OPIS PROCESÓW POZNAWCZYCH KONTROLOWANYCH

Funkcją wykonawczą, która korzystnie koreluje z decyzyjnością menedŜera, jest pa-mięć operacyjna. Składa się ona z uwagi wykonawczej i aktywnych jednostek pamięci, które mogą być reprezentowane przez kody: wzrokowo-przestrzenny, fonologiczny, se-mantyczny i inne¹³. Mózg ludzki nie rejestruje wszystkiego, co się dzieje, nie reaguje na wszystkie bodźce. Aby określone zjawisko zostało dostrzeŜone, musi mieć znaczenie.

Pamięć operacyjna działa w krótkiej perspektywie czasu i bezpośrednio nie reguluje dzia-łań podmiotu w długim przedziale czasu. Jednak wyniki wielu badań psychologicznych i neuropsychologicznych dowodzą, Ŝe pojemność pamięci operacyjnej jest doskonałym predykatorem osiągnięć człowieka w licznych zadaniach wymagających poznania wyŜ-szego rzędu, a więc rozumowania.

RóŜnice indywidualne w pojemności pamięci operacyjnej korelują ze zdolnością do przeprowadzenia operacji poznawczych wyŜszego rzędu, takich jak rozumowanie, uwaga selektywna, złoŜone uczenie się, podejmowanie decyzji, rozwiązywanie problemów lo-gicznych (tzw. zimne poznanie) oraz działanie w warunkach poznania emocjonalnego (tzw. gorącego)¹⁴.

Czynnikami zmniejszającymi zasoby pamięci operacyjnej i obniŜającymi efektywność rozumowania (wiązania poznawczego) są: stres, podzielona uwaga (chwilowe roztargnie-nie), starzenie się¹⁵, czasowy stres¹⁶, lęk, zaburzenia nastroju, dystraktory zewnętrzne i wewnętrzne, stereotypy oraz alkohol¹⁷.

Kontrola wykonawcza jest zdolnością podmiotu (systemu poznawczego) do kontrolo-wania procesów poznawczych i sterokontrolo-wania ich przebiegiem. Odpowiada ona za utrzymy-wanie lub tłumienie aktywizacji jednostek pamięci długotrwałej oraz celów, monitorowa-nie i rozwiązywamonitorowa-nie konfliktów, a takŜe elastyczną alokację uwagi¹⁸.

13 N. Unsworth, R.P. Heitz, R. W. Engle, Working Memory Capacity in Hot and Cold Cognition, [w:] Cognitive Limitations in Aging..., s. 19–43.

14 Ibidem.

15 Zdolności poznawcze (np. szybkość i płynność przetwarzania, zapamiętywanie) maleją począwszy od 20. roku Ŝycia, zmniejszają się powoli aŜ do 75. roku, a po 85. roku Ŝycia – szybko. Z wiekiem człowiek zyskuje wie-dzę i zasób słownictwa. Jego decyzje stają się mniej zniekształcone przez negatywne emocje (np. lęk, gniew).

Postrzega on rzeczywistość z wielu róŜnych perspektyw, docenia granice wiedzy, a tym samym posiada mą-drość przydatną w czasach konfliktu społecznego (D.G. Myers, Psychology, wyd. 10, Worth Publishers, New York 2013, s. 384).

16 Chroniczny stres powoduje nieodwracalne, fizjologiczne uszkodzenia w strukturze mózgu (J.A. Waltz, Impa-irments of Memory and Reasoning…,).

17 J.A. Waltz, Impairments of Memory and Reasoning…; N. Unsworth, R.P. Heitz, R.W. Engle, Working Memory Capacity in Hot and Cold Cognition...; K. Oberauer, Age Differences and Individual Differences in Cognitive Functions, [w:] Cognitive Limitations in Aging..., s. 44–72.

18 N. Unsworth, R.P. Heitz, R.W. Engle, Working Memory Capacity in Hot..

Zakres kontrolowanego przetwarzania informacji to przedmiot poznania. Rozpoznanie problemu decyzyjnego wymaga więc uwagi selektywnej¹⁹, która zaleŜy od wyniku prze-twarzania licznych cech bodźców sensorycznych stanowiących reprezentacje problemu, a takŜe od rezultatu semantycznego ich przetwarzania przez menedŜera (rys. 1).

Rys. 1. Model uwagi selektywnej

Źródło: opracowanie własne na podstawie: I. P. Jääskeläinen, Introduction to Cognitive Neuro-science, I. P. Jääskeläinen & Ventus Publishing ApS 2012, s. 100.

Uwaga selektywna oraz pamięć operacyjna odgrywają znaczącą rolę w sprawowaniu przez decydenta kontroli wykonawczej, a więc warunkują reagowanie systemu poznaw-czego na bodźce²⁰. Stanowią indywidualny subiektywny filtr warunkujący treść poznania, która jest kodowana w pamięci długotrwałej menedŜera. Kolejnymi procesami, będącym elementami pamięci, są magazynowanie i odzyskiwanie informacji (rys. 2).

Rys. 2. Pamięć jako odrębne procesy

Źródło: opracowanie własne na podstawie: I. P. Jääskeläinen, Introduction to Cognitive Neuro-science, I. P. Jääskeläinen & Ventus Publishing ApS 2012, s. 117.

Świadome odzyskiwanie informacji – czyli korzystanie z pamięci jawnej zwanej teŜ świadomą, bezpośrednią lub deklaratywną²¹ – jest procesem prostym, jeśli dana informa-cja była wielokrotnie wykorzystywana w przeszłości – dzieje się tak podczas podejmowa-nia decyzji powtarzalnych, rutynowych. W obliczu nowych złoŜonych problemów decy-zyjnych menedŜer korzysta raczej z pamięci ukrytej, określanej teŜ jako nieświadoma, pośrednia i niedeklaratywna, oraz metapamięci, która jest elementem metapoznania²² i ułatwia docieranie do śladów pamięciowych (engramów).

Metapoznanie oznacza myślenie o procesach poznawczych własnych lub innych osób („myślenie o myśleniu”, „poznanie poznania”²³). Przedmiotem tego myślenia są głównie zadania i strategie ich realizacji. Metapoznanie jest procesem obejmującym wiedzę do-stępną dla świadomości. Jest stosowane w celu odzwierciedlenia przetwarzania poznaw-czego i słuŜy podjęciu decyzji o optymalnej strategii działania lub o przebiegu aktywności

19 I.P. Jääskeläinen, Introduction to Cognitive Neuroscience, I.P. Jääskeläinen & Ventus Publishing ApS 2012, s. 92–115.

20 Ib., s. 180.

21 J. Dorfman, V.A. Shames, J.F. Kihlstrom, Intuition, Incubation, and Insight: Implicit Cognition in Problem Solving, [w:] Implicit Cognition, red. G. Underwood, Oxford University Press, Oxford 1996, s. 257–296.

22 J.K. Pannu, A.W. Kaszniak, Metamemory experiments in neurological populations: A review, „Neuropsychol-ogy Review” 2005/15, s. 105–130.

23 J. Metcalfe, A.P. Shimamura, Metacognition: knowing about knowing, MIT Press, Cambridge 1994.

psychicznej (np. o rozpoczęciu lub zakończeniu wyszukania wiedzy w pamięci)²⁴. DuŜa zdolność decydenta w zakresie metapoznania skutkuje wyborem oryginalnych strategii oraz skuteczniejszym rozwiązywaniem problemów niŜ to robią osoby o małej zdolności metapoznania, niezaleŜnie od posiadanej wiedzy i inteligencji ogólnej²⁵. Metapoznanie umoŜliwia utrzymywanie przez podmiot „higieny” zasobów poznawczych poprzez kon-trolę uwagi, a więc selektywność, elastyczność, przełączanie i podtrzymywanie uwagi oraz redukowanie oddziaływania dystraktorów.

Kontrolę uwagi warunkują róŜnice indywidualne w pojemności pamięci operacyjnej – osoby o wysokim zakresie pamięci operacyjnej, w porównaniu do tych o niskim jej zakre-sie, skuteczniej utrzymują w pamięci czasowe cele, w warunkach interferencji i oddziały-wania silnych zewnętrznych dystraktorów, które są w konflikcie z postawionymi celami;

silniej blokują lub tłumią zakłócające zdarzenia i hamują narzucające się automatycznie nawykowe reakcje oraz popełniają mniej błędów w sytuacji, gdy kluczowe jest wymaga-nie czasowego utrzymania w pamięci celu (rzadziej zawymaga-niedbują cel)²⁶, przez co ich pozna-nie jest w większym stopniu selektywne i są mpozna-niej podatne na efekt cocktail party²⁷. De-cyzyjni menedŜerowie o duŜej pojemności pamięci operacyjnej mają znaczną umiejętność kontroli uwagi i tym samym – przeprowadzenia poznania wyŜszego rzędu, na przykład podejmowania złoŜonych decyzji. Niedecyzyjni menedŜerowie o małej pojemności pa-mięci operacyjnej i niskiej kontroli uwagi mogą redukować negatywne skutki indywidu-alnych ograniczeń poznawczych o podłoŜu biologicznym (związane na przykład z neuro-tyzmem, depresją i uzaleŜnieniami), stosując metodę terapeutyczną określaną jako uwaŜ-ność²⁸.

Decyzyjności menedŜera sprzyjają procesy kontroli uwagi, takie jak selektywność i podtrzymywanie uwagi – a więc zdolność zdefiniowania problemu, zainteresowanie nim i intencjonalne zaangaŜowanie w proces poznawczy – co ostatecznie ma prowadzić do rozwiązania problemu. Podejmowanie złoŜonych decyzji jest procesem twórczym, a w jego konsekwencji zmienia się nie tylko otoczenie (np. organizacja), ale i sam twórca (np.

menedŜer). Kreatywne działanie wymaga woli podmiotu do angaŜowania się w wysiłek poznawczy, a więc znacznej kontroli uwagi, czego następstwem są: odczuwanie potrzeby uczenia się, wzrost wiedzy, eliminacja lęku przed nieznanym, pozytywny stan emocjonal-ny, zmniejszenie niepewności, skuteczne radzenie sobie ze stresem, zwiększenie

24 P. Graf, A.R. Birt, Explicit and Implicit Memory Retrieval: Intentions & Strategies, [w:] Implicit Memory and Metacognition, red. L.M. Reder, Erlbaum, New Jersey 1996, s. 25–44.

25 H.L. Swanson, Influence of metacognitive knowledge and aptitude on problem solving, “Journal of Education-al Psychology” 1990, Vol. 82, s. 306–314.

26 M.J. Kane, R.W. Engle, Working-memory capacity and the control of attention: The contribution of goal neglect, response competition, and task set to Stroop interference, „Journal of Experimental Psychology: Gen-eral” 2003/132, s. 47–70.

27 N. Moray, Attention in dichotic listening: Affective cues and the influence of instructions, „Quarterly Journal of Experimental Psychology” 1959/11, s. 56–60; A.R.A. Conway, N. Cowan, M.F. Bunting, The cocktail par-ty phenomen revisited: The importance of working memory capacipar-ty, „Psychonomic Bulletin and Review.

Special Issue” 2001/8, s. 331–335; M.J. Kane, A.R.A. Conway, D.Z. Hambrick, R.W. Engle, Variation in working memory capacity as variation in executive attention and control, [w:] Variation in working memory, red. A.R.A. Conway, C. Jarrold, M.J. Kane, A. Miyake, J.N. Towse, Oxford University Press, New York, 2007, s. 21–48; Z. Shipstead, J.M. Broadway, Individual differences in working memory capacity and the Stroop effect: Do high spans block the words?, „Learning and Individual Differences” 2013/26, s. 191–195.

28 J. Kabat-Zinn, Mindfulness-Based Interventions in Context: Past, Present, and Future, „Clinical Psychology:

Science and Practice” 10/2 (2003), s. 144–156.

czeństwa, poczucie własnej skuteczności (wewnątrzsterowność) i stawanie się człowie-kiem transgresyjnym, pokonującym kolejne bariery w zarządzaniu.

Skuteczna kontrola wykonawcza wymaga sprawnego hamowania poznawczego pole-gającego na eliminacji bodźców i reakcji uznanych przez podmiot za nieodpowiednie podczas aktualnie rozwiązywanego problemu decyzyjnego lub w trakcie wykonywania innych czynności (tzw. dystraktorów). Ten mechanizm kontrolny słuŜy do selekcji infor-macji poprzez ignorowanie tych, które są niewłaściwe z punktu widzenia przyjętego przez podmiot celu działania, albo poprzez powstrzymanie się od reagowania (automatycznego, naturalnie narzucającego się) w sposób uznany przez podmiot za niewłaściwy. Hamowa-nie poznawcze oznacza zatem zatrzymaHamowa-nie przetwarzania Hamowa-niewłaściwych bodźców, Hamowa-nie związanych z celem i nieodpowiednich dla rozwiązywanego problemu decyzyjnego. Ha-mowanie warunkuje skuteczne funkcjonowanie pamięci operacyjnej, zapewniając większe jej zasoby dla aktywizacji wybranej przez podmiot informacji, która jest odpowiednia z punktu widzenia obranego celu poznawczego²⁹.

Deficyty hamowania poznawczego mogą skutkować między innymi ruminacyjnym stylem reagowania, polegającym na koncentrowaniu się przez jednostkę w sposób powta-rzalny na swoim negatywnym stanie emocjonalnym (nawracającym wprowadzaniu do umysłu określonej myśli intruzywnej, na przykład mimowolnym rozpamiętywaniu juŜ podjętej decyzji), bez podejmowania działań mających wyeliminować ten proces. Styl ten został uznany za czynnik podatności na depresję³⁰. Podczas badań empirycznych osoby o wysokim poziomie ruminacji popełniły więcej błędów w teście niŜ osoby o niskim po-ziomie ruminacji³¹. Związek dysfunkcji hamowania z funkcjonowaniem pamięci opera-cyjnej potwierdzają wyniki badań przeprowadzonych z wykorzystaniem neuroobrazowa-nia mózgu³². Sprawne hamowanie poznawcze jest niezbędne w procesie podejmowania złoŜonych decyzji menedŜerskich. Dysfunkcje w tym zakresie prowadzą do niedecyzyjno-ści podmiotu, a w skrajnym przypadku – do obniŜenia poczucia własnej skutecznoniedecyzyjno-ści i depresji.

Decyzyjność silnie koreluje ze stabilnością emocjonalną, której brak prowadzi do im-pulsywnego działania. Osoby o negatywnym stanie emocjonalnym zazwyczaj odznaczają się impulsywnością i szybko chcą uzyskać nagrodę (poprawić sobie nastrój, poczuć się lepiej, doznać emocjonalnej ulgi, znaleźć sensację itp.). Zwiększają intensywność lub pilność hedonistycznych pragnień, które następnie zaspokajają. Skutki impulsywnego działania mogą powodować krótkookresowe zaspokojenie ich potrzeb, ale długookresowo są niebezpieczne zarówno dla podmiotu, jak i jego otoczenia. Impulsywność moŜe

29 L. Hasher, R.T. Zacks, Working memory, comprehension, and ageing: A review and new view, [w:] The psychology of learning and motivation: Advances in research and theory, red. G.H. Bower, t. 22, Academic Press, Inc., San Diego 1988, s. 193–225; L. Hasher, R.T. Zacks, C.P. May, Inhibitory control, circadian arousal, and age, [w:] Attention & performance, XVII, Cognitive regulation of performance: Interaction of theory and application, red. D. Gopher, A. Koriat, MIT Press, Cambridge 1999, s. 653–675.

30 J. Joormann, Inhibition, Rumination, and Mood Regulation in Depression, [w:] Cognitive Limitations in Aging..., s. 275–312.

31 R.N. Davis, S. Nolen-Hoeksema, Cognitive inflexibility among ruminators and nonruminators, „Cognitive Therapy and Research” 2000/24, s. 699–711.

32 R.J. Davidson, Affective style, mood, and anxiety disorders: An affective neuroscience approach, [w:] Anxiety, depression, and emotion, red. R.J. Davidson, Oxford University Press, New York 2000, s. 88–108.

wadzić do róŜnorodnych uzaleŜnień i zaburzenia osobowości³³. Impulsywność utrudnia lub uniemoŜliwia: planowanie, organizowanie, sprawowanie samokontroli, odraczanie reakcji, skuteczne radzenie sobie ze stresem oraz dbanie o bezpieczeństwo i względną stabilność, które są istotnymi elementami poznania wyŜszego rzędu. Impulsywność jest określana jako zachowanie odhamowane³⁴ i oznacza brak stabilności emocjonalnej (neu-rotyzm) oraz silnie koreluje z niedecyzyjnością³⁵. Osoby cechujące się neurotyzmem mają nadczujny system uwagi³⁶ i silnie odczuwają lęk. W skrajnych przypadkach (jak depresja i wypalenie zawodowe) negatywny stan emocjonalny i towarzyszące mu zmiany psycho-somatyczne mogą wywołać u menedŜera postawy aspołeczne i paraliŜ decyzyjny, co nale-Ŝy traktować jako czynniki dyskwalifikujące go jako zarządzającego (do czasu wylecze-nia). UwaŜa się, Ŝe osoby, które doświadczają negatywnych emocji, częściej niŜ inne zachowują się impulsywnie i autodestrukcyjnie: odczuwają złość i poczucie winy, wypo-wiadają słowa i wykonują działania, których później Ŝałują, w większym stopniu są skłonne do podejmowania ryzyka oraz nie doceniają potencjalnie szkodliwych konsekwencji swo-ich wyborów³⁷. MenedŜerowie przyjmujący takie postawy są naraŜeni w duŜym stopniu na dokonywanie irracjonalnych, błędnych, amoralnych, hazardowych wyborów³⁸.

Kolejną funkcją wykonawczą sprzyjającą decyzyjności jest płynność poznawcza okre-ślana teŜ jako inteligencja płynna, która oznacza zdolność dostrzegania złoŜonych relacji pomiędzy symbolami oraz dokonywania manipulacji na tych symbolach, bez względu na doświadczenie podmiotu i znaczenie symbolu będącego przedmiotem poznania³⁹. Wyka-zano, Ŝe im większa była inteligencja płynna podmiotu, tym lepiej radził on sobie w dy-namicznych zadaniach (w sytuacji zmian zachodzących w środowisku) polegających na podejmowaniu decyzji w czasie rzeczywistym⁴⁰. Podejmowanie trafnych decyzji w opi-sywanych warunkach jest przejawem decyzyjności i niewątpliwie – wynikiem nie tylko duŜej płynności poznawczej, ale równieŜ szybkiej percepcji i przetwarzania informacji.

Wyniki badań mózgu pozwalają stwierdzić, Ŝe osoby o wysokiej inteligencji ogólnej

33 D.M. Tice, E. Bratslavsky, R.F. Baumeister, Emotional Distress Regulation Takes Precedence Over Impulse Control: If You Feel Bad, Do It!, „Journal of Personality and Social Psychology” 80/1 (2001), s. 53–67; O. R.

Lightsey, C.D. Hulsey, Impulsivity, Coping, Stress, and Problem Gambling Among University Students,

„Journal of Counseling Psychology” 2002/49, s. 202–211; N.M. Petry, G.J. Madden, Discounting and patho-logical gambling, [w:] Impulsivity: The behavioral and neuropatho-logical science of discounting, red. G.J. Madden, W.K. Bickel, wyd. 1, American Psychological Association, Washington 2010, s. 273–294.

34 A. J. Larner, A dictionary of neurological signs, wyd. 3, Springer 2011, s. 111.

35 A. Di Fabio, L. Palazzeschi, Incremental variance of the core self-evaluation construct compared to fluid intelligence and personality traits in aspects of decision-making, „Personality and Individual Differences”

2012/53, s. 196–201.

36 E. Fox, G.A. Georgiou, The Nature of Attentional Bias in Human Anxiety, [w:] Cognitive Limitations in Ag-ing..., s. 249–274.

37 K.P. Leith, R.F. Baumeister, Why do bad moods increase self-defeating behavior? Emotion, risk taking, and self-regulation, „Journal of Personality and Social Psychology” 1996/71, s. 1250–1267.

38 „Hazard moŜna zdefiniować jako patologiczny, kiedy podejmowane jest większe ryzyko i potencjalne straty są odpowiednio większe; co moŜe być zakwalifikowane jako zaburzenie kontroli impulsów” (A.J. Larner, A dic-tionary of neurological signs, s. 159).

39 Podejmowanie decyzji jest pracą na symbolach – procesem poznawczym przenoszącym i wyzwalającym energię. Symbol jest współtworzony przez tego, dla którego jest (lub staje się) symbolem, przez co rozbija się schematyzm myślenia i wyzwala kreatywność. Podobne rezultaty dają operowanie metaforą, absurdem, para-doksem, humorem (tworzenie atmosfery relaksu i zabawy) oraz medytacja.

40 G. Rigas, E. Carling, B. Brehmer, Reliability and validity of performance measures in microworlds, „Intelli-gence” 2002/30, s. 463–480.

zuŜywają mniej energii do rozwiązywania problemów niŜ osoby o niskiej inteligencji⁴¹ – duŜa wydolność neurologiczna oznacza więc, Ŝe człowiek działa efektywnie przy rela-tywnie małej aktywności mózgu. Szybkość percepcji i inteligencja ogólna nie korelują dlatego, Ŝe jedna powoduje drugą, ale dlatego, Ŝe obie mają na siebie genetyczny wpływ⁴². Wysoka inteligencja ogólna jest szczególnie istotna w pracy wymagającej wy-siłku umysłowego, ale nie jest jedynym wyznacznikiem sukcesu zawodowego. Inne nie-zbędne cechy to: talent, sumienność, łatwość nawiązywania kontaktów i determinacja⁴³.

Funkcją wykonawczą wyŜszego rzędu – warunkującą procesy poznawcze takie jak:

przewidywanie, planowanie, określanie celów, powstrzymywanie lub świadomie plano-wanie działań, wykonanie, koncentracja, steroplano-wanie pamięcią roboczą i podejmoplano-wanie decyzji (w powiązaniu z procesami poznawczymi niŜszego rzędu) – jest samoregulacja systemu poznawczego. Funkcja ta uznawana jest za bardzo waŜną ludzką umiejętność w cywilizowanych społeczeństwach, a jeszcze waŜniejszą w instytucjach lub grupach społecznych – zwłaszcza w bliskich relacjach interpersonalnych. Samoregulacja umoŜli-wia zatem współdziałanie w organizacji. Jest realizowana poprzez regulowanie i kontro-lowanie emocji, uczuć, instynktów, potrzeb, impulsów i motywacji⁴⁴, a więc zwłaszcza – procesów afektywnych automatycznych.

4. PODSUMOWANIE – SYSTEMATYZACJA WYZNACZNIKÓW