym rozwojem systemu edukacji: podróżujący demonstratorzy utracili swą publicznośd; Nauczanie fizyki eksperymentalnej stało się zadaniem szkół i uniwersytetów; Uczeni: badacze przyrody:
próbując ująd poznawane zjawiska w prawa matematyczne: zaczęli konstruowad coraz bardziej skomplikowane urządzenia pomiarowe: rejestrujące i ilościowo obejmujące badane zjawiska;
Wysmakowane formy ustąpiły pierwszeostwa dokładności i czułości pomiaru: powtarzalności wyników; Przyrządy stały się trudne do odbioru przez laika; Tak zresztą jak niezrozumiałe dla właścicieli wczesnych kunstkamer były niejednokrotnie przyrządy matematyczne tam się znajdujące.