O ile fragmenty tekstów w języku prostym czy krótkie wtręty w tym języku umożliwiają analizę wybranych elementów prostej mowy, to zwarte wydania pozwalają dokonać wręcz systemowego opisu tego ję-zyka. Należy tu dodać jednakże ważne zastrzeżenie: w zasadzie każdy tekst cechuje nieco inna norma językowa, co jest związane z przyzwy-czajeniami językowymi redaktorów, przygotowujących teksty, bieżą-cym zapotrzebowaniem i innymi czynnikami, przy braku kodyfi kacji prostej mowy. Z tego względu wspomniany wyżej systemowy opis języ-ka należałoby w zasadzie czynić dla języ-każdego tekstu osobno i charakte-ryzować prostą mowę wybranych tekstów.
Zaprezentowana niżej charakterystyka języka ruskojęzycznych tekstów bazyliańskich nie ma więc na celu całościowego opisu, a je-dynie uwypuklenie faktów związanych z historią rozwoju białorusko--ukraińskiego, a przede wszystkim ukraińskiego areału językowego co jest spowodowane miejscem wydania tekstów. Z tego względu rozpa-trywane będą one głównie pod kątem konsekwencji odzwierciedlenia cech tych języków oraz kontaktów z innymi systemami językowymi – polszczyzną, łaciną i cerkiewszczyzną.
W założeniu takie podejście może ukazać nie tylko stan obu ję-zyków ruskich w XVIII wieku, ale również główne kierunki wpływów oraz inne uwarunkowania ich rozwoju.
Analiza tekstów wydanych w XVIII wieku w drukarniach zakon-nych wykazuje, że bazylianie mieli świadomość fi lologiczną i działali świadomie na rzecz promocji jednego języka literackiego. Zdając sobie sprawę z różnorodności gwar i dialektów języka ruskiego (в руской сей простой, въ Полщы звычайной и посполитой Бесҍдҍ слова и спо-собы ихъ вираженїя, суть рожнїи и не всҍмъ единаковїи: на Волы-ню иншїи, въ Полҍсю иншїи, ведлугъ своего звычаю маютъ люде якобы свойственный свой языкъ, и иншїй споcобъ бесҍды и словъ вираженїя)34, proponują, by wygłaszać kazania zgodnie z tradycją miejscową (латво можеши сїя краткїя наукы читаючи, так имъ слова виражати, якъ они между собою бесҍдовати обыкоша и якъ имъ прїятнҍйше, и ко спасенному пожиткови угоднҍйше будетъ)35. Zabieg ten był swoistym „krokiem naprzód” na drodze do stworzenia
34 Nauki parafi alne…, 1794, op. cit. s. 3–4.
35 Ibidem.
spójnej normy języka pisanego. Teksty bazylianów napisane są już w ję-zyku prostym. Dzięki odpowiedniemu zapisowi, wykorzystującemu or-tografi ę piśmiennictwa cerkiewnosłowiańskiego z jednej strony, z dru-giej zaś żywą artykulację wybranych grafemów na gruncie białoruskim i ukraińskim, rola wygłaszającego tak napisany tekst polegała już tylko na jego przeczytaniu. Nie musiał już troszczyć się o tłumaczenie tek-stu cerkiewnosłowiańskiego na język ruski: przekładu dokonali bazy-lianie. Oczywiście, język ich wydań cechuje pewien stopień sztuczności i ogólności naddialektalnej, ale wyraźnie widoczne są w nim najbar-dziej charakterystyczne cechy języka mówionego.
Język XVIII-wiecznych wydań bazyliańskich stanowi konty-nuację wcześniejszej tradycji piśmienniczej w prostej mowie, o czym świadczy m.in. leksyka36. Elementy żywego języka występują w nich w dużym natężeniu.
Znakomitym w tym kontekście źródłem do analizy jest Książ-ka leKsiąż-karstw końskich. Stanowi ona nie tylko sKsiąż-karbnicę leksyki gospo-darskiej XVIII wieku, będącej zarazem znakomitym źródłem kul-turoznawczym, ale jest również realną wykładnią fonetyki języka ukraińskiego XVIII wieku. Stała się nią dzięki wydrukowaniu tych sa-mych porad dwiema różnymi czcionkami, cyrylicką i łacińską, co po-zwala na ustalenie, jak należy czytać poszczególne grafemy cyrylicy.
Porady wydrukowane od strony 97 tekstu czcionką łacińską dublowa-ły ich warianty tłoczone czcionką cyrylicką. W obu czcionkach wy-drukowano przepisy jak sadzić orzech włoski (s. 92 i 100), przewozić cebulę (s. 94 i 99), hodować króliki (s. 95 i 100), chronić dobytek przed ogniem (s. 96 i 101), przechowywać orzechy laskowe (s. 90–103), le-czyć kaszel i suchoty (s. 85–103), dreszcze (s. 85–103), puchlinę u lu-dzi (s. 86 i 105), bolące zęby (s. 86 i 104) i pryszcze (s. 86 i 103), a także jak chronić zboże przed myszami (s. 87 i 104), zabezpieczyć się przez robactwem (s. 81 i 105), ratować drzewa i uprawy przed szkodnikami (s. 88 i 103–103), szczepić drzewa owocowe (s. 89 i 106–107) czy prze-chowywać jaja (s. 94 i 105). Analiza języka Książki lekarstw końskich pokazuje, że i w tym przypadku jej autor (Lenkiewicz) starał się stwo-rzyć swoisty ponadregionalny język prosty, rozumiany przez wszyst-kich ruskojęzycznych włościan dawnej Rzeczypospolitej. Badacz ję-zyka ukraińskiego Ołeksa Horbatch na podstawie analizy tego jęję-zyka
36 Por. Роман Кисельов, Лексика української мови в почаївських виданнях ХVІІІ – першої третини ХІХ ст., op. cit.
twierdzi, że autor pochodził z Podola, z ziem między Hajsynem (ob-wód winnicki, Ukraina) a Humaniem (ob(ob-wód czerkaski, Ukraina)37.
Analizowane poniżej cechy językowe nie występują w równym natężeniu we wszystkich tekstach, dlatego na marginesie omawiania kolejnych cech językowych wskazywane będą odstępstwa od uzuso-wej normy. Analiza języka ruskojęzycznych tekstów bazyliańskich jest utrudniona ze względu na brak jego kodyfi kacji. Rozchwianie zapisów w tekstach można zaobserwować na dwóch płaszczyznach: „poziomej”
– równoległe występowanie różnych form w ramach jednego wydania i „pionowej” – polegające na korekcie różnego rodzaju zapisów w póź-niejszych wydaniach tego samego tytułu.
Różnorodność cech językowych jest spowodowana wieloma czynnikami, przede wszystkim jednak wpływem przyzwyczajeń ję-zykowych i staranności redaktora. Z tym związana jest również kwe-stia miejsca wydania. Redaktorzy byli najczęściej miejscowymi, można więc przypuszczać, że ich przyzwyczajenia językowe warunkujące takie a nie inne zapisy odzwierciedlały w jakimś stopniu język lokalny. Zda-rzające się różnice w zapisie zjawisk językowych w późniejszych wyda-niach tych samych tekstów, oprócz przyzwyczajeń językowych redak-tora, można tłumaczyć dodatkowo dokładniejszą korektą. Uwidocznia to zwłaszcza Sobranije (1722), gdzie końcowa część o dogmatach wiary różni się od wcześniejszych rozdziałów książki: język ma więcej ele-mentów cerkiewnosłowiańskich i mniej cech ruskich.
Trzeba przy tym stwierdzić, że Sobranije (1722) jest niezbyt sta-rannie opracowane redakcyjnie, być może ze względu na pośpiech, jaki towarzyszył wydaniu książki. Jej przygotowanie nakazano na Soborze Zamojskim w sierpniu roku 1720, a wyszła z datą 1722. Rozchwiania zapisu nie można w tym przypadku tłumaczyć brakiem norm orto-grafi cznych, bo w późniejszych opracowaniach – powstałych również w sytuacji braku jakichkolwiek gramatyk języka – stopień wariantyw-ności jest znacznie niższy. Poza tym, tekst jest uważany za ostatni druk w języku starobiałoruskim; powinien więc spełniać uzusowe normy za-pisu tego języka.
Analiza języka tego druku wykazuje zarazem wiele cech języka ukraińskiego. W efekcie można pokusić się o tezę dotyczącą próby
wy-37 Oleksa Horbatch, Die Ukrainische Sprache im Počajivev Druck «Ksiązka le-karstw konskich» aus dem Jahre 1788, München 1985, za: http://istvolyn.info/index.
php?option=com_content&task=view&id=2714&Itemid=5
dania tekstu specyfi cznego pod względem językowym, co spowodowa-ło tak duże wahania w ortografi i zabytku. W związku z szybszym przy-jęciem Unii przez diecezje dzisiejszych ziem białoruskich (już w XVII wieku) w stosunku do ziem ukraińskich (przyłączenie się do Unii diece-zji przemyskiej nastąpiło dopiero pod koniec wieku – rok 1693, diecediece-zji lwowskiej – rok 1700, łuckiej – rok 1702), być może uznano, że wyda-ny w Supraślu zbiorek teologii moralnej powinien być tak zredagowa-ny, by był uznany za „swój” zarówno przez czytelnika z białoruskiego, jak i ukraińskiego obszaru dialektalnego. Nie można więc wykluczyć, że wobec długotrwałego braku poparcia Unii na południowo-wschod-nich terenach dawnej Rzeczypospolitej, język mógł być jednym z argu-mentów, który ostatecznie przekonał jej mieszkańców do Unii.
Gdy do Unii przystąpił Klasztor Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny w Uniowie (1700–1790) i działająca przy nim od XVI wieku drukarnia stała się unicką, wydano tam Sobranije z lepiej zaznaczony-mi ukraińskizaznaczony-mi cechazaznaczony-mi językowyzaznaczony-mi. Późniejsze, poczajowskie wy-dania teologii moralnych zdradzają z kolei redakcję tekstów w stronę norm piśmiennictwa cerkiewnego, co było związane z sygnalizowanym procesem recerkiewizacji tekstów. Pojawia się tu jednak pytanie o jej przyczynę. Z jednej strony język cerkiewnosłowiański stał się w XVIII wieku elementem łączącym Cerkiew grekokatolicką z tradycją cyrylo-metodiańską, był ponadto atrybutem niezależności kulturowej od pol-sko-łacińskiego Zachodu38. Cerkiewszczyzna ponadto – jakkolwiek by to paradoksalnie nie brzmiało – pozwalała w dobrym stopniu odzwier-ciedlić cechy żywego języka. Czytelnik musiał być jedynie uzbrojony w odpowiednią wiedzę dotyczącą artykulacji wybranych grafemów.
Przy charakterystyce prostej mowy XVIII wieku w wydaniach bazyliańskich swoisty punkt odniesienia będą stanowiły wydania teo-logii moralnej. Ma to konkretne przyczyny: wielokrotnie wznawiane te same w zasadzie teksty pozwalają prześledzić zmiany w odzwiercie-dleniu wybranych cech językowych oraz uchwycić określone tendencje rozwojowe. Nie zaniechano przy tym odwoływania się do przykładów z innych tekstów, przemawiających za poparciem bądź odrzuceniem tez, wysnutych na podstawie analizy języka wydań teologii moralnej.
38 Юрий Лабынцев, Лариса Щавинская, Некоторые обстоятельства и средства…, op. cit., s. 128 i 129.
Charakterystyka wybranych cech fonetyki zabytków ruskojęzycznych Artykulacja dawnego jać
Refl eksacja dawnego jać jest jednym z najbardziej charakterystycz-nych wyznaczników, pozwalających określić przynależność tekstu do jednego z dwóch areałów językowych: białoruskiego bądź ukraińskie-go. Dla zabytków białoruskich typowe jest „mieszanie” [ě] – [e], dla ukraińskich [ě] – [i], co zauważali badacze języka ruskiego już od XVII wieku39. W analizowanych tekstach ruskojęzycznych trudno doszu-kać się konsekwencji w stosowaniu tych tendencji. Znak ѣ stosowany jest w nich dla oznaczenia zarówno na miejscu etymologicznego [ě]:
отвѣ́тъ, слонце и мѣсяцъ (SP.1722: 96), (POST.1745: 95v), (BN.1751:
111), (BN.1756: 86v), по тѣлѣ (GP.1741: 8), грѣха (SS.1772: 11), свѣтъ (NP.1974: 152), грѣши́ти (NP.1974: 157), вѣ́ра (N.1765: 99), (NP.1794:
253), вѣрити (SS.1781: 2), гнѣвомъ (N.1765: 248) i in., jak i etymo-logicznych [e], [o], [i] / [y] choć oczywiście najliczniejsze są zapisy ze znakiem ѣ na oznaczenie etymologicznego [ě] i [i].
Powszechne stosowanie grafemów: и, i, ї, czy ы na miejscu ety-mologicznego [ě] w omawianych zabytkach należy uznać za wpływ tendencji, które legły u podstaw ortografi i ukraińskiej; stanowią one przy tym najbardziej rozpoznawalną cechę wokalizmu ukraińskiego.
Mieszanie liter и–ѣ występuje już w tekstach z końca XIII wieku. Ana-liza licznych faktów językowych z zabytków staroukraińskich świadczy jednoznacznie, że dźwiękową realizacją litery ѣ w piśmiennictwie staroukraińskim była samogłoska [ì]. Samogłoska ta w większości ukraińskich gwar jest kontynuantem dawnej jaci40. Pojawiające się jed-nak liczne inne, wskazane wyżej warianty wymiennego stosowania li-ter w parze z ѣ, skłaniają ku tezie o wielowariantowej realizacji dawnej głoski jać, co oprócz wpływu cerkiewszczyzny, polszczyzny i gwar
bia-39 Правила о произношении российских букв и о исправном тех же в но-вейшем гражданском письме употреблении, или о правописании, собраніе из рос-сийских грамматик, Мoskwa 1772, s. 12, za: Віталій Передрієнко, Формування української літературної мови ХVІІІ ст. на народнiй основі, Київ 1979, s. 103.
40 Por.: Історія української мови. Фонетика..., op. cit., s. 245. Por. też: Ефим Карский, Труды..., op. cit., s. 548; Федот Филин, Происхождение русского, украин-ского и белорусукраин-ского языков, Leningrad 1972, s. 175; Історія української мови. Фо-нетика, M.A. Жовтобрюх, B.B. Німчук (red.), Київ 1979, s. 270; Олексій Безпаль-ко, Микола Бойчук, Михайло Жовтобрюх, Степан СамійленБезпаль-ко, Іван ТараненБезпаль-ко, Історична граматика української мови, Kиїв 1962, s. 153 i nast.