w oknach kocioów lskich z pierwszej poowy XIII w
3. Okna ostroukowe i pocztki maswerków Najstarsze okno ostrołukowe zachowało się w
pre-zbiterium kolegiaty głogowskiej pochodzącej z pierw-szej ćwierci XIII w. [7]. Jest ono wysoko umieszczone, o obustronnie rozchylonych ościeżach połączonych łę-kiem o łagodnym ostrołuku (il. 4). W narożach węgara umieszczono wałek podobny do wałków w oknach półko-listych. W jego dolnej części, odpowiadającej wysokości cokołu, powierzchnię wałka otoczono lancetowatymi liśćmi2. Węgar i wałek wykonane zostały z kamienia, a ościeża są ceglane.
W kościele para alnym św. Mikołaja w Głogowie, datowanym na mniej więcej 1230 r., zachowały się dwa okna w ścianach naw bocznych korpusu [2]. Są wąskie i wysmukłe, o szeroko rozchylonych ościeżach cegla-nych. Okno południowe ma łęk lekko ostrołukowy, nato-miast okno północne wykazuje ślady przeróbek, w trakcie których zmieniono łęk na zdecydowanie ostrołukowy.
W kościołach wiejskich pierwotne okna zachowały się najczęściej tylko w elewacji wschodniej, gdyż w póź-nym gotyku lub w baroku powiększano pozostałe otwo-ry. W Lubiechowej (powiat Złotoryja) okno wschodnie z drugiej ćwierci XIII w. jest wysokie, o ościeżach zam-kniętych łagodnym ostrołukiem [11]. W linii węgarów znajdował się łęk trójlistny, obecnie zachowany tylko częścio wo. Ostrołukowe okna w apsydzie rotundy w Stro-ni (powiat OleśStro-nica) z drugiej ćwierci stulecia otrzymały
wysoki prześwit zakończony ostrołukiem przechodzącym w trójliść.
Najstarsze okna maswerkowe znajdują się w kościele para alnym NMP w Złotoryi, wzmiankowanym w 1217 r. (il. 5). Są to dwa południowe okna prezbiterium, obecnie bardzo wysokie, o lekko rozchylonych ościeżach i dwu-dzielnym prześwicie. W ścianie północnej prezbiterium okna częściowo zamurowano, ale pozostawiono je w for-mie wewnętrznych wnęk. Znajdują się one wysoko, w stre- e sklepienia. Podobną wysokość miały okna południo-we, przedłużone zapewne w trakcie restauracji (XIX w.). W całości wykonano je z ciosów kamiennych, z których wzniesiono także mury. Naroża węgarów i środkowego larka wykończono półwałeczkami, tworzącymi w gór-nej części maswerk złożony z dwóch ostrołuków i koła nad nimi wpisanego w duży ostrołuk. Wałeczkiem wy-kończono również zewnętrzne naroża ościeży, ale tylko w górnej części odpowiadającej wysokości okien w ścia-nie północnej, czyli do linii głowic służek i wsporników żeber sklepiennych.
Maswerk z drugiej ćwierci XIII w. zachował się w ko-ściele w Żabinie (powiat Góra Śląska). Prawdopodobnie został wykonany z cegieł, jak ościeża3 (il. 5). Na prosto-kątne węgary i środkowy słupek nałożono wałki, które tworzą laskowanie i przechodzą płynnie w ostrołuki. Gór-ną część maswerku tworzy kolejny ostrołuk, a nie koło jak w Złotoryi. Konstrukcja tego maswerku wywodzi się od okien romańskich z kolumienkami w narożach węgarów.
2 Podobne liście występują w transepcie kościoła para alnego NMP w Złotoryi – u nasady żeber, na skrzyżowaniu oraz w dolnej części wałków
archiwolt portali transeptu. 3 Portal do nawy uskokowy z kolumienkami w całości jest ceglany.
4. Okna maswerkowe podune z drugiej wierci XIII w.
W cysterskim kościele w Henrykowie, któregobu-dowę rozpoczęto pod koniec trzeciego dziesięciolecia XIII w., w części wschodniej i w transepcie wykonano duże okna ostrołukowe z maswerkami (il. 6). Mają one znaczną wysokość, nie mieszczą się już w stre e skle-piennej, lecz schodzą poniżej głowic służek i zajmują całą dostępną wysokość ściany ponad arkadami prowadzący-mi do bocznych kaplic (dziś nieistniejących). Zrealizowa-no je w czwartym dziesięcioleciu XIII w. [8]. Ich ościeża
rozchylają się mocniej niż w Złotoryi, a prześwity wy-pełniają dwu- i trójdzielne maswerki o zróżnicowanych kształtach i rozbudowanych pro lach.
Na przekroju poziomym dostępnego okna zachodniego w południowym ramieniu transeptu widać, że okno nie jest symetrycznie umieszczone w grubości muru, lecz przesu-nięte w kierunku wnętrza i pozostawia szerokie rozchylone ościeża na zewnątrz. Proporcjonalnie do wielkości okna laskowanie ma jeszcze grube przekroje o układzie
niesyme-34 Hanna Kozaczewska-Golasz, Hanna Golasz-Szołomicka
Il. 6. Okna maswerkowe z drugiej ćwierci XIII w. w kościele w Henrykowie Fig. 6. Tracery windows in the Henryków church from the 2nd quarter of the 13th c.
35
Od kolumienki do maswerku w oknach kocioów lskich z pierwszej poowy XIII w.
Il. 7. Okna maswerkowe z około 1250 r. Fig. 7. Tracery windows from about 1250
36 Hanna Kozaczewska-Golasz, Hanna Golasz-Szołomicka
trycznym, bardziej ozdobnym od strony wnętrza. Ościeża i maswerk wykonano z cegieł, które widać w miejscach ubytku tynku. Węgary i słupek mają podstawową część na planie prostokąta. Od strony wnętrza opiera się na nich mniejszy pro l prostokątny z cylindryczną kolumienką o średnicy 11 cm z głowicą kielichową. Ościeża i larek wieńczy trójliść o pro lu prostokątnym, a nad kolumien-kami umieszczono wałki tworzące ostrołuki. Łączą się one z wałkiem obejmującym górny kolisty otwór. Od strony zewnętrznej nie ma pro li, pozostawiono tylko uskok na osadzenie drewnianych ram okiennych. Podobne przekroje larków i ościeży mają inne okna transeptu, z wyjątkiem zamurowanego okna zachodniego północnego ramienia transeptu, gdzie widoczny jest trapezowy pro l maswerku.
Okna w ścianie północnej prezbiterium mają nieco inne laskowanie (il. 6). Do prostokątnych węgarów i lar-ków dodano od strony wnętrza wieloboczne kolumienki z bazami i głowicami kielichowymi. Na głowicach opie-rają się łęki ostrołukowe lub trójlistne, utworzone z koli-stych (nie wielobocznych jak kolumienki) wałków. Pod nimi znajdują się szerokie pro le prostokątne, wycięte w ostrołuk lub trójliść. Od strony zewnętrznej pro l jest trapezowy. Rama okienna osadzona została od zewnątrz.
Górna część krzywolinijna maswerku w każdym oknie w Henrykowie rozwiązana została inaczej. Składają się na nią w oknach dwudzielnych transeptu koło lub trójliść o formach kolistych. W oknach trójdzielnych transeptu i prezbiterium, z powodu większej przestrzeni w stre e ostrołuku, występuje po kilka elementów: trzy koła, zespół trzech trójliści, dwa trójliście i pięcioliść oraz dwa „trójką-ty” o wypukłych bokach uzupełnione w górze trójliściem. Niezależnie od przekroju laskowania − z wałeczkiem czy trapezowego − w górnej stre e maswerku kolistym wa-łeczkiem wykończono wszystkie pro le tylko od strony wnętrza. Od zewnątrz ich przekroje są trapezowe.
Około 1250 r. powstało kilka kościołów z oknami maswerkowymi. Należy do nich kościół para alny w Grod-kowie oraz kościoły w Pożarzysku, Stolcu i Małujowicach (il. 7). W Grodkowie zachowały się okna wschodnie i południowe w prezbiterium oraz okno wschodnie w po-łudniowej nawie bocznej. Wschodnie okno prezbiterium jest wysokie, szerokie, trójdzielne, o rozchylonych oście-żach zamkniętych ostrołukiem. Laskowanie tworzą cylin-dryczne kolumienki wtopione w prostokątny trzon. Kolu-mienki mają niskie cylindryczne bazy, ale nie mają głowic i płynnie przechodzą w trójlistne łęki. Od zewnętrznych kolumienek odchodzą wałki zataczające ostrołuk, poniżej którego umieszczono kompozycję z trzech trójliści o for-mach kolistych.
Pozostałe okna w Grodkowie są węższe, dwudzielne. Laskowanie otrzymało pro le identycznie jak w oknie wschodnim, stoją one na cokolikach, ale nie mają głowic. Wałki laskowania przechodzą w trójlistne zamknięcie. Górną część uzupełnia kolejny trójliść ujęty w ostrołuko-wy wałek wokół obrzeży.
W kościele w Pożarzysku (powiat Świdnica) zacho-wało się duże okno wschodnie, okno południowe prezbi-terium oraz fragment zamurowanego okna północnego (il. 7). Okno wschodnie jest szerokie, o lekko rozsze-rzonych ościeżach zamkniętych ostrołukiem. Prześwit
wypełnia trójdzielny maswerk z parzystymi kolumien-kami. W narożach ustawiono kolumienki pojedyncze. Wszystkie mają niskie cylindryczne cokoły oraz wysokie kielichowe głowice. Kolumienki łączą trzy ostrołuki, nad którymi znajdują się trzy trójliście o pro lach trapezo-wych, zaokrąglonych4. W oknie południowym maswerk składa się z dwóch ostrołuków i koła nad nimi wpisanego w duży ostrołuk. Od strony wnętrza okna wyglądały po-dobnie, z tą różnicą, że widoczny był prostokątny trzon, w który wtopione zostały kolumienki. Najlepiej widać pro l w zamurowanym oknie północnym.
W prezbiterium kościoła w Małujowicach (powiat Brzeg), pochodzącym z połowy XIII w. [4], znajduje się kilka okien maswerkowych (il. 7). W ścianach bocz-nych okna są pojedyncze. Laskowanie z wałkiem przy węgarach w górnej stre e przechodzi płynnie w trójliść. Nad nim umieszczono nieforemny czteroliść w ostrołu-ku. Okno wschodnie jest znacznie większe, trójdzielne. Kolumienki wtopione w laskowanie stoją na cokolikach i mają głowice z ornamentem liściastym. Na kolumien-kach opierają się trójliście. Nad nimi w stre e ostrołuku umieszczono trzy trójliście. Nie są one koliste jak w po-przednich obiektach, lecz każdy z elementów ma układ trójliścia kolistego otwartego.
W kościele w Stolcu (powiat Ząbkowice Śląskie) jest kilka okien maswerkowych, ale tylko okno wschodnie można datować na połowę XIII w. (il. 7). Jest ono wy-sokie, o szeroko rozchylonych ościeżach, z dwudzielnym maswerkiem. Prostokątny pro l laskowań zakończony jest na narożach od zewnętrz dwoma płytkimi wklęskami, bez kolumienek. Dolne wysokie otwory kończą trójlistne ostrołukowe zamknięcia, stanowiące oparcie dla trzech spiętrzonych czteroliści kolistych.
Czteroliść pod ostrołukiem występował w oknie kościoła franciszkańskiego św. Stanisława w Głogowie (wzm. 1257 r.) [7]. Zamurowane, częściowo widoczne północne okno prezbiterium od wewnątrz miało pro l trapezowy.
Około połowy XIII w. wzniesiono korpus kościoła para alnego w Ziębicach. W jego elewacjach podłuż-nych występują po trzy duże okna między przyporami5
(il. 8). To okna dwudzielne o dość szeroko rozchylonych ościeżach od zewnątrz i mniejszym rozchyleniu od strony wnętrza. Ich rzuty nie są symetryczne w stosunku do gru-bości muru. Dwa skrajne okna elewacji południowej są identyczne, a środkowe podobnej wielkości, ale o innym układzie maswerku. Okna skrajne mają larki środkowe z kolumienkami o średnicy 11 cm po obu stronach. Przy węgarach umieszczono odpowiadające im kolumienki wtopione, a od strony wnętrza, gdzie jest dodatkowy uskok ościeży, w narożnikach znajduje się druga para wtopio-nych kolumienek. Laskowanie z kolumienkami z niewiel-kimi cokołami od zewnątrz i głowicami kielichowymi stanowi oparcie dla ostrołuków z wewnętrznym trójli-ściem. Od strony wnętrza wszystkie kolumienki otrzyma-ły bazy talerzowe na wielobocznych cokołach o formie
4 Być może to zaokrąglenie pochodzi od nałożonej grubo farby.
5 Początkowo były po cztery okna, ale wschodnie otwory zostały zamurowane, gdy dobudowano kaplice późnogotyckie.
37
Od kolumienki do maswerku w oknach kocioów lskich z pierwszej poowy XIII w.
kielichowej. Górną część maswerku zajmuje koło z wpi-sanym czteroliściem kolistym, ustawionym przekątnio-wo. Ostrołuki i koło utworzono z przekrojów wałkowych, jak kolumienki, natomiast trójliście i czteroliść są nieco cofnięte, wykonane z pro lowania odpowiadającego -larkom laskowań.
Okno środkowe elewacji południowej nawy w Zię-bicach sprawia wrażenie delikatniejszych proporcji la-skowań. Tylko przy węgarach od zewnątrz znajdują się wtopione smukłe kolumienki, natomiast od strony wnę-trza węgary i środkowy larek mają pro le prostokątne o ściętych narożach wklęsłych. Na laskowaniu opierają się ostrołuki z wewnętrznym trójliściem, ale o innych
pro-porcjach niż w oknach bocznych. Nad nimi umieszczono trzy koła z czteroliściem kolistym, a w stre e podłucza – niesymetryczny czteroliść o ramionach migdałowych. Od strony wnętrza, w zewnętrznych uskokach ościeży ustawiono kolumienki. Ich cokoły mają formę wielobocz-nej głowicy kielichowej zwieńczowielobocz-nej cylindryczną formą talerzową.
W elewacji północnej zachowane trzy okna są jedna-kowe, podobne do dwóch skrajnych okien południowych. W ich ościeżach występują po trzy kolumienki o głowi-cach kielichowych, z niewielką dekoracją roślinną. Bazy na wysokich cokołach mają formę wieloboczną, a także kielichową, z płaską dekoracją roślinną.
Il. 8. Ziębice – kościół para alny, okno południowe w nawie oraz cokół okna północnego od strony wnętrza Fig. 8. Ziębice – parish church, south window in the nave and plinth of the north window, from the interior