OSIEDLA MIESZKANIOWE

W obrębie już istniejących w strukturze miasta większych jego części, takich jak dzielnice mieszkaniowe i administracyjne, wydziela się osiedla mieszkaniowe rozumiane jako ‘zespół budynków, bloków mieszkalnych itp. na terenie wydzie-lonym administracyjnie’. Osiedla mieszkaniowe są efektem pewnej koncepcji urbanistyczno-przestrzennej, zostały stworzone drogą wcześniejszego zaplano-wania; są także zróżnicowane pod względem typu zabudowy, stopnia zaludnienia oraz stanu wyposażenia [Kieł, 159]. Można wyróżnić dwa główne rodzaje osiedli mieszkaniowych: osiedla domków jedno- i kilkurodzinnych (willi) występujące najczęściej na peryferiach miasta oraz zespoły bloków składające się z wielkich, wielokondygnacyjnych budynków. Osiedla mieszkaniowe, zwłaszcza drugiego rodzaju wypierają tradycyjną formę dzielnicy miejskiej i są bazą kształtowania się nowego typu stosunków społecznych.

W Łodzi idea budowania tanich mieszkań i tworzenia miejskich osiedli mieszkaniowych, mających zaspokoić głód mieszkaniowy i poprawić warunki ży-cia łódzkich robotników zaistniała w latach międzywojennych. „W 1928 r. władze Łodzi wyznaczyły dwa pierwsze miejsca lokalizacji miejskich osiedli mieszka-niowych – jedno w północnej części wytrzebionego w czasie wojny lasu miejskie-go, na tzw� Polesiu Konstantynowskim, drugie na miejskich gruntach pocegielnia-nych na Nowym Rokiciu” [Mm, 225]. Wybudowane na Polesiu osiedle otrzymało imię Józefa A. Montwiłła-Mireckiego.

W 1915 r. powstała najstarsza spółdzielnia budownictwa mieszkaniowego w Łodzi – Robotnicza Spółdzielnia Mieszkaniowa „Lokator” – która wybudowała w latach 20. XX w. niewielkie osiedle w środkowej części Chojen.

Osiedla mieszkaniowe o zabudowie willowej w latach międzywojennych po-wstawały m.in. w tzw. Nowej Dzielnicy oraz na Julianowie, gdzie po parcelacji – w latach 1924–1937 – folwarku należącego do Juliusza Heinzla, wybudowana została kolonia domków jednorodzinnych dla pracowników skarbowych.

W okresie międzywojennym w dzielnicy Karolew wybudowane zostało sta-raniem ówczesnych władz kościelnych tzw. osiedle „domków biskupich”, nato-miast na Stokach Towarzystwo Osiedli Robotniczych wybudowało osiedle miesz-kaniowe przeznaczone dla robotników.

Wspomnieć również należy o osiedlach mieszkaniowych budowanych jesz-cze w XIX w. przez właścicieli wielkich zakładów włókienniczych; są to tzw. famuły, czyli domy familijne. Jedno z takich osiedli znajduje się na Księżym Młynie, drugie przy ul. Niciarnianej, trzecie przy ul. Ogrodowej.

W okresie II wojny światowej Niemcy wybudowali na terenie Łodzi trzy, stosunkowo niewielkie, osiedla mieszkaniowe, składające się z wielorodzin-nych domów. Jedno osiedle, zwane potocznie „Berlinkiem” wzniesiono w re-jonie ul. Kalinowej, w dzielnicy Bałuty, obok stadionu „Start”, drugie osiedle

wybudowano dla robotników na Stokach, trzecie zaś koło, wojskowego wówczas, szpitala przy ulicy Milionowej [zob� Mm, 239]�

Jednakże masowo struktura urbanistyczna Łodzi zaczęła wzbogacać się o osiedla mieszkaniowe – funkcjonujące jako obiekty i jako nazwa – po drugiej wojnie światowej, w okresie PRL. W okresie 1945–1970 budowane w Łodzi osiedla lokalizowane były przede wszystkim w obrębie kolei obwodowej, część z nich położona była blisko centrum miasta. Jedno z pierwszych osiedli miesz-kaniowych o zabudowie blokowej wybudowane zostało w latach 1949–1956 na Starym Mieście, tzw. osiedle Staromiejskie. Zagospodarowano także tereny w dzielnicach Bałuty (osiedle im. Włady Bytomskiej), Doły, Koziny, Żubardź itd.

Natomiast na terenach obrzeżnych miasta, poza linią kolei obwodowej, skupiska wielokondygnacyjnych bloków zaczęto masowo tworzyć w latach 70. XX w. Wymienić należy przynajmniej trzy takie pasma osiedlowe. Jeden z pierw-szych kompleksów zabudowy blokowej, mimo iż powstał na terenach dawnych wsi Żabieniec, Budy Kałowskie i Grabieniec, nazwany został Teofilowem. Drugie pasmo blokowe, wznoszone od połowy lat 70. XX w., powstało poza wschod-nim odcinkiem kolei obwodowej, na częściach terenów dawnych osad Widzewa, Zarzewa, Augustowa. Trzecie, największe skupisko bloków budowane od drugiej połowy lat 70. XX w. do drugiej połowy lat 80. XX w., założone zostało po za-chodniej i północnej stronie linii kolejowej Łódź – Kalisz, na dawnych terenach Retkini (Retkinia Wschód, Retkinia Zachód).

Te kompleksy osiedlowe wznoszono „na terenach obrzeżnych miasta, bez li-czenia się z jakimkolwiek podziałem prawnowłasnościowym. W rezultacie, two-rząc nowe jednostki urbanistyczne, zdezintegrowano dawne jednostki osadnicze, zrywając istniejące tam tradycyjne więzi lokalne […]. W ten sposób, kosztem dawnych wsi i przedmieść, które zniknęły zupełnie lub przetrwały w formie relik-towej, powstały wyróżniające się w krajobrazie miasta swoją skalą i jednorodno-ścią architektoniczną nowe jednostki struktury morfologicznej miasta, o słabych jednak z reguły wewnętrznych więziach społecznych” [Mm, 375].

W powojennej historii miasta na obszarze Łodzi znalazło się 46 obszarów te-rytorialnych określanych jako osiedle mieszkaniowe31: im. 1 Maja, Balonowa, im.

Stefana Batorego, im. Hersza Berlińskiego, Botanik, im. Włady Bytomskiej, im. Bolesława Chrobrego, im. Stefana Czarnieckiego, im. Jarosława Dąbrowskiego, im. Małgorzaty Fornalskiej, Hetmańskie, Hufcowa, im. Władysława Jagiełły, im. Marii Konopnickiej, im. Mikołaja Kopernika, im. 40-lecia PRL, im. XV-lecia PRL, im. 70-XV-lecia Odzyskania Niepodległości, im. Mieszka I, im. Józefa Montwiłła-Mireckiego, Polesie Nowe, Piaski, Piastów, Pienista, Pojezierska, im. Powstania 1863 r., Radogoszcz Wschód, Radogoszcz Zachód, im. Mikołaja Reja, Retkinia Południe, Retkinia Północ, im. Władysława Reymonta, Rogatka,

31 Do grupy osiedli mieszkaniowych zaliczymy tylko te jednostki urbanistyczne miasta, które bywają nazywane osiedlami,gdzie leksem osiedle jest elementem oficjalnej wersji nazwy�

im. Henryka Sienkiewicza, Słowiańskie, Staromiejskie, im. Tysiąclecia Państwa Polskiego, Widzew Wschód, Widzew Zachód, Wielkopolska, im. ZSMP, im. ZWM, Zagajnikowa, Zagrodniki, Zielony Romanów, im. Stefana Żeromskiego�

CHARAKTERYSTYKA ZNACZENIOWOFORMALNA NAZW OSIEDLI MIESZKANIOWYCH Pełna struktura nazewnicza osiedli ma postać dwuczłonową. Człon pierwszy stanowi wyraz wskazujący rodzaj nazywanego obiektu, czyli osiedle32, który uży-wany jest tylko w sytuacji oficjalnej (urzędowej), w codziennej komunikacji zaś ulega elipsie. Człon drugi nazwy pełni funkcję wyróżniającą. Z punktu widzenia znaczeniowego zdecydowana większość nazw osiedli mieszkaniowych należy do grupy nazw konwencjonalnych, upamiętniających:

•

wielkie postaci historyczne (przedstawicieli władzy królewskiej, bohaterów narodowych): osiedle im. Stefana Batorego, osiedle im. Bolesława Chrobrego,

osie-dle im. Władysława Jagiełły, osieosie-dle im. Mieszka I oraz dynastie: osieosie-dle Piastów;

•

twórców literatury: osiedle im. Marii Konopnickiej, osiedle im. Władysława

Reymonta, osiedle im. Stefana Żeromskiego, osiedle im. M. Reja, osiedle im. Henryka Sienkiewicza;

•

przedstawicieli nauki: osiedle im. Mikołaja Kopernika;

•

działaczy społecznych oraz socjalistycznych i komunistycznych: osiedle

im. Włady Bytomskiej, osiedle im. J. Montwiłła-Mireckiego;

•

organizacje społeczno-polityczne: osiedle im. ZSMP, osiedle im. ZWM,

•

daty, wydarzenia i rocznice historyczne: osiedle im. Powstania 1863 roku,

osiedle im. Tysiąclecia Państwa Polskiego, osiedle im. 40-lecia PRL, osiedle im. XV-lecia PRL, osiedle im. 70-lecia Odzyskania Niepodległości, osiedle im. 1 Maja;

•

grupy etniczne: osiedle Słowiańskie�

Bardzo duża grupa nazw osiedli mieszkaniowych ma charakter nazw

prze-niesionych, to jest opiera się na lokalnej toponimii i wykorzystuje już istniejące

nazwy; najczęściej spotykane są przeniesienia nazwy przebiegającej w pobliżu ulicy bądź nazwy większych części miasta (dzielnic mieszkaniowych)33� W grupie tej wyodrębnić możemy dwa podtypy:

32 Słowo osiedle traktuje się jako nazwę gatunkową w związku z czym pisane jest małą literą. W sprawie pisowni nazw tej grupy obiektów por. Z. Zagórski, Nazwy części miasta (dzielnic, osiedli, wsi, osad miejskich), [w:] Nazewnictwo geograficzne Poznania…, s� 34–35�

33 Por. „Określenie osiedle mieszkaniowe stało się powszechne po drugiej wojnie światowej. Pełną strukturę nazewniczą tworzyło z członem określającym, który stanowiły głównie nazwy innych, wcześniej istniejących obiektów topografii miejskiej, przede wszystkim nazwy ulic. Ten typ nazw osiedli mieszkaniowych zdecydowanie dominuje w całym bardzo dużym zbiorze nazw powojennych osiedli”, K. Handke, Dzieje Warszawy…, s� 259–260 oraz „Nazwy osiedli mieszkaniowych stanowią odrębną kategorię toponimiczną, mieszczącą się w systemie miejskiej toponimii między nazwami dzielnic z jednej strony, a nazwami ulic z drugiej. Nic więc dziwnego, że tendencje nazwotwórcze w obrębie tej kategorii stanowią jakby wypadkową bezpośredniego lub niekiedy tylko pośredniego (modelowego) oddziaływania obu tych wyrazistych grup”; H� Borek, Tendencje nazwotwórcze…, s� 66�

•

nazwy ponowione bez zmiany ich formalnej postaci: osiedle Balonowa,

osiedle im. Hersza Berlińskiego, osiedle im. Stefana Czarnieckiego, dle im. Jarosława Dąbrowskiego, osiedle im. Małgorzaty Fornalskiej, osie-dle Hetmańskie, osieosie-dle Hufcowa, osieosie-dle Piaski, osieosie-dle Pienista, osieosie-dle Pojezierska, osiedle Polesie Nowe, osiedle Staromiejskie, osiedle Wielkopolska, osiedle Zagrodniki;

•

nazwy ponowione zmodyfikowane; elementem dyferencyjnym mogą być leksemy określające położenie, kierunek geograficzny, np. osiedle Radogoszcz

Wschód, osiedle Radogoszcz Zachód, osiedle Retkinia Południe, osiedle Retkinia Północ, osiedle Widzew Wschód, osiedle Widzew Zachód, przymiotnik

wynikają-cy z krajobrazu, np� osiedle Zielony Romanów;

Najrzadziej spotykany typ nazw osiedli mieszkaniowych to nazwy

motywo-wane topograficznie, określające położenie osiedla względem innych obiektów

topografii miejskiej: osiedle Botanik, położone w bliskim sąsiedztwie ogrodu bo-tanicznego; do grupy tej zaliczyć możemy także nazwę osiedle Rogatka�

Konwencjonalny oraz ponowiony typ nazw osiedli mieszkaniowych wy-stępuje powszechnie w nazewnictwie różnych miast Polski, tak dużych (np. Warszawa34, Wrocław35), jak i małych36�

Od strony formalnej człon wyróżniający w nazwach osiedli mieszkaniowych może mieć postać:

•

przymiotnika: osiedle Balonowa, osiedle Hetmańskie, osiedle Hufcowa,

osiedle Pienista, osiedle Pojezierska, osiedle Słowiańskie, osiedle Staromiejskie, osiedle Zagajnikowa,

•

rzeczownika: osiedle Botanik, osiedle Piaski, osiedle Piastów, osiedle

Zagrodniki, osiedle Rogatka, osiedle Wielkopolska,

•

zestawienia rzeczownikowego: osiedle Radogoszcz Wschód, osiedle

Radogoszcz Zachód, osiedle Retkinia Południe, osiedle Retkinia Północ, osiedle Widzew Wschód, osiedle Widzew Zachód, osiedle im. ZSMP, osiedle im. ZWM, osiedle im. Powstania 1863 r�;

•

zestawienia rzeczownika z przymiotnikiem: osiedle Polesie Nowe, osiedle

Zielony Romanów;

•

zestawienia rzeczownika w dopełniaczu ujętego w strukturę: imię + na-zwisko w dopełniaczu liczby pojedynczej: osiedle im. Stefana Batorego,

osiedle im. Hersza Berlińskiego, osiedle im. Włady Bytomskiej, osiedle im. Bolesława Chrobrego, osiedle im. Stefana Czarnieckiego, osiedle im. Jarosława

34 K� Handke, Dzieje Warszawy…

35 Por. R. Łobodzińska, Aktualne tendencje w nominacji nowych osiedli mieszkaniowych Wrocławia, [w:] Miasto. Przestrzeń zróżnicowana językowo, kulturowo i społecznie, red� M. Święcicka, Bydgoszcz 2006, s. 397.

36 Np. w Siedlcach na 13 osiedli ośmiu nadano nazwę od nazwy ulic, a pięciu od nazwy dzielnic, por� K� Wojtczuk, Nazwy ulic i osiedli siedleckich w świetle analizy językoznawczej, „Szkice Podlaskie” 1998, t� 6, s� 42–52�

Dąbrowskiego, osiedle im. Małgorzaty Fornalskiej, osiedle im. Władysława Jagiełły, osiedle im. Marii Konopnickiej, osiedle im. Mikołaja Kopernika, osie-dle im. Mieszka I, osieosie-dle im. Józefa Montwiłła-Mireckiego, osieosie-dle im. Mikołaja Reja, osiedle im. Władysława Reymonta, osiedle im. Henryka Sienkiewicza, osie-dle im. Stefana Żeromskiego;

•

wyrażenia liczebnikowego: osiedle im. 1 Maja, osiedle im. 40-lecia PRL,

osiedle im. XV-lecia PRL, osiedle im. 70-lecia Odzyskania Niepodległości, osiedle im. Tysiąclecia Państwa Polskiego�

W dokumencie Nazewnictwo miejskie Łodzi. Wyd. II poprawione i uzupełnione (Stron 196-200)