Osadnictwo wiejskie w tradycyjnych podejściach badawczych

3.2. Osadnictwo wiejskie w tradycyjnych podejściach badawczych Badania osadnicze wsi zaczęły się rozwijać w obrębie dwóch wielkich szkół naukowych, które stworzyły podstawy dyscypliny nazywanej w na‐ szych warunkach najczęściej geografią społeczno‐ekonomiczną, tj. tradycji Ratzlowskiej (antropogeografia) oraz Vidalowskiej (geografia człowieka). Ukształtowały się one w ostatnich dwóch dekadach XIX w. oraz w począt‐ kach wieku XX. Główną myślą w studiach nad osadnictwem człowieka (grup ludzkich) było poszukiwanie prawidłowości w rozmieszczeniu i fizjonomii osiedli ludzkich jako efektu złożonych relacji zachodzących pomiędzy spo‐ łeczeństwami a ziemią (podłożem danym przez naturę). Przemyślenia te wynikały z oddziaływania dwóch idei, tj. uniwersalistycznej i chorologicznej (Jędrzejczyk 1997, s. 11). Pierwsza dotykała problemu postrzegania świata jako całości (przyrodniczo‐społecznej), druga zaś odnosiła się do prób ujęcia zjawisk zachodzących na powierzchni Ziemi w kontekście ich prze‐ strzennej rozciągłości. B. Zaborski i A. Wrzosek (1937‐1939, s. 4.) twierdzili, że celem antropogeografii jako samodzielnej dyscypliny w rodzinie nauk geograficznych jest zwrócenie uwagi na zróżnicowanie prze‐ strzenne wytworów natury i kultury oraz określenie korelacji pomię‐ dzy grupą zjawisk ludzkich oraz faktów przyrodniczych, zwłaszcza na ich wzajemną współzależność.

Nie bez znaczenia dla rozwoju badań osadniczych było określenie prio‐ rytetów dla takich naukowych studiów. W okresie klasycznym geografii, czyli w warunkach polskich trwającym do końca lat 1940., szczególną uwa‐ gę zwracano na osadnictwo wiejskie. Przyczyną był nie tylko fakt niskiej wówczas urbanizacji państwa i regionów, ale również czytelności relacji człowiek–środowisko oraz różnych konsekwencji osadniczych z nich wyni‐ kających (położenie topograficzne, fizjonomia wsi), które można było okre‐ ślić nawiązując do koncepcji zróżnicowania przestrzennego zjawisk. M. Kiełczewska (1934, s. 1) pisała wówczas, że „osadnictwo jest zjawiskiem antropogeograficznym o pierwszorzędnym znaczeniu. Dwie są tego przy‐ czyny: w osadnictwie wyraża się najsilniej zależność człowieka od środowi‐ ska geograficznego [przyrodniczego, przypis M.W.], z drugiej zaś strony osiedla ludzkie przekształcają naturalny krajobraz, wznosząc nowy element do krajobrazu, zależny od woli człowieka. […] Osadnictwo wiejskie zajmuje największe przestrzenie na ziemi, z tej racji zasługuje na specjalną uwagę”.

Większość prac w początkowym okresie kształtowania się badań geograficzno‐osadniczych koncentrowała się na materialnych wytwo‐ rach (urządzeniach) powstałych w procesie osadnictwa człowieka (zagrody, dwory, drogi, itd.). Fizjonomia osadnictwa (krajobraz kulturo‐ wy wsi) była w dużej mierze podstawą do określania specyfiki regionów (historyczno‐kulturowych) w zakresie sposobów gospodarowania, zwłasz‐ cza rolniczego, form dziedzictwa historycznego (materialnego i duchowe‐ go). Antropogeografowie próbowali wyjaśniać specyfikę kultur rolniczych (agrokultur) przez relacje wynikające z jednej strony z dopasowania spo‐ łeczności do warunków stwarzanych przez przyrodę, a z drugiej strony podkreślano wpływ postępu technicznego na możliwości przekształcania środowisk naturalnych. Badania te miały w dużej mierze charakter anali‐ tyczny i rzadko wynikały z uwzględniania szerszego kontekstu teoretyczne‐ go i sięgania po koncepcje opracowane na gruncie rozwijających się szybko badań socjologicznych i antropologicznych (por. Wójcik 2012a, s. 33‐45).

Badania funkcji wsi zaczęto realizować po II wojnie światowej, co było związane z rozwojem teorii sieci osadniczej, zwłaszcza w zakresie studiów nad ośrodkami lokalnymi. W. Maik (1992b, s. 236) za cechę rozwoju geo‐ grafii w obrębie paradygmatu scjentystycznego uznał dominację funk‐ cjonalistycznych modeli pojęciowych oraz ewolucjonizm zbudowa‐ nych na nich programów badawczych, np. sieci osadniczej, urbanizacji, struktury wewnętrznej miast, użytkowania ziemi, typologii rolnictwa, re‐ gionalizacji ekonomicznej. Studia nad funkcjami i strukturą funkcjonalną były jednym z głównych wątków badawczych polskiej geografii ekonomicz‐ nej po II wojnie światowej, przede wszystkim w geografii osadnictwa miej‐ skiego (por. np. Kostrowicki 1952, 1957, Dziewoński 1983, Suliborski 2010). Problematyka funkcji wsi znajdowała się „w cieniu” studiów nad specjalizacją funkcjonalną miast. K. Dziewoński (1957) zauważył, że rozwój studiów funkcjonalnych był odbiciem przemiany metodologicznej w geo‐ grafii ekonomicznej po drugiej wojnie światowej. W okresie międzywojen‐ nym geografia człowieka nie potrafiła sformułować problemu badań funkcji ośrodków lokalnych, a tym bardziej relacji funkcjonalnych ośrodek – wiej‐ skie zaplecze (Dziewoński 1957, Biderman 1993), choć w literaturze tam‐ tych lat próbowano wykazać prawidłowości w rozmieszczeniu ośrodków o funkcjach integrujących sieć osadnictwa wiejskiego (por. Biderman 1993, s. 10‐11). Pierwsze obszerne prace empiryczne i uogólnienia teoretyczne powstały na przełomie lat 1950. i 1960., a wzmożone zainteresowania zróżnicowaniem funkcjonalnym osadnictwa wiejskiego utrzymywało się do połowy lat 1980. Badania funkcjonalne wsi i sieci osadniczych były silnie związane z planowaniem przestrzennym i ekonomiką regionalną. W stu‐ diach funkcjonalnych geografii osadnictwa, wieś (obszary wiejskie) przed‐ stawiano jako strefę zaplecza miasta lub dojazdów do pracy, zlewnię migra‐

cyjną, tereny zamieszkania siły roboczej, strefę obsługi funkcjonalnej miasta (ośrodka lokalnego), peryferia, itd. W większości studiów odwołujących się do założeń funkcjonalizmu i pojęcia funkcji rozumianej jako działalność (dobro) centralne lub czynnik zespołotwórczy (funkcja systemotwórcza) przyjmowano ekonomiczny (formalny) punkt widzenia.

Tradycyjne modele wsi w geografii osadnictwa związane są zatem dwo‐ ma dużymi programami badawczymi, tzn. studiami nad morfologią oraz funkcjami wsi. Wśród najważniejszych modeli wsi w badaniach geografii osadnictwa wiejskiego można wskazać:

1. Wieś jako lokalizacja przestrzenna – studia na lokalizacją osiedli prowadzono głównie jako część programu badań rozwoju procesów osad‐ niczych w regionach historycznych Polski (np. Leszczycki 1932, Dylik 1948; Szulc 1963). Wyjaśnienie lokalizacji osiedla odbywało się w dużej mierze w kontekście zróżnicowania warunków przyrodniczych, zwłaszcza, że geografowie najczęściej koncentrowali się na feudalnym okresie przemian osadniczych (determinizm środowiskowy).

2. Wieś jako układ morfologiczny – podstawowym aspektem analiz było poszukiwanie prawidłowości w strukturze przestrzennej osiedli. Za pomocą m.in. metod retrogresywnych i porównawczych rekonstruowano procesy rozwoju osadniczego, a także wykonywano typologię morfogene‐ tyczną osiedli i rozłogów w poszczególnych regionach Polski (np. Kiełczew‐ ska‐Zaleska 1956, Szulc 1988, 1995, Szurowa 1995).

3. Wieś jako element sieci osadniczej – kluczową pracą, w której pod‐ jęto problem rozwoju funkcji wsi oraz określenia ich roli w tworzeniu hie‐ rarchii funkcjonalnej sieci osadniczej, jest studium M. Chilczuka (1963). W opracowaniu tym dokonano hierarchicznego podziału wybranych osiedli wiejskich w oparciu o „kryterium centralności”. Prace z tego zakresu opu‐ blikował również A. Zagożdżon, który opisał koncepcję zespołów produk‐ cyjnych i osadniczych, czyli grup osiedli związanych funkcją nadrzędną. A. Zagożdżon sformułował nie tylko definicję zespołu produkcyjnego, ale wypracował również teoretyczne podstawy i metody wydzielania takich układów osadnictwa z sieci osadniczej (np. 1964).

4. Wieś jako element systemu osadniczego – pogłębiona analiza funk‐ cjonalna sieci osadniczej rozszerzyła założenia koncepcji zespołów osadni‐ czych o teorię systemu osadniczego. W. Maik (1976) traktuje koncepcje systemu osadniczego jako nadrzędną w stosunku do koncepcji zespołu osadniczego. Przyjęcie pojęcia systemu jako narzędzia badania sprowadza główny problem badawczy do określenia w jakim stopniu sieć osadnicza jest systemem lub podsystemem (Maik 1976).

3.3. Osadnictwo wiejskie we współczesnych podejściach badawczych