V. OPIEKA LOGOPEDYCZNA W ŚRODOWISKU ŻYCIA DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM PRZEDSZKOLNYM
1. Organizacja opieki logopedycznej nad dziećmi w opinii dyrektorów przedszkoli i poradni psychologiczno-pedagogicznej
Opieka logopedyczna w pierwszym okresie życia dziecka – przed rozpoczęciem edukacji przedszkolnej najczęściej jest sprawowana przez logopedów zatrudnionych w służbie zdrowia. W odniesieniu do dzieci w wieku przedszkolnym sytuacja ta ulega zmianie. Wobec tej grupy większe możliwości oddziaływania mają logopedzi oświatowi1. Są to przede wszystkim pracownicy poradni psychologiczno-pedagogicznych oraz coraz częściej logopedzi zatrudniani w przedszkolach. Za organizację opieki logopedycznej na terenie przedszkola i poradni odpowiedzialny jest dyrektor placówki. Zasady prowadzenia oddziaływań logopedycznych wyznaczają szczegółowe regulacje prawne2, a także zarządzenia organu prowadzącego placówki przedszkolne i poradnie.
Jak już zasygnalizowałam, w Katowicach sytuacja w zakresie opieki logopedycznej jest dość korzystna – urząd miejski zatrudnia logopedów w przedszkolach. Wymiar zatrudnienia terapeutów mowy w katowickich przedszkolach wynosi kilka godzin tygodniowo, w zależności od ilości uczęszczających do nich dzieci (zwłaszcza sześciolatków). Przedmiotem analizy tego rozdziału jest obecnie funkcjonujący model opieki logopedycznej w środowisku życia dzieci w wieku przedszkolnym, gwarantowany przede wszystkim na terenie miejskich przedszkoli oraz w poradniach psychologiczno-
1 Bezpłatną opiekę logopedyczną najmłodszym dzieciom (od 0 do 3. roku życia) gwarantować powinni zarówno logopedzi zatrudnieni w służbie zdrowia, jak i w resorcie edukacji (pracownicy poradni psychologiczno- -pedagogicznych). Jednak w praktyce zakres oddziaływań poradni wobec tej grupy dzieci okazał się ograniczony. Jest to związane ze stosunkowo niską świadomością społeczną na ten temat. Panuje pogląd, że logopeda to zawód paramedyczny, a nawet medyczny. Zazwyczaj rodzice małych dzieci (od 0 do 3. roku życia) informacji o opiece logopedycznej szukają u swojego pediatry. Lekarze natomiast najczęściej polecają logopedów zatrudnionych w służbie zdrowia. Jest to prawdopodobnie związane ze słabym przepływem informacji pomiędzy tymi grupami zawodowymi. Dla przykładu, lekarze nie są informowani, że logopedzi zatrudnieni w poradniach psychologiczno-pedagogicznych przyjmują dzieci od urodzenia do ukończenia przez nie edukacji, a także, że nie jest wymagane skierowanie. W ostatnim czasie rodzice/opiekunowie coraz częściej informacji na tematy związane z rozwojem mowy dziecka, jego stymulowaniem znajdują w Internecie.
Zob. E. Słodownik-Rycaj: System opieki logopedycznej w Polsce i w Anglii. Warszawa 2007, s. 296-297.
2 Regulacje prawne wyznaczające ramy opieki logopedycznej nad dzieckiem w wieku przedszkolnym zostały szczegółowo omówione w rozdziale II niniejszej pracy.
-pedagogicznych3. Wymiar czasu pracy logopedy w przedszkolach z terenu, gdzie prowadzone były badania, wynosi od 3 do 6 godzin tygodniowo. W przedszkolach objętych badaniami liczba dzieci zapisanych do placówki wahała się od 47 w małym, dwuoddziałowym Przedszkolu nr 9 do aż 125 w Przedszkolach nr 34 i nr 90.
Tabela V.1.
Liczba dzieci zapisanych do przedszkoli objętych diagnozą logopedyczną w roku 2006 w zestawieniu z ilością godzin opieki logopedycznej zagwarantowanej na terenie tych placówek; N = 887
Miejskie Przedszkole Liczba dzieci uczęszczających do placówki
Liczba godzin opieki logopedycznej na terenie
przedszkola
MP 9* 47 3
MP 13 75 4
MP 27 94 5
MP 30 87 6
MP 34 125 6
MP 39 93 5
MP 45 81 4
MP 85 65 3
MP 90 125 5
MP 94 95 5
Ogółem 887 46
* MP – Miejskie Przedszkole
Źródło: dane uzyskane od dyrektorów przedszkoli (stan z listopada 2006 roku)
Na podstawie wywiadów przeprowadzonych z 10 dyrektorami i 7 logopedami w placówkach objętych badaniami przesiewowymi ustalono, że w latach 2003–2006 liczba dzieci objętych terapią logopedyczną na terenie tych przedszkoli wahała się w przedziale od 203 do 250 osób.
Tabela V.2.
Liczba dzieci zakwalifikowanych na terapię logopedyczną w latach 2003–2006 w przedszkolach objętych przesiewowymi badaniami mowy; N = 862
Rok badania
2003 2004 2005 2006
N = 250 N = 209 N = 200 N = 203
Źródło: dane uzyskane od dyrektorów przedszkoli i zatrudnionych w nich logopedów
Jak wynika z powyższego zestawienia, liczba ta w latach 2003–2006 utrzymywała się na zbliżonym poziomie. Najwięcej dzieci, bo aż 250, objętych było terapią w pierwszym roku
3 Jest to zgodne ze zmianami zapoczątkowanymi przed kilku laty, w myśl których odchodzi się od modelu konsultacyjnego na rzecz bezpośredniej pracy z dzieckiem, od terapii prowadzonej wyłącznie w poradniach na rzecz pracy logopedów na terenie przedszkoli i szkół, a więc oddziaływań w środowisku naturalnym dla dziecka.
Zob. E. Słodownik-Rycaj: op. cit., s. 299.
prowadzenia badań. W kolejnych latach, 2004–2006, ilość dzieci zakwalifikowanych na terapię na terenie przedszkola we wszystkich objętych badaniami placówkach oscylowała wokół liczby 200.
Istotne wydaje się w tym miejscu przytoczenie opinii dyrektorki rejonowej poradni psychologiczno-pedagogicznej, której zdaniem fakt, że na terenie katowickich przedszkoli powszechnie zatrudniani są logopedzi, powinien sprawić, że poradnia nie powinna być nadmiernie obciążana zapewnianiem opieki terapeutycznej dzieciom z tych placówek.
Dyrektorka poradni psychologiczno-pedagogicznej zwracała uwagę: „(…) do zadań logopedów zatrudnionych w tej placówce należy również opieka nad dziećmi nieuczęszczającymi do przedszkoli oraz nad uczniami różnych typów szkół”. W jej opinii logopedzi z tej placówki „(…) powinni koncentrować się raczej na terapii specjalistycznej, zapewnianej dzieciom wyselekcjonowanym przez personel przedszkoli oraz na organizowaniu różnych form profilaktyki”. Dyrektorka tej poradni przyznała: „(…) taka sytuacja jest raczej postulatem na przyszłość, obecnie wszystko dokonuje się raczej na zasadach przypadkowości”. W jej opinii do poradni psychologiczno-pedagogicznej trafiają rodzice dzieci, którzy z różnych źródeł dowiadują się o jej funkcjonowaniu. Pracownicy poradni podejmują znaczne wysiłki mające na celu promowanie działalności tej placówki. Jak stwierdziła pani dyrektor rejonowej poradni psychologiczno-pedagogicznej: „(…) do częstych przypadków należą sytuacje dublowania się terapii logopedycznej, prowadzonej równocześnie w przedszkolu i w poradni”. Jej zdaniem konieczne jest koordynowanie sposobu organizowania różnych form pomocy psychologiczno-pedagogicznej, w tym logopedycznej, by unikać takich sytuacji.
Zarówno dyrektorzy przedszkoli i poradni psychologiczno-pedagogicznej, jak i zatrudnieni w tych placówkach logopedzi stwierdzali, że w ich odczuciu z każdym rokiem zwiększa się liczba dzieci, które wymagają wczesnej interwencji logopedycznej. Jednakże dyrektorzy przedszkoli podkreślali, że nie jest możliwe udzielanie na terenie przedszkola pomocy logopedycznej wszystkim potrzebującym. Większość z nich stwierdzała, że zgodnie z zaleceniami organu prowadzącego opieką logopedyczną na terenie przedszkola obejmowane są przede wszystkim sześciolatki, a w wyjątkowych przypadkach dzieci młodsze; wówczas najczęściej są to pięciolatki. W trzech przedszkolach dyrektorzy stanowczo zalecali logopedom, by z terapii korzystały tylko dzieci grupy najstarszej. Dyrektorzy potwierdzili zatem, że wiek dziecka jest czynnikiem decydującym o zakwalifikowaniu na terapię logopedyczną w tych placówkach. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej logopedyczne zajęcia terapeutyczne powinny odbywać się w zespołach 2–4-osobowych,
a jedynie za zgodą organu prowadzącego – indywidualnie. Jedna z dyrektorek stwierdziła:
„(…) zdaję sobie sprawę, że taka organizacja pracy jest krytykowana przez logopedów zatrudnionych w przedszkolach, gdyż w ich odczuciu obniża ich skuteczność”. Większość dyrektorów podzielało tę opinię, przyznając jednak zarazem, że zalecają logopedom prowadzenie zajęć w małych grupach terapeutycznych, dobranych ze względu na rodzaj zaburzenia. Niektórzy pozwalają na prowadzenie zajęć indywidualnie, jednak wymagają dokumentowania pracy w taki sposób, by nie narazić się na zarzuty w razie kontroli ze strony urzędu miejskiego. Dyrektorzy przedszkoli objętych przesiewowymi badaniami mowy w większości stwierdzali, że w ich odczuciu zasady organizacji pracy logopedów wymagają doprecyzowania z uwzględnieniem wniosków samych zainteresowanych. W opinii większości dyrektorów logopedzi zatrudnieni w tych przedszkolach w swoich oddziaływaniach koncentrują się głównie na pracy terapeutycznej, przede wszystkim wśród dzieci sześcioletnich. Jest to zgodne z wytycznymi organu prowadzącego i uwarunkowane ograniczeniami czasowymi. Liczba sześciolatków wymagających interwencji terapeutycznej jest zazwyczaj tak duża, że logopeda podejmuje głównie doraźną interwencję terapeutyczną, by jak najlepiej przygotować dzieci do startu w szkole. Według dyrektorów placówek do działań o charakterze profilaktyki logopedycznej, które są podejmowane na terenie przedszkola, zaliczyć można:
• wyłanianie dzieci z grupy ryzyka występowania zaburzeń mowy,
• konsultacje dla zainteresowanych nauczycieli,
• sporadyczne prelekcje dla rodziców.
Większość dyrektorów przedszkoli zauważyła potrzebę zintensyfikowania działań z zakresu profilaktyki i wczesnej interwencji logopedycznej. Dyrektorzy placówek, zarówno przedszkoli, jak i poradni psychologiczno-pedagogicznej, zgodnie twierdzili, że logopedzi działający w środowisku życia dziecka w wieku przedszkolnym wykonują swoją pracę z ogromnym oddaniem. Jednocześnie przyznawali oni, że w ich odczuciu skuteczność tych działań nie jest proporcjonalna w stosunku do nakładów pracy. Respondentki podzielały opinię, że efektywność działań logopedów jest uwarunkowana różnymi czynnikami. Zaliczyły do nich umiejętne zagospodarowanie potencjału tkwiącego w środowisku nauczycieli edukacji przedszkolnej na rzecz profilaktyki logopedycznej oraz zaktywizowanie rodzin dzieci uczęszczających do przedszkola. Dyrektorzy zauważali, że umożliwienie podejmowania takich działań wymaga dokonania wcześniejszych zmian w organizacji pracy logopedów w warunkach przedszkola. Modyfikacje takie natomiast nie są możliwe bez zgody organu prowadzącego – władz miejskich.
2. Opinie logopedów na temat podejmowanych przez nich oddziaływań