Ogólna charakterystyka zlewni Czarnego Dunajca

Czarny Dunajec jest żwirodennym ciekiem, stanowiącym najwyżej położony odcinek Dunajca. Jego zlewnia cechuje się bardzo zróżnicowaną budową geologiczną, a jego źródła znajdują się w Tatrach na wysokości 1540 m n.p.m. Długość Czarnego Dunajca wynosi 48 km, zaś powierzchnia zlewni 456 km². Na przedpolu Tatr przecina on Rów Podtatrzański i Pogórze Gubałowskie, a następnie płynie przez Kotlinę Orawsko-Nowotarską, łącząc się z Białym Dunajcem w Nowym Targu na wysokości 578 m n.p.m.

W drugiej połowie XX wieku Czarny Dunajec został poddany silnej, choć zróżnicowanej przestrzennie antropopresji (Krzemień, 2003; Zawiejska i Krzemień, 2004; Zawiejska, Wyżga, 2008 ). W latach 50-tych i 60-tych w kilku miejscach w dolinie rzeki prowadzono przemysłową eksploatację żwirów z koryta (Dudziak, 1965), a w kolejnych dziesięcioleciach powszechnym procederem był nielegalny pobór z koryta rzeki dużych otoczaków wykorzystywanych w lokalnym budownictwie (Krzemień, 2003; Wyżga i in., 2008). Działania te spowodowały znaczny niedobór rumowiska dostępnego do transportu fluwialnego i w rezultacie w odcinku Czarnego Dunajca na przedpolu Tatr doszło do szybkiego obniżania się dna rzeki (które sięgnęło 3,5 m w Chochołowie) i transformacji aluwialnego koryta w koryto skalne (Zawiejska i Wyżga, 2008). Od drugiej połowy XX wieku wzrasta liczba odcinków uregulowanych, to znaczy zwężonych z obudowanymi brzegami (regulacja podłużna), ze stopniami betonowymi (regulacja poprzeczna). Za naturalny stan Czarnego Dunajca, reprezentującego tu typową rzekę górską w obrębie kotliny śródgórskiej, uznano występowanie aluwialnego, wielonurtowego koryta z dużym udziałem kęp (por. Gurnell i Petts, 2002; Kaczka i Wyżga, 2008). Charakterystyczną cechą takiej rzeki jest obecność wielu koryt małej wody (roztok), spośród których przy niskich i

48

średnich stanach tylko część charakteryzuje się szybkim prądem, prowadząc większość przepływu, natomiast pozostałe, o wolnym prądzie, prowadzą niewielkie ilości wody i często zasilane są przez wypływy wód hyporeicznych. Obszar budują skały krystaliczne, węglanowe, flisz podhalański i utwory fluwioglacjalne. Poszczególne roztoki mogą mieć odmienną głębokość i szerokość oraz spadek i uziarnienie dna, przy czym oprócz dna żwirowego, występują także partie dna pokryte piaskiem lub mułem. Roztoki rozdzielone są łachami żwirowymi i kępami, przy czym te drugie zajmują znaczną część wynurzonych powierzchni w obrębie rzeki. Zarówno w obrębie kęp, jak i w obszarze nadbrzeżnym występują naturalne, zróżnicowane zbiorowiska roślinne reprezentujące kolejne stadia sukcesyjne, od zbiorowisk pionierskich poprzez zarośla wrześni pobrzeżnej i zarośla wierzbowe do dojrzałego łęgu wierzbowo-olchowego (Koczur, 1999). W obrębie rzeki występują liczne formy depozycyjne grubego rumoszu drzewnego, przy czym oprócz zwałów drewna znaczny udział mają także powalone całe drzewa i krzewy (Wyżga, Zawiejska, 2005; Wyżga, 2007). Rzeka pozostaje w stanie równowagi dynamicznej, czego przejawem są niezbyt wysokie, naturalne brzegi, w badanym odcinku mające wysokość 0,7-1,2 m. Obszar zalewowy jest porośnięty łęgiem olchowym, tak zwaną olszynką karpacką, a w jego obrębie występują starorzecza i suche paleokoryta.

3.5.2. Charakterystyka powierzchni badawczych.

Badania ilościowe chrząszczy prowadzono na brzegach rzeki Czarny Dunajec na odcinku, Nowy Targ–Zakopane. Przekroje badawcze wybrane zostały ze względu na różny stopień regulacji koryta i brzegu (Ryc. 3).

49

Ryc. 3 Przekroje poprzeczne brzegów Czarnego Dunajca w badanych odcinkach.

1. Fotografia 11 przedstawia powierzchnię badawczą CD0, gdzie na prawym brzegu rzeki założone zostały pułapki ziemne (Fot.11). Powierzchnię tą cechowało dobrze wykształcone żwirowisko sztucznie nawiezione w obrębie terasy zalewowej pierwszej (A), która w niewielkim stopniu pokryta była przez roślinność. Natomiast w większej odległości od lustra wody (terasa B i C) roślinność gęsto porastała brzeg rzeki.

50

Fot.11 Widok na kamieoce nadrzeczne pierwszej terasy zalewowej powierzchni badawczej CD0 w systemie rzeki Czarny Dunajec.

2. Powierzchnia badawcza CD1 znajdowała się na odcinku Czarnego Dunajca, poniżej wzmocnienia batonowego (Fot.12). Stanowisko charakteryzowało się dobrze wykształconym żwirowiskiem, w niewielkim stopniu porośniętym przez roślinność, obecnością łachy środkowej oraz terasy zalewowej drugiej (B) i trzeciej (C) porośniętej przez roślinność naturalną.

Fot.12 Widok na powierzchnię badawczą CD1 w badanym odcinku Czarnego Dunajca.

51

3. Powierzchnia badawcza CD2 założona została w naturalnym odcinku badanego systemu rzeki Czarny Dunajec, co przedstawia fotografia 13. Naturalne żwirowisko dobrze wykształcone porośnięte było przez roślinność naturalną, podobnie jak terasy zalewowe B i C.

Fot. 13 Widok na powierzchnię badawczą CD2 rzeki Czarny Dunajec.

4. Stanowisko CD3 założono w odcinku Czarnego Dunajca, gdzie roślinność brzegu rzeki przekształcona była silnie przez człowieka, zwłaszcza na terasie zalewowej trzeciej (C), gdzie znajdowała się łąka koszona i pastwisko. Żwirowisko dobrze wykształcone, nie porośnięte przez roślinność (Fot.14).

52

Fot.14 Widok na kamieoce nadrzeczne terasy zalewowej pierwszej powierzchni badawczej CD3 Czarnego Dunajca.

5. Powierzchnia badawcza CD4 odznacza się praktycznie brakiem żwirowiska (Fot.15), terasa zalewowa pierwsza (A) gęsto porośnięta była przez zarośla wierzbowe, podobnie jak terasa B. Natomiast w korycie występowała łacha środkowa, porośnięta także przez roślinność.

Fot.15 Widok na powierzchnię badawczą CD4 badanego odcinka Czarnego Dunajca.

53

6. Stanowisko badawcze CD5 założono poniżej wzmocnień betonowych. Przekrój cechował się bardzo stromym lewym brzegiem na którym założono pułapki ziemne, co przedstawia fotografia 16.

Fot. 16 Widok na powierzchnię badawczą CD5 na brzegu Czarnego Dunajca.

7. Powierzchnię badawczą CD6 zlokalizowano w odcinku, gdzie koryto poddane było silnej regulacji kamienistej, zwłaszcza w obrębie pierwszej terasy zalewowej (A) (fotografia 17). Roślinność terasy zalewowej drugiej (B) i trzeciej (C) dobrze wykształcona.

Fot.17 Widok na powierzchnię badawczą CD6 Czarnego Dunajca.

54

8. Stanowisko badawczae CD7 założone zostało w naturalnym odcinku, z dobrze wykształconym żwirowiskiem (Fot.18). Tylko obszar terasy zalewowej trzeciej (C) uległ degradacji związanej z zabudową.

Fot.18 Widok na powierzchnię badawczą CD7 na brzegu rzeki Czarny Dunajec.

9. Powierzchnię badawczą CD8 zlokalizowano w naturalnym odcinku biegu rzeki, gdzie żwirowiska były słabo wykształcone, natomiast cały brzeg bardzo bujnie porośnięty przez roślinność, co można zobaczyć na fotografii 19.

Fot.19 Widok na powierzchnię badawczą CD8 na brzegu Czarnego Dunajca.

55

10. Powierzchnię badawczą CD9 umiejscowiono w odcinku Czarnego Dunajca, gdzie zarówno koryto jak i brzegi były w stanie naturalnym, gęsto porośnięte przez roślinność (Fot. 20).

Fot.20 Widok na powierzchnię badawczą CD9 na brzegu rzeki Czarny Dunajec.