opracowanie analityczne

2. 1. Epoka kamienia

Na stanowiskach w Sędzinie znaleziono 5 wyrobów krzemiennych posiadających cechy schyłkowopaleolityczne (ryc. 25: 5-7; 26: 14-15)1. Wszystkie one wystąpiły na złożu wtórnym w datowa-nych na średniowiecze obiektach 16 i 17.

W obiektach 26 i 33, na złożu wtórnym, razem z fragmentami naczyń średniowiecznych i współczesnych, znaleziono 4 ułamki neolitycznych naczyń glinianych należących do kultury amfor kulistych (ryc. 30: 5-7). Według klasyfikacji T. Wiślańskiego byłyby to ułamki wazy (grupa VA2) oraz misy (grupa IVC)2. Charakteryzują się one dobrym wypałem, beżo-woceglastą i gładką powierzchnią, domieszką grubego tłucznia, niekiedy do 4 mm. Ponadto w ob. 26 znale-ziono siekierkę kamienną długości 65 mm (ryc. 31: 19). Wiązać ją należy z kulturą amfor kulistych3. Ponie -waż w obiekcie tym znaleziono datowane na późne średniowiecze liczne ułamki naczyń glinianych oraz kilka przedmiotów żelaznych, uznać należy, iż siekierka ta do wypełniska obiektu dostała się wtórnie.

2.2. Epoka brązu i wczesna epoka żelaza W Sędzinie na stanowiskach 86-88, w obiektach 16, 17, 20, 34 znaleziono 28 ułamków naczyń glinia-nych posiadających cechy kultury łużyckiej. Ułamki są niewielkie, bardzo zniszczone, mało charaktery-styczne. 21 z nich określiliśmy jako pozostałości garn-ków (grupa A). Charakteryzują się one: chropowatą powierzchnią barwy jasnobrązowej lub ceglastej z zewnątrz, gładką, jasnobrązową lub ciemnoszarą wewnątrz. Przełom jest w zasadzie jednobarwny, zaś domieszkę mineralną stanowi najczęściej piasek o grubości do 2 mm. Pozostałe 7 ułamków zaliczyliśmy do waz (grupa B) i czerpaków (grupa D). Charakteryzują

1 K. Cyrek, Analiza wyrobów krzemiennych ze stanowisk w

Sędzinie, masz., Archiwum Oddziału w Łodzi IAE PAN.

2 T. Wiślański, Kultura amfor kulistych w Polsce północno-

zachodniej, Wrocław-Warszawa-Krakow, 1966, s. 23, 146 ryc. 8/23,

zestawienia: III, IVC oraz IV, VA2.

3 Pragniemy w tym miejscu podziękować Panu doc. dr hab. R. Gryglowi za pomoc przy ocenie materiałów neolitycznych.

się gładką zewnętrzną i wewnętrzną powierzchnią, barwy jasnobrązowej i ciemnoszarej, przełomami jednobarwnymi i domieszką piasku o średnicy ziaren poniżej 1 mm. Ułamki naczyń kultury łużyckiej zna-leziono w większości na wtórnym złożu, wraz z mate-riałem średniowiecznym. Natomiast w obiekcie 34 jedynym znaleziskiem był maleńki kawałek naczynia, zapewne grupy A.

2.3. Średniowiecze

W trakcie badań na stanowiskach Sędzin 87 i 86 odkryto 31 obiektów z materiałem pozwalającym dato-wać je na średniowiecze.

2.3.1. Obiekty

Obiekty średniowieczne rozdzielono na:

– jamy o powierzchni zarysu na poziomie stropu calca poniżej 7 m2;

– półziemiankę (?) o powierzchni zarysu na poziomie stropu calca ok. 20 m2;

– relikt budynku gospodarczego (?) o powierzchni zarysu na poziomie stropu calca powyżej 80 m2; – rowy;

– studnię.

2.3.1.1. Jamy

Zaliczono do nich 24 obiekty nr: 1-6 (ryc. 5-6), 8-15 (ryc. 7-8), 18-24 (ryc. 10-12), 28-30 (ryc. 14-15). Ich kształty były zróżnicowane. Większość z nich miała owalny zarys na poziomie calca (16 obiektów). W 4 przypadkach zarys był nieregularny, w 3 - kolisty, w jed-nym zaś zbliżony do prostokąta. Wielkość powierzchni zarysów wahała się od 0,5 do ok. 7 m2. Przekroje tych jam były nieckowate (14 obiektów), nieregularne (8 obiektów) lub zbliżone do prostokąta (2 obiekty). Głębokości jam wahały się od 0,14 do 0,7 m. Ich wypełniska były stosunkowo jednolite. Tworzyła je próchnica przemieszana z piaskiem, niekiedy ze śla-dami spalenizny i nielicznymi węgielkami drzewnymi. Jedynie w obiektach 4 i 21 wystąpiła znaczna domieszka spalenizny i liczne przepalone kamienie. We wszystkich 24 jamach znaleziono od 2 do 100 ułamków naczyń gli-nianych. W 5 obiektach były przedmioty metalowe, w 2 narzędzia kościane, w 1 osełka kamienna. W 2 jamach znaleziono także bryłki żużla, w 5 zaś bryłki polepy. W 21 obiektach odkryto także kości zwierząt, a w jamie 22 również rybie łuski. Pod względem liczby znalezionych wyrobów z metali i kości szczególnie wyróżnił się obiekt 13. Znaleziono w nim miedziany kabłączek skroniowy, miniaturowy toporek żelazny, żelazną pobocznicę wędzidła, 3 szydła kościane i 2 nieokreślone bliżej wyroby z kości. Poza ową szczegól-nie dużą liczbą zabytków obiekt ten szczegól-nie wyróżniał się wśród pozostałych obiektów zaliczonych do tej grupy.

STANOWISKA SęDZIN 86, 87 I 88

2.3.1.2. Półziemianka (?)

Obiekt nr 25 (ryc. 12) miał na poziomie stropu ota-czającego go calca zarys nieregularny o wymiarach 3,2 x 6 m. Również jego przekrój był nieregularny, głębokość maksymalnie sięgała 0,54 m. Wypełniskiem obiektu była próchnica przemieszana z piaskiem. Zna-leziono w nim 124 ułamki naczyń glinianych i 34 kośc i zwierzęce.

2.3.1.3. Relikt budynku gospodarczego (?) Znacznymi rozmiarami wyróżniał się obiekt 26 (ryc. 14). Nie został on całkowicie odsłonięty, zaś jego przebadana część miała kształt prostokąta o szerokości 6 m i długości ponad 13 m. Przekroje tego obiektu były nieregularne, maksymalna głębokość sięgała 0,78 m. Jego wypełnisko stanowiła próchnica z piaskiem. Zna-leziono w nim 96 ułamków naczyń glinianych, 93 kości zwierzęce, nóż żelazny z trzpieniem, 2 duże gwoździe żelazne, 1 nieokreślony przedmiot żelazny (gwoździow-nica?) oraz neolityczną siekierkę kamienną. Obiekt ten był prawdopodobnie pozostałością budowli naziemnej, niefundamentowanej i niepodpiwniczonej – zapewne o przeznaczeniu gospodarczym (stodoła?). Brak śladów dołków posłupowych oraz pozostałości ewentualnego fundamentowania wskazuje, iż budynek ten mógł być wykonany techniką zrębową.

2.3.1.4. Rowy

4 obiekty z materiałami średniowiecznymi odkryte w Sędzinie na st. 86 nr: 16 (ryc. 9), 17 (ryc. 9), 31 (ryc. 15) i 32 (ryc. 16) były pozostałościami rowów. W wyko-pie odsłonięto niestety jedynie ich fragmenty, co nie pozwoliło w pełni odtworzyć ich układu. Trzy z nich (nr 16, 17 i 32) w częściach przebadanych były proste, jeden zaś (nr 31) składał się z trzech odcinków połączonych pod kątami prostymi.

Rów 1 (obiekt 16) miał 1,7 m szerokości, 0,5 m głę-bokości i przekrój nieckowaty. Przebiegał wzdłuż linii SW-NE. Wypełniała go próchnica z piaskiem. Znale-ziono w nim 33 ułamki ułamki naczyń glinianych, 24 kości zwierzęce, 1 gwóźdź żelazny oraz 4 schyłkowopa-leolityczne wióry krzemienne.

Rów 2 (obiekt 17) był szeroki na 2 m i głęboki na 0,8 m. Miał nieckowaty przekrój. Wykopano go wzdłuż linii S-N. Także i jego wypełniskiem była próchnica przemie-szana z piaskiem. Łącznie znaleziono w nim 33 ułamki naczyń glinianych, 31 kości zwierzęcych oraz 1 schył-kowopaleolityczny rdzeń krzemienny.

Rów 3 (obiekt 31) miał 1,7 m szerokości i 0,8 m głębokości. Przekrój nieckowaty, a wypełnisko tworzyła próchnica z piaskiem i miejscami spalenizną. Znaleziono w nim 8 ułamków naczyń glinianych, 22 kości zwierzęce i 1 bryłkę żużla.

Rów 4 (obiekt 32) miał 3 m szerokości i 0,82 m głę-bokości. Przekrój miał nieckowaty. Przebiegał wzdłuż

linii SE-NW. Wypełniała go próchnica z piaskiem i występująca miejscowo spalenizna. Znaleziono w nim 170 fragmentów naczyń glinianych, 25 kości zwierzęcych, osełkę oraz bryłki polepy.

2.3.1.5. Studnia

Obiekt 27 mający na poziomie stropu calca zarys owalny o wymiarach 3,6 x 2,9 m i prostokątny prze-krój sięgający 1,5 m głębokości zawierał w dolnej części pozostałości studni z belek dębowych (ryc. 13). Zacho-wały się po 4 warstwy bierwion ze ścian zachodniej i wschodniej oraz po 3 ze ścian południowej i północnej. Studnię zbudowano w uprzednio wykopanej jamie i obsypano z zewnątrz piaskiem z próchnicą. Wykonano ją z nieokorowanych bierwion dębowych o długości ok. 1,1 m i przekroju 0,1-0,15 m, połączonych na zrąb. Dno studni było wysypane drobnoziarnistym piaskiem, bezpośrednio na nim zalegała cienka warstwa faszyny z gałązek brzozowych. W wypełnisku obiektu, zarówno we wnętrzu studni (również w warstwie faszyny), jak i na zewnątrz jej ścian znaleziono ułamki naczyń glinianych (12 na zewnątrz i 5 wewnątrz) oraz 7 kości zwierzęcych. Belki studni poddano analizie dendrochronologicz-nej. Pozwoliła ona ustalić, iż dęby, z których pochodziły, były drzewami młodymi, ok. 50-cio letnimi, ściętymi zimą 1377 r. lub na przełomie zimy i wiosny 1378 r.4

2.3.2. Przedmioty 2.3.2.1. Naczynia gliniane

Znaleziono ponad 1200 ułamków naczyń glinia-nych. Wyklejono z nich jedno naczynie w całości oraz kilkanaście w części. Uzyskano w ten sposób 966 jed-nostek taksonomicznych, które zostały poddane analizie statystycznej występowania poszczególnychcech tech-nologicznych5.

Większość jednostek stanowi ceramika wypalona w atmosferze utleniającej, nie posia-dająca jednolitej barwy powierzchni zewnętrz-nej. Można na niej zaobserwować głównie różne odcienie beżu i szarości, przełom ułamków jest najczęściej wielobarwny, a domieszka gruba, składająca się głównie z tłucznia. Jednak część ułamków, które zostały wypalone w atmosferze utleniającej, pochodzi z naczyń wyraźnie wyższej jakości. Barwa powierzchni zewnętrznej jest jednolita - beżowa, w niektórych wypadkach bardzo jasna lub beżowa z odcieniem czer-wonawym, zbliżonym do ceglastego. Domieszka jest drobniejsza niż w pierwszej grupie, bardzo często składa się z piasku, przełom jest jedno- lub wielobarwny.

4 A. Zielski, Datowanie dendrochronologiczne drewna ze studni w Sędzinie, masz., Archiwum Oddziału w Łodzi IAE PAN.

5 Wszystkie cechy technologiczne zostały określone wyłącz-nie na podstawie analizy makroskopowej.

JERZy MAIK, WITOLD ŚWIęTOSŁAWSKI, EMILIA WTORKIEWICZ-MAROSIK, MARIA ŻEMIGAŁA

Pozostałe ułamki pochodzą z naczyń wypalonych w atmosferze redukcyjnej. Ich przełom jest najczę-ściej jednobarwny, a domieszka drobna - piaszczysta. Część ułamków ma wielobarwny przełom, a niektóre również grubszą domieszkę, choć nie zdarza się w nich tłuczeń. Ponieważ jednak na niektórych, większych fragmentach stwierdzono jedno- oraz wielobarwny przełom, zdecydowano się ostatecznie naczynia wypa-lone w atmosferze redukcyjnej omówić łącznie.

Nie zaobserwowano ułamków pochodzących z naczyń ręcznie lepionych, nieobtaczanych. Wydaje się, że wszystkie były wylepione z wałków lub tzw. metodą taśmowo-ślizgową, a następnie obtoczone, choć jakość tego obtaczania wydaje się być różna. Ponieważ jednak są to wnioski pochodzące wyłącznie z obserwacji makroskopowych, a zatem subiektywne, nie zdecydowano się na poddawanie analizie staty-stycznej występowania tych cech technologicznych.

Ostatecznie zatem naczynia gliniane, których pozo-stałości znaleziono w Sędzinie, zostały podzielone na 3 grupy: I. naczynia słabo wypalone w atmosfe-rze utleniającej, o niejednolitej barwie powierzchni zewnętrznej (74,0% całości zbioru), II. naczynia dobrze wypalone w atmosferze utleniającej, o jednoli-tej barwie powierzchni zewnętrznej (7,0%), III. naczy-nia wypalone w atmosferze redukcyjnej (19,0%).

Drugim rodzajem analizy, jakiej poddano zna-lezione w Sędzinie fragmenty naczyń glinianych, jest analiza ich cech morfologicznych. Za podstawę podziału zdecydowano się przyjąć za A. Buko stopień złożoności profilu naczynia. Wyróżnił on przy tym formy powszechne (garnki, misy i donice), które ozna-czył literą „A”, formy szczególne (puchary na nóżkach, flasze, naczynia wiaderkowate, dzbany), które zostały oznaczone literą „B”, formy specjalne (antropo- i zoo-morficzne), oznaczone literą „C” oraz elementy dodat-kowe (ucha i pokrywki), oznaczone literami „ed”.

Najbardziej złożone, w wypadku form powszech-nych, są struktury czteroelementowe, esowate, w któ-rych naczynie ma krawędź otworu, szyjkę, górną część brzuśca, oraz podstawę, którą stanowi dolna część brzuśca wraz z dnem. Najprostszą, według tego podziału, strukturą jest jednoelementowa misa lub donica.

Grupa technologiczna I

Stanowi ją 718 jednostek taksonomicznych. Naczynia te zostały wykonane z masy ceramicznej schudzanej najczęściej tłuczniem i żwirem, którego ziarna mają średnicę dochodzącą do 2 mm (37,8%) lub 3 mm (41,9%). Piasek o średnicy ziaren do 1 mm zaobserwowano w 5,8% jednostek, zaś gruby tłuczeń o wielkości ponad 3 mm w 14,5% jednostek taksono-micznych. Przełom w naczyniach grupy I jest najczę-ściej dwubarwny (55,5%) lub jednobarwny (36,5%).

Natomiast w 8,0% analizowanych jednostek taksono-micznych był przełom trójbarwny.

Naczynia grupy I mają grubości ścianek zróżnicowane - od 3 do 13 mm, jednak ich więk-szość mieści się między 5 i 8 mm (92,0%), grubsze (9-13 mm) stanowią 7,0%, zaś cieńsze (3-4 mm) należą do wyjątków (1,0%).

Naczynia tej grupy mają najczęściej krawędź otworu wychyloną na zewnątrz, bez okapu (78,2%) lub prostą, będącą kontynuacją cylindrycznej lub zbliżo-nej do cylindra szyjki (15,4%). Rzadziej wystąpiły kra-wędzie mające różnie, przeważnie słabo ukształtowane okapy, zwane często pseudookapami (6,4%). Tylko jedno naczynie, z którego zachowało się kilka ułamków przykrawędnych, ma krawędź otworu ukształtowaną w wyraźny, wywinięty okap (ryc. 33: 1).

Dna naczyń grupy I są zarówno płaskie (47,7%), jak i wklęsłe (52,3%). Prawie wszystkie spośród den płaskich mają wyodrębnioną stopkę, natomiast wszystkie dna wklęsłe posiadają stopkę niewyodrębnioną. Na części den widoczne są ślady podsypki, na innych wyraźnie odbiły się słoje desek, z których zrobiono nakładki na koła garncarskie (ryc. 22: 10, 29: 2).

Na 5 dnach widać odciski znaków garncarskich, przy czym 2 z nich są w kształcie zbliżonym do krzyża maltańskiego (ryc. 25: 9; 28: 7), natomiast pozostałe zachowały się jedynie w części. Są to chyba odmiany strzałek, ale dokładnego ich typu nie da się usta-lić (ryc. 17: 1; 25: 11).

Prawie połowa (40,0%) spośród analizowanych jednostek taksonomicznych ma ornament, przy czym w 93,0% jednostek z ornamentem są to linie dookolne. Najczęściej w górnej partii brzuśca są gęściej rozmiesz-czone, im niżej, tym linii jest mniej, partie przydenne są najczęściej gładkie.

Ponadto zaobserwowano następujące wątki orna-mentacyjne: linie faliste - same, bądź w kombina-cji z liniami dookolnymi lub jodełką (ryc. 19: 2, 3; 21: 8; 25: 10), dołki paznokciowe i skośne nacięcia lub zygzaki, również w połączeniu z liniami dookol-nymi (ryc. 17: 1; 19: 5; 20: 3; 21: 5-7; 32: 4-5). Linię falistą umieszczoną na krawędzi ukształtowanej w okap posiada jedno naczynie (ryc. 33: 1).

W wyniku przeprowadzonej analizy cech mor-fologicznych do grupy A.I zaliczono 22 jednostki taksonomiczne, do grupy A.II – pięć jednostek, do grupy A.III – 15 jednostek, do grupy A.IV – 6 jedno-stek, do grupy A.V – 5 jednojedno-stek, do grupy A.IV lub A.V – 5 jednostek, do grupy A.VIII – 1 jednostkę.

Grupa A. I (ryc. 17: 1; 21: 3-6; 24: 1; 27: 1; 28: 3; 29: 1; 32: 4)

Najpowszechniejszą formą wśród naczyń grupy technologicznej I jest esowaty garnek, będący czteroelementową strukturą morfologiczną. Jest

STANOWISKA SęDZIN 86, 87 I 88

wśród nich jedyne naczynie, które zostało wykle-jone i zrekonstruowane w całości. Jego wysokość wynosi 230 mm, średnica otworu - 220 mm, szyjki - 180 mm, maksymalna średnica brzuśca - 250 mm, średnica dna - 150 mm. Maksymalna wydętość brzu-śca tego garnka znajduje się w około 2/3 jego wysoko-ści, jest on więc stosunkowo smukły. Jego szyjka ma kształt esowaty, dno jest płaskie, nie ma wyodrębnio-nej stopki. Widoczny jest na nim znak garncarski, jed-nak z powodu zniszczenia centralnej części dna, jego typu nie można było ustalić. Na brzuścu naczynia są linie dookolne, górą gęściejsze, dołem rzadsze. Ponad nimi, tuż pod szyjką, są skośne żłobki.

Pozostałe naczynia grupy A. I zachowały się jedynie w ich górnych partiach - krawędzie otworów, szyjki oraz górne części brzuśców, zazwyczaj do maksymalnej ich wydętości umieszczonej tuż pod szyjką. Były to zatem garnki dość smukłe. Średnice otworów tych naczyń mieszczą się między 150 i 260 mm, krawędzie otwo-rów są wychylone na zewnątrz, czasem krawędzie mają słabo zarysowane wręby. Szyjki są dwojakiego rodzaju - esowate, takie, jak w opisanym powyżej garnku lub ostro zarysowane, chciałoby się rzec - kanciaste.

Grubość ścianek tych naczyń mieści się pomiędzy 4 i 9 mm, z tym, że ponad 72% to ścianki o grubości 6 mm.

Ponad połowa garnków opisanego typu ma na brzuścu dookolne rowki, czasem w połącze-niu z innymi wątkami zdobniczymi: skośnymi żłobkami, dołkami paznokciowymi, trójkątnymi doł-kami. Wystąpiły ponadto linie faliste oraz linie faliste ze skośnymi dołkami.

Analogie dla garnków grupy A. I występują bar-dzo licznie na stanowiskach archeologicznych z terenu Polski. W pobliskiej Zgłowiączce są dato-wane na okres od przełomu XI/XII w. po 2 ćwierć XIV w.6 W Kruszwicy naczynia takie wystąpiły w war-stwach z okresu od 1 połowy XI w. do przełomu XIII/XIV w.7, zaś w Strzelnie z okresu od końca XII do 2 połowy XIII w.8 W Tumie pod Łęczycą garnki A. I są bardzo typowe dla XII i XIII w.9 Również na grodziskach z ziemi chełmińskiej (Jedwabno, Napole,

6 A. Andrzejewska, Średniowieczny zespół osadniczy w

Zgło-wiączce na Kujawach, Włocławek 1996, tabl. XXIV. 6, XXXIII.

1, XXXVII. 1, 2, LVIII.6, LXXVI. 6, LXXXVI. 1, LXXXIX. 1, CXVII. 2.

7 W. Dzieduszycki, Wczesnomiejska ceramika kruszwicka

w okresie od 2 połowy X w. do połowy XIV w.,

Wrocław-Warsza-wa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1982, tabl. XXVII. 4, XXXI. 2, XXXIII. 1, XXXVIII. 1, XL. 1, 5.

8 K. Sulkowska-Tuszyńska, Średniowieczne naczynia

cera-miczne z klasztoru norbertanek w Strzelnie, Toruń 1997, tabl. XV.

3, 4, 8, XVIII. 3, 10, XIX. 11, 14.

9 L. Gabałówna, Ceramika z XII i XIII w. z grodziska

łęczyc-kiego, „Studia Wczesnośredniowieczne”, t. 3, 1955.

Osieczek, Bachotek) znaleziono takie naczynia, dato-wane od 1 połowy XII w. do 1 połowy XIV w.10

Grupa A. II (ryc. 20: 3-4)

Grupę tę stanowią garnki o strukturze trzyelemen-towej, na którą składają się: wychylona na zewnątrz krawędź otworu, szyjka, zazwyczaj zwężająca się ku górze i - bezpośrednio pod nią - dolna część brzuśca z dnem. Bardzo charakterystyczną cechą tych naczyń jest to, że maksymalna wydętość brzuśca znajduje się właśnie pod szyjką. Wszystkie one zachowały się jedynie w postaci górnych partii naczyń - krawędzi otworów, szyjek oraz ostrego ich przejścia w dolną część brzuśca.

Średnice otworów naczyń grupy A. II wynoszą od 140 do 240 mm, w jednym wypadku krawędź ma wrąb. Grubość ścianek wynosi 5 mm. Wszystkie naczynia opisywanej grupy mają ornament w postaci dookolnych linii, a w dwóch wypadkach, ponad nimi - na przejściu w szyjkę są skośne dołki paznokciowe.

Naczynia o formach analogicznych do opisanych wyżej znaleziono m.in. w Zgłowiączce (przełom XI/ XII w. - 2 ćwierć XIV w.)11, Kruszwicy (XI w.)12, Tumie pod Łęczycą (XII-XIII w.)13, w ziemi chełmińskiej (Jedwabno, Mędrzyce, Osieczek), gdzie są datowane na okres od 1 połowy XII w. do przełomu XII/XIII w.14

Grupa A. III (ryc. 17: 3; 19: 1, 5; 21: 2, 7-8; 28: 4-5; 29: 5; 30: 2)

Jest to również grupa o strukturze trzyelemento-wej, ale składają się na nią: wychylona na zewnątrz krawędź, górna i dolna część brzuśca z dnem. Istnieją dwie podstawowe odmiany tej grupy: naczy-nia o brzuścu zaoblonym, banaczy-niastym i naczynaczy-nia o ostrym, dwustożkowatym załomie brzuśca. Obie są reprezentowane w materiale z Sędzina.

Średnice otworów naczyń grupy A. III miesz-czą się w przedziale miedzy 110 i 240 mm, lecz nie zaobserwowano przy tym wyraźniejszej koncen-tracji wyników pomiarów. Grubość ścianek wynosi od 4 do 6 mm, a 60,0% z nich ma grubość 5 mm.

Większość naczyń tej grupy jest zdobiona na brzu-ścu dookolnymi rowkami, które dochodzą niemal do przejścia w wychyloną krawędź. W jednym wypadku

10 D. Poliński, Przemiany w wytwórczości garncarskiej na

zie-mi chełzie-mińskiej u schyłku wczesnego i na początku późnego śre-dniowiecza, Toruń 1996, ryc. 46. b, 47. d, 50. k, 58. b.

11 A. Andrzejewska, Średniowieczny zespół..., tabl. XXV. 2, LXXIX. 1, XLV. 6, CIII. 2, CXIV. 2, CXVII. 1.

12 W. Dzieduszycki, Wczesnomiejska ceramika..., tabl. XXX. 1, XXXIII. 1, XXXIV. 5, 6.

13 L. Gabałówna, Ceramika z XII i XIII w. ..., ryc. 100 b.

14 D. Poliński, Przemiany w wytwórczości..., ryc. 45. f, 46. g, 50. d, i, j, 52. h.

JERZy MAIK, WITOLD ŚWIęTOSŁAWSKI, EMILIA WTORKIEWICZ-MAROSIK, MARIA ŻEMIGAŁA

ponad rowkami jest linia falista, w jednym skośne żłobki i w jednym skośne dołki paznokciowe.

Liczne analogie do naczyń grupy A. III są w m in. w Zgłowiączce (przełom XI/XII - 2 ćwierć XIV w.)15, w Kruszwicy (przełom XI/XII w. - przełom XII/XIII w.)16, w Strzelnie (2 połowa XII w. - przełom XIII/XIV w.)17 i na grodziskach w ziemi chełmińskiej (Napole, Bacho-tek), z okresu od 2 połowy XII w. do 2 połowy XIV w.18

Grupa A. IV (ryc. 22: 9)

Stanowią ją naczynia o strukturze trzyelemen-towej, w skład której wchodzą: szyjka oraz górna i dolna część brzuśca wraz z dnem. Szyjka może mieć ścianki pionowe lub pochylone do wnętrza czy na zewnątrz. Krawędzie są proste, na obrzeżu mają rowek. Średnica otworu wynosi od 160 do 240 mm, grubość ścianek 5-7 mm.

W dwóch wypadkach naczynia zostały ozdobione liniami dookolnymi, a w jednym - skośnymi nacię-ciami na liniach falistych.

Materiały analogiczne znaleziono m.in. w Zgło-wiączce (1 połowa XII-2 ćwierć XIV w.)19, Kruszwicy (3 ćwierć XIII w.)20, Strzelnie (2 połowa XIII w.)21 oraz na grodziskach w ziemi chełmińskiej (Jedwabno, Mędrzyce) - 2 połowa XII-przełom XII/XIII w.22

Grupa A. V (ryc. 19: 2; 24: 4)

Do grupy tej należą naczynia o strukturze dwuele-mentowej, mające szyjkę podobną do szyjek naczyń poprzedniej grupy oraz dolną część brzuśca z dnem. Naczynia tej grupy często posiadają ostre przejście między szyjką i brzuścem, czasem podkreślone karbo-waną listwą.

Średnice otworów mieszczą się w prze-dziale od 140 do 200 mm, krawędzie są zaoblone lub mają na obrzeżu rowek.

Dookolne linie na brzuścu stwierdzono w jednym wypadku, również w jednym była w górnej części brzu-śca dość niezdarnie wyryta linia falista, zaś w dwóch zaobserwowano opisane wyżej karbowane listwy.

15 A. Andrzejewska, Średniowieczny zespół..., tabl. XXVII. 1, XL. 6, XLIII. 4, LIII. 3, LXXXIV. 2, XC. 9, CIII. 6, CXXI. 3.

16 W. Dzieduszycki, Wczesnomiejska ceramika..., tabl. XXXIV. 4, XXXVII. 6, 7.

17 K. Sulkowska-Tuszyńska, Średniowieczne naczynia..., tabl. XVII. 7, XX. 1, XXIII, 5, 12.

18 D. Poliński, Przemiany w wytwórczości..., ryc. 56. d, 57. k, 61. n, o.

19 A. Andrzejewska, Średniowieczny zespół..., tabl. XXIX. 4, LXXIII. 4.

20 W. Dzieduszycki, Wczesnomiejska ceramika..., tabl. XXXIX. 11.

21 K. Sulkowska-Tuszyńska, Średniowieczne naczynia..., tabl. XX, 5.

22 D. Poliński, Przemiany w wytwórczości..., ryc. 51. a, b, 54, a, c, e.

Analogie do tej grupy naczyń pochodzą m.in. ze Zgłowiączki (przełom XI/XII w. - 2 ćwierć XIV w.)23, z Kruszwicy (połowa XI w.)24, ze Strzelna (koniec XII-XIII w.)25 oraz z Napola w ziemi chełmińskiej (1 połowa XII/przełom XII/XIII w.)26.

Grupa A. IV lub A. V

W 5 wypadkach zachowały się zbyt małe fragmenty cylindrycznych szyjek, aby można było stwierdzić, o który typ naczynia chodzi. Na ich obrzeżach są każdorazowo rowki, średnice otworów wynoszą od 160 do 200 mm.

Grupa A. VIII (ryc. 24: 5)

Grupa ta, o strukturze jednoelementowej, jest w materiale z Sędzina reprezentowana przez frag-ment płaskiej misy, z której zachowały się wyłącznie ścianki o wysokości 55 mm. Średnica otworu wynosi 190 mm, średnica nie zachowanego dna z wyodręb-nioną stopką - 200 mm. Grubość prawie pionowych ścianek wynosi od 7 mm w górnej części do 10 mm w dolnej części misy. Na całej wysokości ścianek są dookolne rowki.

Nie znaleźliśmy dla tej misy analogii w Polsce środkowej ani na ziemi chełmińskiej. Najbliższą jest, jak się wydaje, misa znaleziona w Czermnie, datowana na XI w.27

Na podstawie przytoczonych wyżej analogii naczynia z Sędzina należące do grupy