Spis treści
I. Ogólne uwagi o realizacji
podstawy
programowej
dla przedmiotu
przyroda
39
KOMENTARZ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ PRZEDMIOTU PRZYRODA W SZKOLE PODSTAWOWEJ W klasie V proponujemy treści zawarte w działach od 6. do 10. Uczeń poznaje:
6. Właściwości substancji 7. Krajobrazy Polski i Europy 8. Organizm człowieka 9. Zdrowie i troska o nie
10. Zjawiska elektryczne i magnetyczne w przyrodzie
Możliwości percepcyjne ucznia klasy VI, jak i umiejętności uogólniania i abs-trakcyjnego myślenia są znacznie większe, dlatego proponowane treści są zgrupowane w następujące działy:
11. Ziemia we wszechświecie 12. Lądy i oceany
13. Krajobrazy świata 14. Przemiany substancji 15. Ruch i siły w przyrodzie.
W uwagach o realizacji podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkół podsta wo wych są umieszczone ważne zapisy dotyczące przedmiotu przyroda. Na pewno będą one pomocne przy tworzeniu autorskich progra-mów nauczania. Oto one:
1. Podział treści nauczania dla poszczególnych klas należy rozpocząć od tego, co jest dziecku najlepiej znane, czyli od najbliższej okolicy, a na-stępnie poszerzyć je o treści dotyczące Polski i świata.
2. Głównymi obszarami aktywności ucznia w ramach przedmiotu powinny być:
a) obserwowanie i mierzenie;
b) doświadczanie;
c) prowadzenie doświadczeń;
d) dokumentowanie i prezentowanie;
e) stawianie pytań i poszukiwanie odpowiedzi.
3. Szkoła powinna zapewnić warunki do bezpiecznego prowadzenia zajęć badawczych i terenowych, obserwacji i doświadczeń. Część obserwacji i doświadczeń powinna mieć charakter ciągły lub okresowy w powiąza-niu np. ze zmianami pór roku lub stanów pogody.
4. Podczas prowadzenia zajęć proponuje się wykorzystywanie przedmio-tów codziennego użytku oraz produkprzedmio-tów stosowanych w gospodarstwie domowym.
5. Dla harmonijnego i pełnego przebiegu procesu kształcenia przyrodniczego wskazane jest, aby w organizacji pracy szkoły nastąpiło połączenie w tygo-dniowym planie zajęć 2 godzin lekcyjnych przeznaczonych dla przedmiotu w celu właściwego prowadzenia zajęć w terenie, obserwacji i doświadczeń.
Podsumowując, nowa podstawa programowa przedmiotu przyroda ma:
• jasno określone cele kształcenia, będące wymaganiami ogólnymi,
• jednoznacznie określone wymagania szczegółowe,
• jednoznaczną interpretację wymagań,
• jednolity układ treści,
• jasno określone wymagania egzaminacyjne,
• jasno określone osiągnięcia ucznia,
• precyzyjne wskazówki dla nauczyciela odpowiadające na pytanie, jakie umiejętności powinien kształtować u uczniów,
• kładzie zdecydowany nacisk na wyzwalanie twórczej aktywności uczniów oraz zaciekawienie ich otaczającym światem.
Nie bez znaczenia dla nauczyciela jest również fakt, że nowa podstawa pro-gramowa zastępuje standardy wymagań egzaminacyjnych.
Pracując na podstawą programową przyrody w szkole podstawowej, kierowa-liśmy się także wynikami badań PISA 2006 (Programme for International Stu-dent Assessment – Program Międzynarodowej Oceny Uczniów), które są nie-zwykle cennym źródłem obiektywnej infor macji o nauczaniu m.in. przyrody.
Wyniki badań PISA są głównym wskaźnikiem postępu edukacji na świecie, w tym również w Europie. Niestety, polscy uczniowie w obszarze nauk przy-rodniczych nie osiągają w tych badaniach zadowalających wyników. Dlatego już na I i II etapie kształcenia należy położyć szczególny nacisk na rozbudza-nie zainteresowania naukami przyrodniczymi oraz na rozwijarozbudza-nie umiejętno-ści rozumowania w naukach przyrodniczych.
2. Treści ścieżek edukacyjnych w podstawie programowej
Poprzednia podstawa programowa, poza zestawem celów edukacyjnych, zadań szkoły, treści nauczania i osiągnięć przypisanych do poszczególnych przedmiotów ogólno kształcących, zawierała także ścieżki edukacyjne. Ścież-ki edukacyjne należało rozumieć jako zestaw treści i umiejętności o istotnym znaczeniu poznawczym i wychowawczym, których realizacja mogła odbywać się w ramach nauczania przedmiotów lub w postaci odrębnych zajęć. Dyrek-tor szkoły był obowiązany do uwzględnienia problematyki ścieżek edukacyj-nych w szkolnym zestawie programów nauczania. Za realizację ścieżek edu-kacyjnych byli odpowiedzialni nauczyciele wszystkich przedmiotów, którzy do własnego programu włączyli odpowiednie treści danej ścieżki.
Praktyka pokazała, że choć pomysł takiego interdyscyplinarnego uzupełnie-nia kształceuzupełnie-nia przedmiotowego z założeuzupełnie-nia był dobry, to jednak jego reali-zacja była kłopotliwa. Trudności przysparzało przede wszystkim koordyno-wanie wdrażania na terenie szkoły poszczególnych zapisów ścieżek, jak
rów-41
KOMENTARZ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ PRZEDMIOTU PRZYRODA W SZKOLE PODSTAWOWEJ nież dokumentowanie realizacji ścieżek w danej klasie w trakcie całego etapu edukacyjnego.
W nowej podstawie programowej najważniejsze zagadnienia z dawnych ścieżek eduka cyjnych zostały wpisane w zakres treści poszczególnych przed-miotów. Znika zasadniczy problem związany z brakiem oddzielnych godzin na realizację ścieżek. Rozwiązuje się także problem oddzielnego dokumento-wania tej realizacji. Włączenie treści ścieżek do poszcze gólnych przedmiotów nie wyklucza współpracy nauczycieli różnych przedmiotów.
W podstawie programowej dla przedmiotu przyroda położyliśmy szczególny nacisk na edukację prozdrowotną oraz kształtowanie zachowań dotyczących bezpieczeństwa. Znalazły się również zapisy z dawnej ścieżki ekologicznej dotyczące, między innymi, obserwacji stanu zanieczyszczenia najbliższego otoczenia, wpływu codziennych zachowań na stan środowiska oraz działań sprzyjających środowisku przyrodniczemu, a także poszanowania przyro-dy, organizmów i obiektów objętych ochroną prawną w najbliższej okolicy i w Polsce.
3. Znaczenie języka wymagań w podstawie programowej
Podstawa programowa jest opracowana w formie oczekiwanych osiągnięć ucznia. Użyte w opisie wymagań czasowniki operacyjne sprawiają, że jej in-terpretacja jest w miarę jedno znaczna zarówno dla nauczycieli, rodziców, dy-rektorów, jak i pracowników systemu egzami nacyjnego. Jednak, mimo ob-szernych konsultacji i kolejnych zmian roboczej wersji podstawy, nie można wykluczyć, że pewne punkty pozostały wieloznaczne. Warto zauważyć, że pod stawa jest kumulatywna, to znaczy, że na wyższym etapie edukacyjnym obowiązują wymagania z poprzedniego. Wymagania te nie są powtórzone, o ile powtórzenie nie wiąże się z rozszerzeniem lub pogłębieniem danego zagadnienia. Dlatego też nauczyciele oraz twórcy programów i podręczni-ków powinni zapoznać się nie tylko z podstawą programową dla przedmiotu przyroda, lecz także z oczekiwanymi osiągnięciami przyrodniczymi ucznia po I etapie kształcenia.
Wszystkie wymagania, ze względu na użyte czasowniki operacyjne, można podzielić na dwie grupy:
1) dotyczące wymagań wewnątrzszkolnych, możliwe do sprawdzenia okre-ślonych umiejętności tylko bezpośrednio przez nauczycieli, np. podczas realizacji zajęć lek cyj nych w formie ustnej, pisemnej lub czynnościowej;
przykładami takich czasowników są: posługuje się, dokumentuje, przepro-wadza (doświadczenie) itp.;
2) dotyczące wymagań wewnątrzszkolnych i zewnętrznych, które można przełożyć na zadania egzaminacyjne służące do sprawdzania wiadomo-ści i umiejętnowiadomo-ści zarówno w sprawdzianach i kartkówkach w szkole, jak i na egzaminach zewnętrznych; przykładami takich czasowników są wy-mienia, wyjaśnia, przedstawia, uzasadnia itd.
Poniżej przedstawiono listę podstawowych czasowników operacyjnych, uży-tych przy defi niowaniu wymagań.
Posługuje się, wykorzystuje najczęściej zapisane w różnej formie informa-cje, które rozumie i potrafi właściwie zastosować.
Interpretuje
, analizuje podane w różnej formie informacje (teksty źródłowe, rysunki, schematy, wykresy, ale też plansze, prezentacje, dane z interne-tu), które potrafi następnie omówić lub przedstawić płynące z nich wnio-ski.
Odczytuje, czyli potrafi czytać ze zrozumieniem podane informacje.
Dokumentuje coś, np. obserwacje zjawisk przyrodniczych, wyniki doświad-czenia, projekt badawczy, w postaci grafi cznej (tabele, rysunki, schematy, zapisy) lub innej (np. robiąc zdjęcia); potrafi też zrobić odpowiednie notat-ki na zadany temat.
Przeprowadza np. doświadczenie, dokonuje obserwacji, wykonuje np. pomiar odle głości w terenie – czasowniki te defi niują wymagania dotyczące wyko-nywania zalecanych działań, doświadczeń i obserwacji przyrodniczych.
Wymienia np. przykłady, czyli podaje wyłącznie trafne określenia bez żad-nego opisu; tego rodzaju wymaganie dotyczy najczęściej podania konkret-nych, czasem bardzo szczegółowych informacji.
Określa, przedstawia, czyli zwięźle podaje opis lub charakterystykę dane-go zjawiska lub procesu z uwzględnieniem odpowiedniej terminologii, ale z ograniczeniem do wymaganego zakresu, czyli bez dodatkowych wyja-śnień.
Wyjaśnia, uzasadnia, wykazuje, najczęściej związki przyczynowo-skutkowe we wska zanym zakresie; jeżeli dotyczy to wyjaśnienia np. zjawiska, to do-konuje tego bez opisu przebiegu zjawiska, ale używając odpowiedniej ar-gumentacji.
Porównuje
, czyli opisuje podobieństwa i różnice między wskazanymi obiektami.
Wyróżnia, rozróżnia, identyfi kuje
, czyli rozpoznaje spośród podanych.
Formułuje, tworzy spójną logicznie, zwięzłą wypowiedź na konkretny te-mat, np. wniosek z doświadczenia lub problem badawczy.
Planuje doświadczenie lub obserwację, czyli zapisuje w punktach wszyst-kie kolejne czynności do wykonania.
Ocenia, wydaje opinię, konstruując logiczną, spójną i samodzielną wypo-wiedź na podstawie podanych lub posiadanych informacji na dany temat.
Opisuje, przedstawia opis np. obiektu, zjawiska – szerzej niż podczas krót-kiej formy odpowiedzi, opisując różne aspekty i posługując się najczęściej materiałami źródło wymi.
43
KOMENTARZ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ PRZEDMIOTU PRZYRODA W SZKOLE PODSTAWOWEJ Szczegółowe uwagi o realizacji poprzedzamy pięknym i zawsze aktualnym przesłaniem dla nauczyciela przyrody:
„Nie zmuszaj dzieci do aktywności, lecz wyzwalaj ich aktywność.
Nie każ myśleć, lecz twórz warunki do myślenia.
Nie żądaj, lecz przekonuj.
Pozwól dziecku pytać i powoli rozwijaj jego umysł tak, aby samo chciało wiedzieć …”
Janusz Korczak Dział I. Ja i moje otoczenie
Rozpoczęcie edukacji przyrodniczej w danej klasie wymaga od nauczycie-la starannego przygotowania pod względem merytorycznym, metodycznym a także stworzenia odpowied niej atmosfery wśród uczniów.
Na pierwszej lekcji należy zapoznać ze sobą wszystkich uczniów, szczególnie nowo przyby łych do klasy, również nauczyciel nie może pozostawać na ubo-czu. Szczególnie godne polecenia są te techniki, które pozwalają uczniom na kształtowanie pozytywnego nastawienia emocjonalnego do przedmiotu.
Nauczyciel przyrody w trakcie lekcji powinien stosować techniki aktywizu-jące i interakcyjne, gdyż dzięki nim zachęci uczniów do pracy i rozbudzi ich ciekawość światem przyrody.
Podczas realizacji zadań wynikających z treści tego działu uczniowie kształtują umiejętność prawidłowego uczenia się oraz planowania własnych zajęć. Poznają przyrządy ułatwiające obserwację i uczą się je poprawnie stosować w działaniu.
Proponowane doświadczenia:
• Uczeń przeprowadza doświadczenie wykazujące wymagania życiowe wy-branej rośliny, np. doniczkowej.
Dział II. Orientacja w terenie
Dział ten jest przeznaczony na kształtowanie umiejętności obserwacji wi-domego ruchu Słońca po sklepieniu niebieskim oraz posługiwania się mapą lub planem, służy także zrozumieniu wpływu podstawowych zjawisk astro-nomicznych na środowisko przyrodnicze oraz życie i działalność człowieka.
Umiejętności kształtowane w ramach tego działu mają ogromne znaczenie praktyczne: obserwacje widomego ruchu Słońca połączone z posługi waniem się mapą są bowiem warunkiem sprawnego poruszania się i określania swo-jego położenia w przestrzeni.
Aby nabyć umiejętność posługiwania się mapą, uczeń powinien wykonać sa-modzielnie szereg następujących po sobie czynności. Większość z nich wy-maga wyjścia z budynku szkolnego. Nie trzeba organizować dalekich wycie-czek, wystarczą ćwiczenia terenowe w zasięgu najwyżej kilkuminutowego dojścia pieszego od budynku szkoły, w ramach godziny lekcyjnej (np. na