Oszustwo w obrocie gospodarczym w œwietle uwag doktryny i orzecznictwa

2014

Wprowadzenie

Oszustwo jest przestêpstwem, które w dzia³alnoœci gospodarczej pojawia siê najczêœciej i przynosi przedsiêbiorcom dotkliwe straty. Uwzglêdniaj¹c aspekt przedmiotu ochrony, nie mo¿na negowaæ, ¿e oszustwo z art. 286 § 1 k.k. zamiast do przestêpstw gospodarczych zaliczone zosta³o do przestêpstw przeciwko mieniu. Rezultaty analiz poczynionych w ostatnich kilkudziesiêciu latach, zw³aszcza w œwietle doœwiadczeñ transformacji ustrojowej w naszym kraju, przemawiaj¹ jednak za uznaniem tego przepisu za chroni¹cy w du¿ym stopniu bezpieczeñstwo obrotu gospodarczego. Istot¹ tego obrotu jest zaœ

rozporz¹dzenie mieniem pod ró¿nymi postaciami, w ró¿nych sytuacjach, na ró¿nych podstawach prawnych, na rzecz ró¿nych podmiotów, które w nim uczestnicz¹. Podstaw¹ unikniêcia strat bêdzie gwarancja, aby dyspozycje ma-j¹tkowe podejmowano w sytuacji wykluczaj¹cej œwiadome i celowe fa³szowa-nie rzeczywistoœci przez drug¹ stronê, pod wp³ywem której zapadaj¹ decyzje, jakie w normalnej i przejrzystej sytuacji nigdy nie zosta³yby podjête. Profe-sjonalny obrót gospodarczy, za który w najwiêkszym skrócie uznaæ nale¿y formalne czy te¿ faktyczne stosunki gospodarcze tworz¹ce zorganizowan¹ wymianê dóbr i us³ug, oprócz wype³niania zobowi¹zañ stricte kontraktowych, wymaga tak¿e wzajemnego przestrzegania przez uczestników lojalnoœci i uczciwoœci. W opinii etyków biznesu podstaw¹ prawid³owego obrotu gospo-darczego jest w³aœnie uczciwoœæ wszystkich jego uczestników¹.

W kontekœcie ustawowych znamion definiuj¹cych przestêpstwo oszu-stwa, o których bêdzie mowa w dalszej czêœci, nieuczciwe zachowania przy-bieraj¹ce postaæ zamachów na interesy maj¹tkowe w warunkach obrotu go-spodarczego musz¹ byæ skierowane „od wewn¹trz” i pochodziæ od podmiotu

1 M. Borkowski, J. W. Ga³kowski (red.), Etyka w biznesie, Lublin 2002, s. 13.

profesjonalnego jako dysponuj¹cego wiêkszym ni¿ podmiot nieprofesjonalny wp³ywem na wzajemne relacje gospodarcze². Uwzglêdniaj¹c charakter prze-pisu art. 286 § 1 k.k. i jego relacje z profesjonalnym obrotem gospodarczym, nie sposób pomin¹æ spostrze¿enia poczynionego ju¿ w okresie przedwojennym, i¿ oszustwo jako przestêpstwo przeciwko mieniu tak naprawdê w swojej istocie silnie zazêbia siê o stosunki cywilnoprawne³. O wyraŸnych zwi¹zkach oszu-stwa z tym obrotem, choæ w zmienionej postaci, œwiadczy wprowadzenie do kodeksu karnego z 1997 r. odmian szczególnych oszustwa pod nazw¹ oszu-stwa kredytowego (art. 297) i ubezpieczeniowego (art. 298) w rozdziale XXXVI „Przestêpstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu”.

Celem publikacji jest wykazanie na podstawie opinii doktryny oraz do-tychczasowego dorobku orzeczniczego S¹du Najwy¿szego i s¹dów apelacyj-nych zwi¹zku oszustwa z profesjonalnym obrotem gospodarczym. Orzeczenia zdolne s¹ wywrzeæ wp³yw na sposób wyk³adni poszczególnych znamion prze-pisu art. 286 § 1 k.k., co dla praktyki nie pozostaje bez znaczenia. W orbicie zainteresowania umieszczono m.in. takie kwestie, jak wprowadzenie kontra-henta w b³¹d, istnienie z góry powziêtego zamiaru pope³nienia oszustwa, ocena dotychczasowej dzia³alnoœci przedsiêbiorcy uzasadniaj¹ca podejrzenie przestêpstwa, zad³u¿enie, relacje pomiêdzy niewywi¹zywaniem siê z umowy a oszustwem, a tak¿e ryzyko gospodarcze, na które czêsto powo³uj¹ siê sprawcy tych przestêpstw.

Ogólna charakterystyka oszustwa

Spogl¹daj¹c z perspektywy historycznej, trzeba zaznaczyæ, ¿e oszustwo jako odrêbne przestêpstwo kszta³towaæ zaczê³o siê dopiero pod koniec XVIII stulecia w prawie francuskim okresu rewolucji, a nieco póŸniej tak¿e w kodeksach Austrii i Bawarii⁴. Do polskiego kodeksu karnego z 1932 r.

zosta³o wprowadzone pod postaci¹ syntetycznego ujêcia przestêpstwa, choæ w czterech jego odmianach (art. 262 – odmiana podstawowa, obowi¹zuj¹ca nadal po niewielkiej modyfikacji, oraz art. 265, 266, i 267 – niemaj¹ce aktu-alnie swoich odpowiedników w kodeksie). Obecnie podstawa

odpowiedzialno-œci za oszustwo umieszczona zosta³a w art. 286 § 1 k.k. i sformu³owana w nastêpuj¹cy sposób: Kto w celu osi¹gniêcia korzyœci maj¹tkowej doprowa-dza inn¹ osobê do niekorzystnego rozporz¹dzenia w³asnym lub cudzym mie-niem za pomoc¹ wprowadzenia w b³¹d albo wyzyskania b³êdu lub

niezdolno-2 J. Majewski, Glosa do uchwa³y SN Izby Karnej z 20.11.2000 r., I KZP 31/200, OSP 2001, nr 5, s. 251.

3 J. Lipkin, Oszustwo w œwietle k.k. obowi¹zuj¹cych i projektów ustawodawczych (studium dogmatyczno-historyczne), Warszawa 1926, s. 1250.

4 W. Makowski, Prawo karne. O przestêpstwach w szczególnoœci, Warszawa 1924, s. 427–428.

œci do nale¿ytego pojmowania przedsiêbranego dzia³ania, podlega karze po-zbawienia wolnoœci od 6 miesiêcy do lat 8. W § 3 w przypadkach mniejszej wagi odpowiedzialnoœæ zredukowano do grzywny, kary ograniczenia wolnoœci albo pozbawienia wolnoœci do lat 2, jednak¿e gdy dopuszczono siê tego prze-stêpstwa w stosunku do mienia znacznej wartoœci, za które ustawa przyjmu-je kwotê przekraczaj¹c¹ w chwili pope³nienia czynu zabronionego 200 000 z³, wysokoœæ kary pozbawienia wolnoœci ulega podwy¿szeniu od 1 do 10 lat.

Omawiane przestêpstwo posiada charakter skutkowy, co oznacza, ¿e musi zostaæ wyrz¹dzona szkoda maj¹tkowa (materialna) bez wzglêdu na dolny pu³ap jej wysokoœci. Zrezygnowano z wprowadzenia tzw. czynów prze-po³owionych (wykroczenie-przestêpstwo). Szkoda maj¹tkowa powstaje w wy-niku rozporz¹dzenia mieniem, podjêtego przez osobê wprowadzan¹ w b³¹d, której b³¹d wyzyskano, b¹dŸ przez osobê, u której wyzyskano niezdolnoœæ do nale¿ytego pojmowania przedsiêbranego dzia³ania, przy czym rozporz¹dzenie to jest dla niej niekorzystne. Bêd¹c przestêpstwem powszechnym, oznacza,

¿e pope³niæ mo¿e go ka¿da osoba, nie wy³¹czaj¹c uczestników obrotu gospo-darczego. Przepis chroni maj¹tek jakiegokolwiek podmiotu, a wiêc nie tylko nale¿¹cego do osoby dokonuj¹cej niekorzystnego rozporz¹dzenia. Pod posta-ci¹ mienia, które stanowi de facto nazwê zbiorcz¹, rozumieæ nale¿y wszelkie kategorie podmiotowych praw maj¹tkowych, niezale¿nie od treœci czy przed-miotów tych praw b¹dŸ charakteru podprzed-miotów, którym prawa te przys³ugu-j¹⁵. Mienie stanowi synonim maj¹tku⁶.

Wprowadzenie w b³¹d obejmuje zachowania odnosz¹ce siê do aktualnie istniej¹cej rzeczywistoœci, nie zaœ do przysz³ych i jedynie potencjalnych sta-nów rzeczy⁷. Wyzyskanie b³êdu obejmuje przypadki, kiedy przed podjêciem oszukañczych zabiegów przez sprawcê osoba rozporz¹dzaj¹ca mieniem mia³a ju¿ fa³szywe wyobra¿enie o rzeczywistoœci, b³¹d powsta³ wiêc bez udzia³u sprawcy i polega na zaniechaniu uœwiadomienia jej o tym. Wykorzystanie niezdolnoœci do nale¿ytego pojmowania przedsiêbranego dzia³ania nie musi polegaæ na stosowaniu przez sprawcê jakichœ szczególnych zabiegów, wystar-czy ka¿de postêpowanie, które doprowadzi do takiego rozporz¹dzenia mie-niem przez osobê maj¹c¹ trudnoœci z prawn¹ ocen¹ swoich dzia³añ. Na szcze-gólne podkreœlenie zas³uguje fakt, ¿e ustawa nie zawiera ¿adnych ograniczeñ przy okreœlaniu sposobów wprowadzania w b³¹d pokrzywdzonego. W tym stanie rzeczy wprowadzenie w b³¹d staje siê mo¿liwe przy wykorzystaniu wszelkich sposobów i metod, które doprowadz¹ do powstania rozbie¿noœci pomiêdzy œwiadomoœci¹ rozporz¹dzaj¹cego mieniem a rzeczywistym stanem rzeczy.

5 Wyrok SN z 13 czerwca 1933 r., 3K 367/33, Zb. O. 1933, nr 8, poz. 102.

6 J. Bednarzak, Przestêpstwo oszustwa w polskim prawie karnym, Warszawa 1971, s. 78 i n.

7 L. Peiper, Komentarz do kodeksu karnego, prawa o wykroczeniach i przepisów wprowa-dzaj¹cych, Kraków 1933, s. 742.

Wystêpowanie b³êdu jako istotnego elementu oszustwa

Wprowadzenie w b³¹d lub wyzyskanie b³êdu jest tym charakterystycz-nym skutkiem omawianego przestêpstwa, bez którego postawienie komukol-wiek zarzutu jego pope³nienia nie bêdzie mo¿liwe. Literatura karnistyczna, a szczególnie orzecznictwo poœwiêcaj¹ temu zagadnieniu sporo miejsca. Sfor-mu³owany w ustawie karnej zapis nie pozostawia w¹tpliwoœci, ¿e pomiêdzy wprowadzeniem w b³¹d (wyzyskaniem b³êdu) a dokonaniem niekorzystnej dyspozycji maj¹tkowej musi istnieæ zwi¹zek przyczynowy. Samo wprowadze-nie w b³¹d kontrahenta, tzn. bez nast¹pienia wymaganego skutku, wprowadze-nie podle-ga karze. Co najwy¿ej mo¿liwe jest przyjêcie konstrukcji usi³owania dokona-nia oszustwa, choæ w praktyce udowodnienie tego nie bêdzie zadaniem

³atwym.

Z poczynionych obserwacji wynika, ¿e najczêstszym sposobem wprowa-dzenia w b³¹d jest ukrywanie prawdziwych faktów przez tzw. zachowania pozytywne. Sprowadzaj¹ siê one do podejmowania dzia³añ obliczonych na niedojœcie do œwiadomoœci pokrzywdzonego faktów i zdarzeñ, które bez tych posuniêæ maskuj¹cych musia³yby zostaæ zauwa¿one. Inny sposób to zaniecha-nie powiadomienia kontrahenta o zaniecha-niekorzystnych okolicznoœciach wp³ywaj¹-cych na mo¿liwoœæ wywi¹zania siê z przyjêtego wczeœniej zobowi¹zania.

W tym ostatnim wypadku postawienie zarzutu pope³nienia oszustwa mo¿li-we jest o tyle, o ile obowi¹zek powiadomienia kontrahenta wynika z ustawy lub umowy. Warto wiêc de lege ferenda zastanowiæ siê nad wprowadzeniem takiego punktu do postanowieñ zawieranej umowy. Doktryna przyjê³a w tej sprawie stanowisko, wed³ug którego b³¹d mo¿e dotyczyæ zarówno

okoliczno-œci zewnêtrznych, jak i wewnêtrznych. Do okolicznookoliczno-œci zewnêtrznych zalicza siê dane o przedmiotach (iloœci, jakoœci, w³aœciwoœci fizycznych), osobach (najczêœciej faktycznej osoby zawieraj¹cej umowê) oraz innych pozosta³ych okolicznoœci, jak zapewnianie d³u¿nika o swojej ciê¿kiej sytuacji maj¹tkowej uzasadniaj¹cej redukcjê zad³u¿enia⁸. Natomiast okolicznoœci zewnêtrzne obejmuj¹ fakty sprowadzaj¹ce siê do k³amliwych zapewnieñ potwierdzaj¹-cych realnoœæ wywi¹zania siê z zawartych umów i zap³aty w umówionym terminie, których to sprawca nie ma zamiaru dotrzymaæ. Orzecznictwo s¹dowe, pocz¹wszy od dwudziestolecia miêdzywojennego, wyklucza³o, aby mo¿na by³o wprowadziæ drug¹ stronê stosunku prawnego w b³¹d co do okolicznoœciach przysz³ych. Koncepcja ta opiera siê na s³usznym za³o¿e-niu, ¿e na temat przysz³oœci mo¿emy zawsze tylko czyniæ przypuszczenia z mniejszym lub wiêkszym prawdopodobieñstwem, tym samym œwiadome k³amstwo o okolicznoœciach przysz³ych jako przedmiotowo niepewnych nie

8 J. Lipkin, op. cit., s. 1255.

jest mo¿liwe⁹. Dla wprowadzenia w b³¹d nie ma znaczenia, czy pokrzywdzo-ny mia³, czy te¿ nie mia³ mo¿liwoœci sprawdzenia przedstawiopokrzywdzo-nych mu pod-stêpnie okolicznoœci¹⁰. Teza ta pozostaje aktualna po dziœ dzieñ, co znalaz³o odzwierciedlenie w jednym z wyroków zapad³ych przy rozpatrywaniu oszu-stwa gospodarczego. S¹d przyj¹³ w nim, ¿e mimo i¿ w czasie objêtym

oskar-¿eniem pokrzywdzone jednostki istotnie nie sprawdza³y nale¿ycie kondycji finansowej firm, które towary zamawia³y, to niniejszy fakt nie ma istotnego znaczenia dla oceny przestêpczego charakteru czynu, jeœli brak jest podej-rzeñ, by przedstawiciele jednostki pokrzywdzonej wspó³dzia³ali z zamawiaj¹-cym towary¹¹.

Wprowadzenie w b³¹d jako znamiê przestêpstwa jest t¹ kategori¹ zbiorcz¹, w której sk³ad wchodzi wiele sposobów podstêpnego kamuflowania rzeczywistoœci. W obrocie gospodarczym przybiera to formê tworzenia pozo-rów wywi¹zania siê z zobowi¹zania wobec drugiej strony, a pozory te obejmu-j¹ wiele elementów. Wœród nich najistotniejszym czynnikiem nawi¹zania dwustronnych stosunków oraz kontynuowania ich przez d³u¿szy czas wydaje siê zaufanie, na co te¿ zwrócono uwagê w judykaturze¹². W jednym z ostat-nich orzeczeñ zwrócono uwagê, ¿e zamierzony przez sprawcê cel mo¿e zostaæ osi¹gniêty przy u¿yciu s³owa, dokumentów czy innych przedmiotów, nie

wy-³¹czaj¹c odpowiedniego zachowania siê sprawcy. Co wa¿ne, podkreœlono, i¿

wprowadzenie w b³¹d nie musi ograniczaæ siê do jednorazowego k³amstwa, lecz mo¿e wi¹zaæ siê z ca³¹ gam¹ zachowañ (w tym zaniechañ) maj¹cych na celu wywo³anie b³êdu lub utrzymanie pokrzywdzonego w tym stanie. Pod-stêpne zabiegi mog¹ pojawiæ siê obok okolicznoœci prawdziwych, jak te¿ wi¹-zaæ siê z zatajeniem istotnych danych¹³. Zatajenie faktów oraz zdarzeñ od-grywa znacz¹c¹ rolê w procesie realizacji znamion oszustwa, co w sposób zgodny kilkakrotnie podkreœli³ S¹d Najwy¿szy.

Dla zwiêkszenia gwarancji bezpieczeñstwa stosunku zobowi¹zaniowego w³aœciwego znaczenia nabiera zabezpieczenie zwrotnoœci udzielonego kredy-tu czy po¿yczki, jak te¿ zobowi¹zanie do zap³aty za organizowane dostawy w ramach sprzeda¿y na wyd³u¿ony termin p³atnoœci, tak czêsto stosowany w naszych realiach gospodarczych. W kontekœcie przedstawionych uwag za-tajenie obejmowaæ mo¿e nie tylko faktyczny brak wymaganych

zabezpie-9 Wyrok SN z 10 czerwca 1920 r., 477/20, Zb. O. 1920, poz. 47; orzeczenie Pe³nego Kompletu Izby Drugiej z 4 marca 1921 r., K 1616/20, OSP 1921–1922, poz. 470; wyrok SN z 23 maja 1922 r., 645/22, Zb. O. 1922, poz. 126; wyrok SN z 31 marca 1933 r., 2 K 132/33, RPiE 1933, nr 4, s. 974; wyrok SN z 12–13 stycznia 1934 r., 1K 6/34 Zb. O. 1934, nr 6, poz. 103; wyrok SN 24 sierpnia 1937 r., 2K 463/37, „Gazeta S¹dowa” 1938, nr 3, s. 260.

10 Wyrok SN z 25 wrzeœnia 1937 r., 1K 536/35, Zb. O. 1936, nr 3, poz. 11.

11 Wyrok SA Katowice z 19 paŸdziernika 2006 r., II AKa 145/06. Orzecznictwo S¹du Apelacyjnego Katowice i S¹dów Okrêgowych 2007, nr 1, poz. 10.

12 Wyrok SN z 23 wrzeœnia 1935 r. 3K 83/35, z. 5, poz. 176.

13 Wyrok SA Kraków z 20 listopada 2011 r., II AKa 145/11, OSN Prok. i Pr. 2012, nr 5, poz. 24.

czeñ¹⁴, ale równie¿ zamiar zlikwidowania przedsiêbiorstwa i wyjazdu za granicê¹⁵, a w ostatnich latach coraz powszechniejsze sta³o siê ukrywanie pogarszaj¹cej siê kondycji finansowej przedsiêbiorstwa. Dosyæ dok³adnie zo-sta³o to poddane analizie przez judykaturê. Wyprowadzono s³uszny wniosek,

¿e bardzo czêsto wi¹¿e siê to z ukrywaniem wysokiego zad³u¿enia kredyto-wego w innych bankach oraz zatajaniem przez drug¹ stronê z³ej sytuacji finansowej przedsiêbiorstwa¹⁶. Opisanym praktykom wydatnie sprzyja brak ustawowych mo¿liwoœci ¿¹dania przedstawienia dowodów wiarygodnoœci od kontrahenta, który czêsto powo³uje siê na tajemnicê handlow¹¹⁷. Stanowi ona skuteczny parawan do podejmowania wielu nieuczciwych praktyk, jed-nak orzecznictwo nie zajê³o jednoznacznego stanowiska w tej kwestii. S¹d co prawda zgodzi³ siê z tez¹, ¿e nale¿y zagwarantowaæ prawo ka¿dego przedsiê-biorcy do nieujawniania niektórych sekretów przed osobami z zewn¹trz,

w³a-œnie ze wzglêdu na ow¹ tajemnicê, jednak¿e dobro przez ni¹ chronione nie mo¿e wchodziæ w kolizjê z dobrem innego rodzaju, jakim jest ochrona przed zamachami na interesy maj¹tkowe kontrahenta. Warunkiem uchylenia ka-ralnoœci w opisywanym przypadku jest, aby postêpowanie takie nie mia³o charakteru wprowadzenia w b³¹d w rozumieniu art. 286 § 1 k.k. w sytuacji, gdy podmiot ten przy zachowaniu regu³ kupieckich, którym druga strona ma prawo ufaæ, bêdzie mia³ faktyczn¹ mo¿liwoœæ realizacji przyjêtego na siebie umownie zobowi¹zania w dacie jego powstania, bez œwiadomego powodowa-nia szkody w maj¹tku swojego wierzyciela¹⁸. Rozwijaj¹c ten w¹tek, s¹d po-szed³ dalej i wytyczy³ granicê pomiêdzy bezprawiem cywilnym a odpowie-dzialnoœci¹ karn¹. W tym pierwszym wypadku tworzenie fikcji w drodze zatajenia faktycznego standingu firmy jest kreowaniem mylnego wyobra¿e-nia o mo¿liwoœciach sp³aty zad³u¿ewyobra¿e-nia w umówionym terminie, co prowadzi do niekorzystnego rozporz¹dzenia mieniem i stanowi niew¹tpliwie oszustwo.

Zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie zwraca siê uwagê, ¿e jednym z najwa¿niejszych i najczêstszych sposobów wprowadzenia kontrahenta w b³¹d jest wykorzystywanie dokumentów¹⁹. Jako s³uszne oceniæ wypada stanowisko s¹du zak³adaj¹ce, ¿e zamierzony cel sprawcy oszustwa mo¿e zo-staæ osi¹gniêty przy u¿yciu s³owa, dokumentów lub innych przedmiotów²⁰.

14 Wyrok SN z 23 marca 1927 r., Kr 30/27, OSP 1927, poz. 347.

15 Wyrok SN z 10 maja 1933 r., 1K 243/33, „Gazeta S¹dowa” 1933, nr 12, s. 784–785.

16 Wyrok SN z 26 lutego 1998 r., IV KKN 351/97, OSN Prok. i Pr. 1998, nr 11–12, poz. 4.

17 Nawi¹zuje do niej art. 11 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Przez tajemni-cê przedsiêbiorstwa rozumie siê nieujawnione do wiadomoœci publicznej informacje techniczne, technologiczne, organizacyjne przedsiêbiorstwa lub inne informacje posiadaj¹ce wartoœæ gospodar-cz¹, co do których przedsiêbiorca podj¹³ niezbêdne dzia³ania w celu zachowania ich poufnoœci.

18 Wyrok SA Katowice z 20 kwietnia 2000 r., II AKa 71/00, OSA 2001, nr 7–8, poz. 54.

19 J. KaraŸniewicz, Art. 286 i 297 k.k. jako instrumenty zwalczania oszustw kredytowych,

„Studia Prawnoustrojowe” 2009, nr 9, s. 323 i n.

20 Wyrok SA Kraków z 20 paŸdziernika 2011 r., II AKa 145/11, OSN Prok. i Pr. 2012, nr 5, poz. 24.

Same dokumenty mog¹ przybieraæ ró¿n¹ formê, pocz¹wszy od podrobionych rachunków²¹, na fikcyjnych fakturach VAT koñcz¹c. Jednak w tym przypad-ku sprawca odpowiada na podstawie art. 297 k.k. lub 286 § 1 k.k., gdy dokument maskuje z³¹ sytuacjê finansow¹ przedsiêbiorstwa i umacnia wia-rygodnoœæ kontrahenta umowy kredytowej²².

Osobn¹ kwesti¹, do której nale¿y siê odnieœæ, przedstawiaj¹c gospodar-czy charakter oszustwa, jest karnoprawna ocena reklamy jako potencjalnego sposobu wprowadzania w b³¹d. Orzecznictwo s¹dowe jak dot¹d nie podejmo-wa³o tematu takiej oceny i tak stosowanych praktyk handlowych. Analizuj¹c jeden z najwczeœniejszych judykatów, mo¿na poœrednio wyci¹gn¹æ wniosek,

¿e wprowadzenie w b³¹d dotyczy jedynie okolicznoœci przesz³ych lub obec-nych dotycz¹cych konkretobec-nych faktów. Nie mo¿na jednak na tej podstawie przyjmowaæ jako symptomów oszustwa k³amliwych zapewnieñ czy obietnic co do okolicznoœci maj¹cych spe³niæ siê dopiero w przysz³oœci ani œwiadomie k³amliwych s¹dów czy opinii co do okolicznoœci b¹dŸ przedmiotów i ich

w³a-œciwoœci niebêd¹cych jednak k³amliwym przeinaczaniem faktów ju¿ istniej¹-cych²³. Wobec braku zainteresowania orzecznictwa wspomniana tematyka sta³a siê przedmiotem o¿ywionej dyskusji doktryny, co zaowocowa³o wypraco-waniem materia³u daj¹cego podstawê do ustaleñ w tej kwestii. Wykluczono a priori, by pos³ugiwanie siê przesadn¹ reklam¹, zawieraj¹c¹ nawet nie-prawdziwe informacje, kwalifikowaæ jako przestêpstwo z art. 286 § 1 k.k.

W uzasadnieniu podano, i¿ istot¹ reklamy, jako specyficznej formy informo-wania potencjalnych klientów o produkcie i jego w³aœciwoœciach, jest odpo-wiedni do tego sposób podawania informacji, nieco przesadzonych w odnie-sieniu do realiów²⁴. Czêœæ autorów sk³ania siê w kierunku tezy, ¿e reklama zawieraj¹ca informacje fa³szywe, odnosz¹ce siê do konkretnych cech towaru (daty produkcji, stanu technicznego, dokonanych zmian lub przeróbek) mo¿e podpadaæ pod oszustwo²⁵. Poza tymi ewidentnymi przyk³adami, nie wydaje siê celowe karanie oszukañczej reklamy przy wykorzystaniu art. 286 § 1 k.k., gdy¿ podwa¿a³oby to racjonaln¹ politykê kryminaln¹ pañstwa. Trzeba mieæ bowiem œwiadomoœæ, ¿e akcje reklamowe kierowane s¹ do szerokiego krêgu odbiorców mog¹cych staæ siê potencjalnymi klientami. Przy takim podejœciu nie da siê precyzyjnie ustaliæ wiêzi przyczynowo-skutkowej pomiêdzy treœci¹

21 Wyrok SN z 27 marca 1971 r., III KR 220/70, OSNKW 1971, nr 7–8, poz. 14; wyrok SN z 5 stycznia 2006 r., WA 35/05, OSN Prok. i Pr. 2006, nr 6, poz. 11.

22 Wyrok SA Wroc³aw z 3 wrzeœnia 2009 r., II AKa 105/09, Orzecznictwo S¹du Apelacyjne-go Wroc³aw 2010, nr 4, poz. 20, OSN Prok. i Pr. 2011, nr 2, poz. 27.

23 Wyrok SN z 31 marca 1933 r., 2K 132/33, PRiE 1933, nr 4, s. 974.

24 P. Kardas, J. Satko, Przestêpstwa przeciwko mieniu. Przegl¹d problematyki. Orzecznic-two SN 1918–2000, Kraków 2002, s. 77; A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2004, s. 583; P. Kardas. M. D¹browska-Kardas, Przestêpstwa przeciwko mieniu, Kraków 1999;

J. Bednarzak, Znamiona przestêpstwa oszustwa, „Nowe Prawo” 1972, nr 5.

25 A. Marek, Prawo karne. Zagadnienia teorii i praktyki, Warszawa 1998, s. 532; L. Gardoc-ki, Prawo karne, Warszawa 1998, s. 304.

reklamy a decyzj¹ w konkretnej sprawie. Oprócz wiadomoœci zawartych w folderach reklamy, klient ma szansê zapoznaæ siê z ofert¹ przed zakupem, co hipotetycznie eliminuje niebezpieczeñstwo karalnego wprowadzenia w b³¹d. Zamiast tego nale¿y skorzystaæ z mo¿liwoœci, jak¹ daje ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, wprowadzaj¹ca w art. 16 ust. 1 pkt 2 zakaz prowadzenia reklamy wprowadzaj¹cej w b³¹d. W nastêpstwie tak przy-jêtej kwalifikacji prawnej istnieje podstawa karania na podstawie art. 25 ust. 2 tej ustawy. Odpada wiêc – jak w przypadku oszustwa – koniecznoœæ badania rzeczywistych skutków oddzia³ywania reklamy, wystarczy jedynie hipotetyczne rozpatrywanie mo¿liwoœci wp³ywu takiej reklamy na decyzjê o nabyciu us³ugi czy towaru²⁶.

W obrocie gospodarczym uczestnicz¹ nie tylko osoby prawne, ich repre-zentanci mog¹ byæ zarówno sprawcami oszustw, jak równie¿ pokrzywdzony-mi. W orzecznictwie temat ten pojawi³ siê stosunkowo póŸno za spraw¹ kszta³towania siê odpowiedzialnoœci w z³o¿onych strukturach organizacyj-nych. Dorobek orzeczniczy nie jest tu zbyt obszerny i ogranicza siê do wska-zania podstawowych regu³ kszta³tuj¹cych odpowiedzialnoœæ wiêkszej liczby osób wchodz¹cych do organów kierowniczych. Podstawowa teza g³osi, ¿e o tym, czy osoba prawna zosta³a wprowadzona w b³¹d, decyduj¹ce znaczenie odgrywa³ bêdzie stan œwiadomoœci osób wchodz¹cych w sk³ad organu tej osoby prawnej²⁷. S¹d jednak nie wyjaœni³ bli¿ej, czy mia³ na myœli wszyst-kich cz³onków zarz¹du, czy te¿ jedynie niektórych. Nie pozostaje w tej sytu-acji nic innego, jak tylko przyj¹æ, ¿e do pope³nienia przestêpstwa wystarczy wprowadzenie w b³¹d tylko jednego spoœród nich, nawet jeœli pozostali o istnieniu b³êdu wiedzieli. Utrwalona od dawna linia orzecznicza ka¿e przy-j¹æ, ¿e karalne jest ka¿de wprowadzenie w b³¹d zdolne do wywo³ania efektu oczekiwanego przez sprawcê. Z kolei przy rozpatrywaniu odpowiedzialnoœci karnej za oszustwo, którego dopuœcili siê cz³onkowie zarz¹du, zastosowanie znajduje regu³a indywidualnej odpowiedzialnoœci. Wniosek taki potwierdza jeden z ostatnich judykatów. Zdaniem s¹du, w przypadku spó³ki prawa han-dlowego do przypisania konkretnemu z jej znacz¹cych udzia³owców odpowie-dzialnoœci karnej za oszustwo nie wystarczy samo tylko ustalenie, ¿e byli wspólnikami. W ka¿dym przypadku konieczne jest zindywidualizowanie tej odpowiedzialnoœci i wykazanie, i¿ ka¿dy ze wspólników, dzia³aj¹c z osobna lub wspó³dzia³aj¹c z innymi wspólnikami w celu osi¹gniêcia korzyœci maj¹t-kowej, najpóŸniej w chwili doprowadzenia pokrzywdzonego do niekorzystne-go rozporz¹dzenia mieniem w nastêpstwie wprowadzenia w b³¹d, nie mia³ w ogóle zamiaru dotrzymania umowy lub te¿ wykonania jej istotnych

warun-26 M. B³aszczyk, Nowe przepisy karne ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Cz. II,

„Monitor Prawniczy” 2003, nr 24, s. 1129; zob. te¿ E. Nowiñska, Zagadnienia nieuczciwej reklamy, Kraków 1997, s. 98.

27 Wyrok SA Wroc³aw z 6 grudnia 2001 r., II AKa 509/01, OSA 2002, nr 5, poz. 35.

ków, bez których gwarancji spe³nienia pokrzywdzony nie zawar³by jej²⁸. W tej bowiem sytuacji nast¹pi³ wymagany skutek wydania niekorzystnej dyspozycji maj¹tkowej ze strony pokrzywdzonego. Doktryna przyjmuje, ¿e oszustwo jest dokonane z chwil¹ zawarcia niekorzystnej transakcji, nato-miast moment uzyskania korzyœci maj¹tkowej przez sprawcê nie ma znacze-nia w kontekœcie ustawowych znamion czynu²⁹.

Rozporz¹dzenie mieniem jako skutek przestêpstwa

Przestêpstwo oszustwa nale¿y do przestêpstw o charakterze material-nym (skutkowym). Niekorzystne rozporz¹dzenie mieniem jako skutek bêdzie koniecznym nastêpstwem wczeœniejszego wprowadzenia w b³¹d. Udowodnie-nie zwi¹zku przyczynowego pomiêdzy b³êdem a skutkiem stanowi condictio sine qua non przedstawienia komukolwiek zarzutów dzia³ania oszukañczego.

Ju¿ w okresie miêdzywojennym sukcesywnie zdobywa³o akceptacjê zapatry-wanie zbudowane na za³o¿eniu, ¿e pod postaci¹ rozporz¹dzania mieniem rozumieæ nale¿y ka¿d¹ czynnoœæ, która wywo³uje ten skutek, i¿ posiadacz mienia (bez wzglêdu na to, czy jest nim rzecz, czy prawo) mienie to traci³⁰. Ten pogl¹d zachowuje aktualnoœæ po dzieñ dzisiejszy. Tym niemniej w ostat-nich latach zaobserwowano posuniêcia ze strony judykatury zmierzaj¹ce

Ju¿ w okresie miêdzywojennym sukcesywnie zdobywa³o akceptacjê zapatry-wanie zbudowane na za³o¿eniu, ¿e pod postaci¹ rozporz¹dzania mieniem rozumieæ nale¿y ka¿d¹ czynnoœæ, która wywo³uje ten skutek, i¿ posiadacz mienia (bez wzglêdu na to, czy jest nim rzecz, czy prawo) mienie to traci³⁰. Ten pogl¹d zachowuje aktualnoœæ po dzieñ dzisiejszy. Tym niemniej w ostat-nich latach zaobserwowano posuniêcia ze strony judykatury zmierzaj¹ce