ZJAWISK PATOLOGICZNyCH
3. Oszustwa podatkowe a zjawisko tzw. szarej strefy
Przestępczość podatkowa jest elementem tzw. szarej strefy gospodarczej44, czy też „szarej gospodarki”45. Brak jest przy tym jednolitej definicji tego pojęcia, pierwsze podejście traktuje działalność w szarej strefie jako działalność
nieza-43 H. Kołecki, Niemoc..., 33-34; H. Kołecki, Pilne..., s. 55-56.
44 L. Wilk, Przestępstwa..., s. 563; zob. m.in. Z. Dziemidowicz, „Szara strefa” w Polsce [w:] Policja polska wobec przestępczości zorganizowanej, pod red. W. Pływaczewskiego i J. Świer-czewskiego, Szczytno 1997; Z. Dziemidowicz, Przestępczość gospodarcza w Polsce [w:]
B. Ho-łyst, E. Kube, R. Schulte, Przestępczość zorganizowana w Niemczech i w Polsce. Zwalczanie i zapobieganie, Warszawa-Łódź- Münster 1996, s. 263-277; W. Herer, W. Sadowski, Wpływ szarej strefy na makroproporcje gospodarki narodowej [w:] Szara strefa gospodarki (wybrane problemy),
Z prac Zakładu Badań Statystyczno-Ekonomicznych, Warszawa 1995 z. 223, s. 21-48.
45 Z. Rajewski, Szara gospodarka w systemie rachunków narodowych, Materiał na posiedze-nie Naukowej Rady Statystycznej i Rady Naukowej Zakładu Badań Statystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN (maszynopis powielany), Warszawa 1994; Z. Rajewski, L. Zienkowski, Szara
go-spodarka w systemie rachunków narodowych [w:] Szara strefa gospodarki (wybrane problemy),
Z prac Zakładu Badań Statystyczno-Ekonomicznych, Warszawa 1995 z. 223, s. 7-19;
W. Jarosiń-ski, Przegląd metod szacunku rozmiarów szarej gospodarki [w:] Szara strefa gospodarki (wybrane problemy), Z prac Zakładu Badań Statystyczno-Ekonomicznych, Warszawa 1995 z. 223, s. 49-71.
rejestrowaną, zaś drugie odwołuje się do sfery behawioralnej, tj. uchylania się w działalności od określonych obowiązków nałożonych przez prawo46. „Szara gospodarka” obejmuje dwie grupy produkcji:
1) produkcję nielegalną (illegal produktion), która polega na wytwarzaniu takich wyrobów lub świadczeniu takich usług, których wytwarzanie, sprzedaż, rozpowszechnianie jest w ogóle zabronione przez prawo oraz polegająca na wy-twarzaniu wyrobów lub świadczeniu usług przez osoby, które nie posiadają prze-widzianych przez prawo uprawnień;
2) produkcję ukrytą (concealed produktion), która polega na wytwarzaniu wyrobów lub świadczeniu usług, których wytwarzanie nie jest zabronione przez prawo, jednakże jest ona świadomie ukrywana przed organami administracji pań-stwowej (podatkowymi, celnymi, ubezpieczeń społecznych, statystycznymi)47.
W ramach „szarej strefy” gospodarki występują dwie podstawowe grupy podmiotów:
1) podmioty gospodarcze zarejestrowane zgodnie z obowiązującymi przepi-sami w organach administracji państwowej (w urzędach skarbowych, urzędach ubezpieczeń społecznych, statystycznym rejestrze REGON)48, lecz nie ujawnia-jące rzeczywistych rozmiarów i zakresu49;
2) podmioty prowadzące działalność gospodarczą, w ogóle nie zarejestrowane50. Z. Dziemidowicz zalicza do „szarej strefy” również podmioty wykorzystują-ce środki finansowe pochodząwykorzystują-ce z innych (nielegalnych) źródeł, także z zorgani-zowanej przestępczości gospodarczej i kryminalnej51.
Działalność gospodarcza (wytwarzanie wyrobów i usług), polegająca na pro-dukcji nielegalnej i ukrytej, stanowi w sumie szarą strefę gospodarki, której spe-cyficzną cechą jest świadome ukrywanie przez podmioty gospodarcze uzyskiwa-nego poziomu obrotów i dochodów w celu unikania płacenia podatków, ceł, czy składek na ubezpieczenie społeczne52.
Oszustwa podatkowe stanowią część „szarej strefy” obejmującą produkcję ukrytą, podejmowaną zarówno przez podmioty w ogóle nie zarejestrowane, jak i przez podmioty zarejestrowane lecz nie ujawniające rzeczywistych rozmiarów i zakresu. Nie każde oszustwo podatkowe należy do „szarej strefy” gospodarki,
46 G. Gołębiowski, Zjawisko szarej strefy z uwzględnieniem gospodarki polskiej, Współcze-sna Ekonomia 2007 nr 1.
47 Z. Rajewski, L. Zienkowski, Szara..., s. 11.
48 Tamże, s. 11-12.
49 Z. Dziemidowicz, „Szara..., s. 87, Z. Dziemidowicz, Przestępczość..., s. 263.
50 Z. Rajewski, L. Zienkowski, Szara..., s. 11; W. Herer, W. Sadowski, Wpływ..., s. 21;
Z. Dziemidowicz, „Szara..., s. 87; Z. Dziemidowicz, Przestępczość..., s. 263.
51 Z. Dziemidowicz, „Szara..., s. 87; Z. Dziemidowicz, Przestępczość..., s. 264.
wyłączone są z niej oszustwa związane z podatkami nie dotyczącymi działalności gospodarczej53. Nie stanowi oszustwa podatkowego „produkcja nielegalna”, gdyż nie stanowią przedmiotu opodatkowania dochody nielegalne. Szara strefa jest po-jęciem szerszym od uchylania się od opodatkowania, gdyż oprócz nieujawnionych źródeł dochodu (majątku) obejmuje również nielegalne źródła dochodu (majątku)54.
W szeregu badań dokonywano prób oszacowania wielkości szarej strefy. W szczególności wskazać należy na próbę oszacowania zjawiska przez F. Sch-neidera55. Szacunkowa ocena rozmiarów szarej strefy w tych badaniach jest oce-niana na ok. 20% PKB, przy czym w Polsce jest to oceniane na ok. 25% PKB. W badaniach przeprowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny GUS ukryta produkcja stanowi w Polsce kilkanaście procent PKB. Rozmiary szarej gospo-darki w tworzeniu PKB: w 2000 r. wyniosły 17,0%, w 2001 – 16,8%, w 2002 – 15,4%, w 2003 – 15,8%, w 2004 – 14,5%, w latach 2005 i 2006 – 15,9%, w 2007 r. – 14,7%56.
Z powyższego wynika, iż istnieją rozbieżności między wyżej wymieniony-mi oszacowaniawymieniony-mi: rozwymieniony-miary,,szarej strefy” są wg badań F.Schneidera ponad dwa razy większe niż rozmiary podawane przez GUS. Ponadto kierunek zmian,,szarej strefy” jest wg GUS (malejące rozmiary,,szarej strefy”) przeciwny do kierunku ustalonego przez F. Schneidera (rosnące rozmiary,,szarej strefy”). Kolejną wadą jest bardzo ogólna i ograniczona wiedza o metodyce stosowanej przez GUS, co uniemożliwia zweryfikowanie rozmiarów,,szarej strefy” podawanych przez GUS. Na trudności napotyka również próba ustosunkowania się do wyników badań F. Schneidera ze względu na brak innych oszacowań rozmiarów,,szarej strefy” mo-gących służyć jako punkt odniesienia57. Analizując zmiany w podatku od towarów i usług S. Cichocki stwierdził, że trudno jest zauważyć powiązania między zmia-nami dokonywanymi w powyższym podatku (polegającymi głównie na
obejmo-53 Np. nieujawnienie darowizny czy też nabycia spadku w podatku od spadków i darowizn.
54 A. Bernal, Zjawisko uchylania się od opodatkowania od podatków dochodowych i metody
jego ograniczania, Warszawa 2008, s. 30.
55 F. Schneider, Size and Development of the Shadow Economy of 31 European and 5 other
OECD Countries from 2003 to 2012: Some New Facts,
http://www.economics.uni-linz.ac.at/mem-bers/Schneider/files/publications/2012/ShadEcEurope31.pdf; na badania te powołuje się m.in. Ko-misja Europejska Komunikacie do Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 czerwca 2012 r. w sprawie konkretnych sposobów usprawnienia walki z oszustwami podatkowymi i uchylaniem się od opodatkowania, w tym w odniesieniu do państw trzecich COM(2012) 351 final.
56 Rachunki narodowe według sektorów i podsektorów instytucjonalnych 2000-2005, GUS, Warszawa 2007; Rachunki narodowe według sektorów i podsektorów instytucjonalnych 2005-2007, GUS, Warszawa 2009.
57 S. Cichocki, Rozmiary ,,szarej strefy” w Polsce oraz ich zależność od polityki podatkowej
i sytuacji budżetu państwa w latach 1995 – 2006,
waniu podatkiem towarów wcześniej z niego zwolnionych oraz na podwyższaniu stawek dla wybranych towarów i usług), a zmianami w dochodach z jego tytułu w latach 1995 – 2006. Wydaje się również, iż trudno wytłumaczyć odchylenia od trendu w tych dochodach zmianami w podatku VAT. Większość powyższych odchyleń może zostać wytłumaczona poprzez zmiany bazy podatkowej. Wy-daje się, iż zmiany w stawkach podatku akcyzowego miały wpływ na rozmiary ,,szarej strefy”. Podwyższanie stawek podatku akcyzowego dla paliw, papierosów i napoi alkoholowych mogło skłaniać konsumentów do nabywania powyższych towarów w ,,szarej strefie”, gdzie były one tańsze z racji nie objęcia ich akcyzą. Niektóre z dokonanych w okresie 1995 – 2006 obniżek stawek podatku akcyzowe-go są bezpośrednio widoczne w zmianach rozmiarów,,szarej strefy”58. S. Cichocki zauważył, że wydaje się, iż zmiany w podatku dochodowym od osób fizycznych miały wpływ na rozmiary ,,szarej strefy”, przy czym największe znaczenie miały zmiany w ulgach – ich likwidacja (a dla niektórych ulg dokonana wcześniej zmia-na sposobu odliczania od dochodu/podatku) mogły prowadzić do wzrostu ,,szarej strefy”. Dodatkowo pewne znaczenie dla rozmiarów ,,szarej strefy” miała reforma systemu ubezpieczeń społecznych dokonana 1 stycznia 1999 r. Wprowadzona wte-dy składka na ubezpieczenia zdrowotne była w okresie 1999 – 2006 podnoszona kilkukrotnie: w 2006 r. wynosiła 9% podstawy jej wymiaru. Natomiast tylko raz podniesiono wielkość jej odpisu od podatku. W 2006 r. wielkość ta wynosiła 7,75% podstawy wymiaru składki. Różnica między powyższymi wielkościami może zo-stać uznana za dodatkowe opodatkowanie. Ponadto obciążenie podatników podat-kiem dochodowym od osób fizycznych oraz składkami na ubezpieczenia społecz-ne mierzospołecz-ne efektywną stawką podatkową wzrosło z 14,5% – 20% w okresie 1995 – 1998 do 34% – 40% w okresie 2000 – 2006 r59.
58 Tamże, s. 11.