Ogólna ocena (post)jugosłowiańskich realiów

Autor memu numer 1 w sugestywny sposób prezentuje różnicę mię-dzy epoką marszałka (Titovo doba) a czasami współczesnymi, których

2 Zjawisko jugonostalgii, rozumianej jako tęsknota za utraconym życiem i sentymen-talny powrót do przeszłości, pojawiło się na obszarze byłej federacji już w latach 90. XX wieku. Z powodów politycznych na początku było oceniane negatywnie i kojarzone z chęcią powrotu do Jugosławii rozumianej jako „więzienie narodów”. Z czasem zostało zaanektowane przez sferę kultury popularnej i zyskało pozytywne konotacje. Jugonostalgiczne inspiracje można aktualnie odnaleźć m. in. w teatrze, filmie czy muzyce, a rozwój nowych mediów spowodował pojawienie się zjawiska również w przestrzeni internetowej.

3 Fascynację ową można zaobserwować zwłaszcza wśród młodych ludzi, którzy urodzili się już w suwerennych krajach i nie pamiętają czasów marszałka. Wielu z nich postrzega Jugosławię jako krainę dobrobytu i bezpieczeństwa, w której obywatele wiedli dostatnie życie, zapewniane przez cieszącego się szacunkiem na świecie przywódcę.

Mem nr 14 Mem nr 25

symbolem stała się flaga Unii Europejskiej. Zdjęcie przedstawiające drzewo, do którego wiedzie pomost stanowiący barierę między morzem i pustynią, jednoznacznie wskazuje na przewagę okresu jugosłowiań-skiego. Lewa (historyczna) strona bowiem jest reprezentowana przez zieloną i pełną liści część wspomnianego drzewa oraz morze, podczas gdy z prawej (aktualnej) pojawiają się jedynie wyschnięte gałęzie i pustynia. Nadawca posługuje się metaforą, a ów podział i symbolika wykorzystanych znaków (rozkwit, dynamika, potęga wobec pustki, zniszczenia i braku perspektyw rozwoju) sugerują pozytywne warto-ściowanie okresu rządów Broza. Komunikat graficzny opatrzony jest komentarzem z negatywnie nacechowanym określeniem („różnica jest drastyczna”) wraz z emocjonalnie zabarwionym wykrzyknikiem joj („oj, ojej, jejku”), mogącym wyrażać zarówno ubolewanie, żal, jak i zaskoczenie, niedowierzanie (w zależności od tonu wypowiedzi nadawcy).

Jeszcze bardziej pesymistyczną wersję kondycji kraju po odejściu Broza prezentuje autor drugiego z memów w tej grupie. W odpowiedzi na pytanie „jak nazywa się Jugosławia po śmierci Tity?”, wykorzystuje zabawną grę słów w postaci nawiązania do nazwy statku „TITAnik”. Ta, oprócz fonetycznego zapisu nazwy własnej, zawiera w sobie także

przydomek jugosłowiańskiego przywódcy. Tego typu zagadkę opartą na dekompozycji wyrazów można uznać za przykład komizmu pseu-doetymologicznego, który wynika z „sugerowania pokrewieństwa leksemów w istocie ze sobą nie powiązanych, podobnych jedynie pod względem fonetycznym” (Niekrewicz 2015: 124). Grafika użyta w tej kompozycji przedstawia marszałka na tle tonącego transatlantyku i jest oczywistym nawiązaniem do ówczesnej kondycji federacji. Śmierć przywódcy w 1980 roku uznawana jest bowiem za symboliczny początek dezintegracji wielonarodowej wspólnoty. Komunikat słowno-obrazkowy wysyła jasny przekaz – Jugosławia, tak jak Titanic, poszła na dno.

2. Ironiczny komentarz do systemu demokratycznego

Po latach trwania w komunistycznym systemie6 jednym z postulatów obywateli republik walczących o suwerenność było pragnienie życia w wolnych i demokratycznych krajach. Mimo że dezintegracja federacji dla większości formalnie oznaczała odzyskanie niepodległości (chociaż ogłaszanej w różnych terminach)7, wyobrażenia mieszkańców na temat życia w nowych realiach i wymarzonych ojczyznach zdecydowanie odbiegały od rzeczywistości. Zniszczenia wojenne, kryzys gospodar-czy i problemy socjalne, z którymi społeczeństwa postjugosłowiańskie zmagają się do dzisiaj, spowodowały, że na okres po transformacji zaczęto spoglądać z większym krytycyzmem. Na gruncie realizacji memetycznych symbolem takiego stanowiska stał się wizerunek za-wadiacko uśmiechniętego Tity, opatrzony ironicznym komentarzem, czego przykład stanowią zdjęcia numer 3 i 4.

6 Tito po zerwaniu w 1948 roku stosunków z ZSRR odszedł od budowania ustroju komunistycznego opartego na stalinowskiej doktrynie. Konflikt z Moskwą zmusił Broza do otwarcia kraju na Zachód, jednak nie było to jednoznaczne z przyjęciem demokratycznych wzorców. Marszałek prowadził politykę opartą o własną kon-cepcję, a zwolenników komunizmu w wersji stalinowskiej brutalnie zwalczał.

7 Chorwacja, Słowenia i Macedonia ogłosiły niepodległość w 1991 roku. Bośnia i Hercegowina po trwającej do 1995 roku wojnie domowej została podzielona na Republikę Serbską i Federację. Serbia i Czarnogóra, tworzące po formalnym rozpadzie Jugosławii jedno państwo, rozdzieliły się w 2006 roku po proklamowaniu niepodległości przez parlament w Podgoricy.

Mem nr 38 Mem nr 49

Na pierwszym z memów Broz ze zdziwieniem zadaje pytanie „Nie macie fabryk?”, nawiązując do trudnej sytuacji na rynkach pracy w byłych republikach10. W odpowiedzi stwierdza, że za to teraz obywatele mają „demokrację”. Ów cudzysłów jest znaczący, ponieważ sugeruje fikcyjność ustroju, którego wprowadzenie było przecież jednym z celów obywateli walczących o niepodległość swoich krajów. Ironię, którą można odczytać w tym komunikacie, potęguje zawadiackie oblicze przywódcy. Ten wysyła jasny przekaz – nie dość, że transformacja (która przyniosła gospodarkę wolno-rynkową i spowodowała zamknięcie państwowych przedsiębiorstw) pozbawiła ludzi zatrudnienia, to i rządy większości nie spełniają ocze-kiwań obywateli. Rozbicie Jugosławii należy więc uznać za porażkę.

Podobnie sytuacja kształtuje się w przypadku drugiego obrazu w tej grupie. Mem nr 4 zbudowany jest w analogiczny sposób – uśmiechnięty

8 Blog internetowy: www.noporfa.blogspot.com; https://noporfa.blogspot.co-m/2014/02/ [dostęp: 15.06.2019].

9 Blog internetowy: www. rave2.wordpress.com; https://rave2.wordpress.co-m/2015/12/13/hrvatska-se-treba-suociti-da-ali-sa-cime/ [dostęp: 15.06.2019].

10 Bezrobocie było dużym problemem zwłaszcza po dezintegracji Jugosławii i trans-formacji ustrojowej, kiedy zaczęto tworzyć rynki pracy w nowych realiach. Tym

prezydent zwraca się do mieszkańców z retorycznym pytaniem: „mówi-cie, że nie ma pracy, tak?”. Odpowiedź ponownie jest nawiązaniem do ustroju demokratycznego: „ale za to macie na kogo głosować”. Takie zestawienie sugeruje, że bezpieczeństwo socjalne oraz system umożli-wiający udział obywateli w rządach (przez wybór swoich przedstawi-cieli do organów władzy) stoją ze sobą w sprzeczności. Podkreśleniem ironicznego wydźwięku odpowiedzi marszałka jest uwaga dotycząca dostępności bananów, które w pewnych okresach jego rządów były bardzo drogie i trudno osiągalne. Demokracja i popularne dzisiaj owoce stały się więc symbolami nowego porządku, który nie jest efektywny, bo nie zaspakaja podstawowych potrzeb społeczeństwa.

Należy również zwrócić uwagę na to, że w wypadku obu memów, nadawca zwraca się do odbiorcy bezpośrednio, używając form drugiej osoby liczby mnogiej, a nawet charakterystycznych dla mowy potocz-nej wykrzyknień, mających na celu wzmocnienie wypowiedzi (chor., serb. e, i)11.