Dla respondentów opinia terapeutów zajêciowych, trenerów, czy innych opiekunów jest niezwykle wa¿na i w ró¿nych momentach wywiadów powo³y-wali siê na wypowiedzi osób znacz¹cych. Na pytanie: kto potwierdza, ¿e s¹ doroœli, odpowiadali, g³ównie kobiety, ¿e „tutaj w warsztacie terapeuci mówi¹ nam, ¿e jesteœmy doroœli”. Nie utwierdzaj¹ ich w tym rodzice, tylko „czasami, jak muszê coœ zrobiæ, to wtedy mama mówi, ¿e ju¿ jestem doros³a” lub „tato mówi, ¿e jestem ju¿ na tyle doros³y, ¿e mogê kosiæ trawê”.
Badani mê¿czyŸni rzadko powo³ywali siê na opiniê bliskich sobie osób w po-twierdzaniu swojej doros³oœci. Praktyka wychowywania dorastaj¹cych ch³opców dowodzi, ¿e upomina siê ich, wtedy gdy nie mog¹ z czymœ sobie poradziæ, gdy za-danie przerasta ich mo¿liwoœci, przypominaj¹c, ¿e maj¹ zachowywaæ siê jak mê¿-czyŸni, ¿e s¹ doroœli (prawie doroœli). Równie¿ z tych powodów mê¿czyznom z NI trudniej przychodzi utwierdzanie innych, ale te¿ samych siebie, ¿e s¹ doroœli. Za-uwa¿yæ mo¿na ich konsternacjê w okazywaniu swojej doros³oœci, jakby brako-wa³o im atutów, nie tylko tych zewnêtrznych, ale szczególnie tych wynikaj¹cych z ról doros³ych mê¿czyzn.
Niew¹tpliwie rodzice s¹ wa¿ni dla badanych kobiet i mê¿czyzn, stanowi¹ oparcie i punkt odniesienia. Tak¿e w swoich narracjach uczestnicy badañ poœwiê-cali im du¿o uwagi, czêsto powo³ywali siê na ich zdanie, przejmowali ich sposób myœlenia o poruszanym temacie. Rzadko natomiast respondenci wskazywali ro-dziców jako podmioty, które wspomagaj¹ ich w d¹¿eniu ku doros³oœci. Owszem rodzice nauczyli ich wiele - od dbania o higienê po umiejêtnoœci bardziej z³o¿one, jak gotowanie, czy robienie zakupów - jednak z wypowiedzi wy³ania³ siê obraz matek i ojców, którzy przez nakazy, zakazy i system wzmocnieñ negatywnych sprawuj¹ kontrolê nad swoimi doros³ymi dzieæmi. Za przyk³ad niech pos³u¿¹ na-stêpuj¹ce wypowiedzi:
„Ja pojecha³am do mojej kole¿anki na urodziny, zapyta³am siê ojca, ja siê mu posta-wi³am, bo chcia³am zostaæ na noc… to siê mu po prostu postawi³am … dla mnie to te-raz nie jest przyjemne mieszkaæ z tat¹, bo on siê ci¹gle na mnie wy¿ywa i w ogóle… on ma problemy ze sob¹, on ma klapki na oczach, on nie widzi nikogo innego poza swoim czubkiem nosa, on tylko myœli, ¿e wszystko jest ok., a tu nic nie jest ok. nic, ja po prostu, ja tam ju¿ nie wytrzymujê” (wypowiedŸ 26-letniej kobiety).
„Po prostu j¹ informujê, ¿e bêdê póŸniej, ¿eby siê nie martwi³a i nie wydzwania³a … To mnie czasami denerwuje, bo wie gdzie idê, wie, o której bêdê, a jeszcze karze dzwoniæ … No, ju¿ ile mogê tego s³uchaæ…” (wypowiedŸ 25-letniego mê¿czyzny).
Dla osób zatrudnionych na otwartym rynku pracy wa¿n¹ postaci¹ jest trener pracy, dlatego poœwiêci³y jej wiele uwagi3. Jest wa¿ny, gdy¿ przygotowuje do pracy: „…on mnie szkoli, znaczy douczali, nie mog³em siê odnaleŸæ w sobie…”, ale te¿ s¹ wspieraj¹cymi mentorami: „po prostu do A… (trenerka) przychodzimy no, ¿eby coœ podyskutowaæ porozmawiaæ… no czasami s¹ problemy, jest czasami du¿o pracy…”. Trenerzy pracy organizuj¹ te¿ grupê wsparcia dla pracuj¹cych osób z NI: „lubiê tam przychodziæ, rozmawiamy o ró¿nych problemach w pracy, uczymy siê co jest wa¿ne w pracy” (z wypowiedzi 23-letniej kobiety zatrudnionej na otwartym rynku).
Konkluzje
Osoby z g³êbsz¹ NI (w stopniu umiarkowanym lub znacznym) opisuj¹c do-ros³oœæ siêgaj¹ po obiektywne, spo³ecznie zweryfikowane wyznaczniki tego sta-nu. Potrafi¹ generalizowaæ pojêcie doros³oœci oraz odnieœæ je do swojej sytuacji. Zdecydowanie trudniej im przychodzi subiektywne rozumienie swojej do-ros³oœci, które wi¹¿e siê z wewnêtrznym poczuciem dojrza³oœci, a wyra¿a siê œwia-domym planowaniem przysz³oœci, gotowoœci¹ do podejmowania odpowiedzial-noœci, samostanowieniem. (por. Brzeziñska i in. 2011; Kijak 2017; Mill i in. 2010; Pisula 2008;) Z wymienionych powodów ³atwiej przychodzi³o badanym wypo-wiadanie siê w kwestiach dotycz¹cych doros³oœci w wymiarze spo³ecznym, ni¿ jednostkowym – w³asnym. Co wyraŸnie zaznacza³o siê w trakcie wywiadów.
Ponadto nale¿y podkreœliæ pewn¹ konstatacjê: choæ badane osoby lokowa³y wœród atrybutów doros³oœci pe³nienie ról typowych dla kobiet i dla mê¿czyzn, to jednak dostrzega³y swoje ograniczenia w tym zakresie (zob. Cytowska 2012; La-chapelle i in. 2005; Nota i in. 2007); niektórzy powo³ywali siê na swoje doœwiad-czenia, inni wyra¿ali swoje obawy w powi¹zaniu z opini¹ swoich bliskich (zob. Suwalska-Barancewicz, Malina 2013). Ostro¿nie te¿ formu³owali deklaracje w rea-lizowaniu typowych dla doros³ych ludzi planów na przysz³oœæ. (por. Brown i in. 2009; ¯yta 2011) Mo¿na rzec, ¿e zostali nauczeni owej ostro¿noœci, poddaj¹c siê w³adzy tych co lepiej wiedz¹ i chc¹ ich ochroniæ, wiêc ograniczaj¹ im mo¿liwoœæ zmierzenia siê z realnymi wyzwaniami, doœwiadczanie b³êdów i pora¿ek (por. Brzeziñska i in. 2011; Mill i in. 2010; Pisula 2008).
172 Beata Cytowska
3
Rola trenera pracy polega na: wspólnym z klientem wyszukaniu odpowiedniego miejsca pracy, opracowaniu systemu uczenia go czynnoœci zawodowych (dlatego trener sam musi przepracowaæ te czynnoœci na stanowisku), uczeniu i æwiczeniu wykonywania zadañ pracowniczych – etap po etapie – wspólnie pracuj¹c ze swoim podopiecznym na stanowisku pracy. Ponadto trener wspiera go w nawi¹zywaniu relacji i interakcji w miejscu zatrudnienia, uczy rozwi¹zywania problemów, które mog¹ wynikn¹æ w czasie godzin pracy. Pomaga te¿ wspó³pracownikom zrozumieæ specyficz-ne zachowania czy reakcje niepe³nosprawspecyficz-nego pracownika.
Podsumowuj¹c zaprezentowan¹ analizê, chcia³abym podkreœliæ, ¿e osoby z g³êbsz¹ NI kreuj¹ doros³oœæ na podstawie wzorów osobowych typowych dla kultury, w której s¹ socjalizowani. £atwo ulegaj¹ autorytetom, wiêc od postaw znacz¹cych Innych zale¿y, jak bêd¹ przygotowywani do doros³oœci i jak bêdzie ten proces przebiega³ (por. Krzemiñska, Lindyberg 2012). W ich wypowiedziach doros³oœæ jawi siê jako zbiór pewnych kompetencji, które trzeba zdobyæ i celów, które trzeba zrealizowaæ. St¹d wydaje siê, ¿e dominuje u nich postrzeganie doros³oœci w wymiarze obiektywnym. Subiektywne przemyœlenia o doros³oœci jako dojrza³oœci emocjonalnej, moralnej, osobowoœciowej pojawiaj¹ siê rzadko (por. Brzeziñska i in. 2011; Rêkosiewicz 2012). Jednak pomijaj¹c s³ab¹ zdolnoœæ do abstrahowania, ju¿ w konkretnych wypowiedziach respondentów mo¿na by³o zauwa¿yæ ich wy³aniaj¹c¹ siê dojrza³oœæ, m¹droœæ ¿yciow¹ – zatem im wiêcej zdobêd¹ doœwiadczenia, tym bardziej bêd¹ dojrzali.
Bibliografia
Arias B., Ovejero A., Morentin R. (2009), Love and Emotional Well-being in People with Intellec-tual Disabilities, Spanish Journal of Psychology, 12, 1, 204–216.
Bielecka-Prus J. (2013), Paradygmat partycypacyjny w naukach spo³ecznych. Wykorzystywanie danych wytworzonych przez badanych w analizie jakoœciowej, Rocznik Lubuski, 39, 29–51. Brzeziñska A., I., Kaczan R., Piotrowski K., Rêkosiewicz M. (2011), Odroczona doros³oœæ: fakt
czy artefakt?, Nauka, 4, 67–107.
Brown R.I., Schalock R.L., Brown I. (2009), Quality of life: Its application to persons with intellec-tual disabilities and their framilies – Introduction and overview, Journal of Policy and Practice in Intellectual Disabilities, 6, 2–6.
Charmaz K. (2009), Teoria ugruntowana: Praktyczny przewodnik po analizie jakoœciowej, t³um. B. Komorowska, PWN, Warszawa.
Cytowska B. (2012), Trudne drogi adaptacji: w¹tki emancypacyjne w analizie sytuacji doros³ych osób z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ we wspó³czesnym spo³eczeñstwie polskim, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
Cytowska B., Wo³owicz-Ruszkowska A. (2013), Trener pracy: dokument uwzglêdniaj¹cy wiedzê zastan¹ na temat funkcjonowania trenera pracy, na podstawie polskich i zagranicznych opraco-wañ, Polskie Forum Osób Niepe³nosprawnych, Warszawa.
Dubas E. (2005), Andragogiczne poszukiwania rozumienia doros³oœci [w:] Cz³owiek doros³y – istota (nie) znana?, E. Dubas (red.), Wydawnictwo NOVUM, £ódŸ–P³ock, 133–149.
G¹ciarz B. (2017), Miêdzy deklaracjami równego traktowania a realiami wykluczenia. Polityka wo-bec niepe³nosprawnoœci jako przejaw dysfunkcji sfery publicznej, Studia Socjologiczne, 4, 95–118.
Glanc Z. (2011), Obraz doros³oœci w dobie ponowoczesnej. Mozaika wymiarów doros³oœci, Edukacja Doros³ych, 1, 115–132.
Glaser B.G., Strauss A.L. (2009), Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakoœciowego, prze³. M. Gorzko, Wydawnictwo Nomos, Kraków.
G³odkowska J. (2014), Byæ podmiotem i stawaæ siê autorem swojego ¿ycia–paradygmat wsparcia w przygotowaniu osób z niepe³nosprawnoœci¹ do budowania w³asnej to¿samoœci i wzbogacania do-brostanu, Cz³owiek–Niepe³nosprawnoœæ–Spo³eczeñstwo, 4, 9–44.
Go³ubiew-Konieczna M. (2016), Wspieranie osób z g³êbsz¹ i g³êbok¹ niepe³nosprawnoœci¹ intele-ktualn¹ i ich rodziców w drodze przez ca³e ¿ycie na przyk³adzie dzia³alnoœci Polskiego Stowarzy-szenia na rzecz Osób z Upoœledzeniem Umys³owym, ko³o w Gdañsku, Niepe³nosprawnoœæ. Dyskursy Pedagogiki Specjalnej, 24, 169–182.
Kijak R. (2017), Doroœli z g³êbsz¹ niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ jako partnerzy, ma³¿onkowie i rodzice, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
Kowalik S. (2018), Stosowana psychologia rehabilitacji, t. 17, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
Krzemiñska D., Lindynberg I. (2012), Wokó³ doros³oœci osób z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹. Teksty rozproszone, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
Lachapelle Y., Wehmeyer M.L., Haelewyck M.C., Courbois Y., Keith K.D., Schalock R., Ver-dugo M.A., Walsh P.N. (2005), The relationship between quality of life and self-determination: an international study, Journal of Intellectual Disability Research, 49 (10), 740–744. Lysaght R., Ouellette-Kuntz H., Morrison C. (2009), Meaning and value of productivity to
adults with intellectual disabilities, Intellectual and Developmental Disabilities, 47, 413–424.
Malewski M. (2013), „Doros³oœæ”– k³opotliwa kategoria andragogiki, TeraŸniejszoœæ – Cz³owiek – Edukacja, 3 (63), 23–40.
Martin L., Ouellette-Kuntz H., McKenzie K. (2017), The Power of Population Health Data on Aging and Intellectual and Developmental Disabilities: Reactions of Knowledge Users, Jurnal of Policy and Practice in Intellectual Disabilities, 14 (4), 268–278.
Mill A., Mayes R., McConnell D. (2010), Negotiating autonomy within the family: the experiences of young adults with intellectual disabilities, British Journal of Learning Disabilities, 38, 3, 194–200.
Nota L., Ferrrari L., Soresi S., Wehmeyer M.L. (2007), Self-determination, social abilities, and the quality of life of people with intellectual disabilities, Journal of Intellectual Disability Rese-arch, 51, 850–865.
Nota L., Ginevra M. C., Carrieri L. (2010), Career interests and self-efficacy beliefs among young adults with an intellectual disability, Journal of Policy and Practice in Intellectual Disabili-ties, 7, 250–260.
Obiektywna i subiektywna jakoœæ ¿ycia doros³ych osób z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ zamiesz-kuj¹cych województwo wielkopolskie. Uwarunkowania œrodowiskowe oraz poziom wsparcia realiza-torów polityki spo³ecznej. Raport z badañ, Stowarzyszenie na Tak, http://test.rops.poznan.pl (dostêp: 04.11.2016).
Oleœ P.K. (2011), Psychologia cz³owieka doros³ego, PWN, Warszawa.
Parchomiuk M. (2016), Seksualnoœæ cz³owieka z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹, Oficyna Wy-dawnicza „Impuls”, Kraków.
Pichalski R. (2003), Refleksje nad doros³oœci¹ [w:] Doros³oœæ, niepe³nosprawnoœæ, czas wspó³czesny. Na pograniczach pedagogiki specjalnej, K.D. Rzedziecka, A. Kobylañska (red.), Oficyna Wy-dawnicza „Impuls”, Kraków, 79–92.
Pisula E. (2008), Doros³oœæ osób z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ – szanse i zagro¿enia, PSOUU, DG-Graf, Warszawa.
Rêkosiewicz M. (2012), W drodze do doros³oœci. To¿samoœæ osób z niepe³nosprawnoœci¹ intelektu-aln¹, TIPI, Wielichowo.
Rozporz¹dzenie MEN z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania kszta³-cenia, wychowania i opieki dla dzieci i m³odzie¿y niepe³nosprawnych, niedostosowa-nych spo³ecznie i zagro¿oniedostosowa-nych niedostosowaniem spo³ecznym, Dz. U. z 2017 r., poz. 1578.
Settersten R.A., Ottusch T.M., Schneider B. (2015), Becoming Adult: Meanings of Markers to Adulthood. Emerging Trends in the Social and Behavioral Sciences: An Interdisciplinary, Sear-chable, and Linkable Resource, John Wiley & Sons.
Strnadova I., Evans D. (2012), Subjective Quality of Life of Women with Intellectual Disabilities: The Role of Perceived Control over their Own Life in Self-determined Behaviour, Journal of Ap-plied Research in Intellectual Disabilities, 25, 71–79.
Suwalska-Barancewicz D., Malina A. (2013), Stres i postawy rodzicielskie matek i ojców osób do-ros³ych z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹, Psychologia Rozwojowa, 18, 2.
Test D.W., Carver T., Ewers L., Haddad J., Person J. (2000), Longitudinal job satisfaction of per-sons in supported employment, Education and Training in Mental Retardation and Deve-lopmental Disabilities, 35, 365–373.
Tyndall B.D., Christie-Mizell C.A. (2015), Mastery, Homeownership, and Adult Roles During the Transition to Adulthood, Sociological Inquiry, 86, 1, 5–28.
Wojnarowska A. (2010), Niepe³nosprawnoœæ intelektualna w publicznym i prywatnym dyskursie, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
Zasêpa E. (2017), Osoba z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹. Procesy poznawcze, Oficyna Wydaw-nicza „Impuls”, Kraków.
¯yta A. (2011), ¯ycie z zespo³em Downa. Narracje biograficzne rodziców, rodzeñstwa i doros³ych osób z zespo³em Downa, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
Niepe³nosprawnoœæ. Dyskursy pedagogiki specjalnej Nr 34/2019
Disability. Discourses of special education No. 34/2019
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________