W świetle wymienionych przez autorkę nurtów sztuki ogrodowej interesująco jawi się zespół rezy-dencjonalny w Bulowicach. W jego centrum stoi neogotycki pałac wybudowany w 1882 r. z inicjatywy barona Edmunda Karola Larischa dla jego żony Jessey Mapeltoft-Paterson5. Według źródeł budowniczy obiektu, Andreas Walczok z Białej [10], miał inspirować się rodzinną rezydencją małżonki barona, go-tyckim zamkiem Huntly Castle w Aberdeen w Szkocji6. Niestety posiadłość ta nie przetrwała do dziś i jej domniemany wygląd można ocenić tylko w oparciu o ryciny w publikacjach [11]. Na tej podstawie raczej wątpliwe jest twierdzenie, iż pałac w Bulowicach jest wierną kopią zamku w Szkocji, niemniej jednak można zasugerować pewną inspirację stylistyką gotycką (il. 1).
4 Przyjęto skrótową formę w odniesieniu do kraju, w którym rozwinął się najpełniej i którego styl miał największy wpływ w ówczesnej epoce [8, s. 473].
5 Córki Johna Patersona, właściciela Huntly Castle w Aberdeen w Szkocji.
Kamila Kowalska 92
Obiekt będący przykładem neogotyku angielskiego został rozplanowany na rzucie czworoboku, któ-rego trzy narożniki zaznaczono basztami, czwarty natomiast ścięto pod kątem 45 stopni. Jedna z dwóch baszt na planie ośmioboku, tzw. pseudodonżon [12, s. 24], znacznie wyróżnia się swoimi gabarytami, tworząc tym samym silną dominantę w kompozycji budynku. Układ pomieszczeń oraz elewacje (z po-minięciem baszt) zostały zaprojektowane symetrycznie na osi powielającej oś całego założenia, na której znalazły się również wysunięty ryzalit od strony południowej przy wnętrzu zajezdnym oraz reprezenta-cyjny taras ze schodami prowadzącymi na ogród od północy (il. 2). Ciekawym detalem jest neogotycki krenelaż wieńczący pałac po całym jego obrysie. Na uwagę zasługują także wejściowy hall, znajdujący się w nim świetlik, arkady wraz z żagielkowymi sklepieniami oraz witraż prezentujący herby rodowe Edmunda Larischa i Jessey Mapeltoft-Paterson [13, s. 123].
Założenie parkowe powstałe w XIX w. zaliczane jest do nurtu historyzmu [9, s. 202], a według Ja-nusza Bogdanowskiego pierwotnie nosiło cechy stylu angielskiego [12, s. 22], przed wprowadzeniem naturalistycznych zmian w okresie międzywojennym [12, s. 26].
Obecnie, wskutek nowych powojennych nasadzeń oraz braku należytych działań w latach później-szych, oryginalny układ uległ zatraceniu. Można jedynie wyróżnić główną drogę dojazdową oraz usytu-owanie pałacu w centralnym punkcie kompozycji. Nie jest pewne, jak prezentowała się ona pierwotnie, jednak na podstawie rekonstrukcji Bogdanowskiego7 oraz planu odnalezionego w ostatnich latach można wyróżnić najważniejsze cechy układu.
Odnosząc się do wspomnianego przez autorkę historyzmu, należy powiedzieć, że park w Bulowicach prezentuje cechy typowe dla tego nurtu. Budowa całego zespołu oparta została na ciągu wnętrz parkowych,
7 Obiekt w Bulowicach nie doczekał się do tej pory opracowania monograficznego, ale około 50 lat temu powstała doku-mentacja autorstwa prof. Janusza Bogdanowskiego i jego zespołu, pt. Bulowice park podworski – studium kompozycyjne i
pro-jektowo konserwatorskie [12].
nawiniętych w spiralny sposób ambulatio [12, s. 22] na centralny punkt kompozycji, w którym znajduje się pałac (il. 3). Przy jego wschodniej elewacji zlokalizowano zgeometryzowany parter kwiatowy, tzw.
formal garden, czyli przykład wymienionego wcześniej wprowadzania wzorów historycznych do układu,
w tym przypadku gotyckiego maswerku8 .
Wspomniany element jest jednocześnie miniaturyzacją całego założenia. Według Bogdanowskiego główną część kompozycji tworzy układ przecinających się ze sobą okręgów o różnych promieniach opar-tych na module 80 m. Całość zamyka największy (o promieniu 80 m), w którym zawarto pięć mniejszych (40 m – 1/2 modułu). Najmniejszy okrąg (20 m – 1/4 modułu) mieści tylko i wyłącznie budynek pałacu. Kolejną cechą potwierdzającą przynależność stylową Bulowic jest podział funkcjonalny. Wyodrębniono w kompozycji tzw. przedpole mieszczące sad i część gospodarczą oraz park właściwy z obiektem archi-tektonicznym w centrum.
W parku w Bulowicach można jednak zaobserwować cechę parku romantycznego, w postaci obec-ności alei kasztanowej stanowiącej istotny element kompozycji. Łączy ona pałac z główną drogą oraz pokrywa się z osią założenia i pałacu, co potwierdza przywołany już fakt powrotu do związania budynku z kompozycją. Sama aleja początkowo kształtuje się w linii prostej, ale w miejscu załamania terenu zmie-nia swój bieg. Obecnie skręca na wschód, nie łącząc się bezpośrednio ze strefą wejściową do pałacu, lecz
8 Obecnie niestety formal garden został zatracony, jednak Bogdanowski wspomina o nim w swoim studium [12, s. 23]. Il. 2. Pałac w Bulowicach. Parter – archiwalny plan (dzięki uprzejmości Właściciela)
Kamila Kowalska 94
pierwotnie prowadziła w stronę zachodnią, ku pseudodonżonowi, aby następnie naturalnie wprowadzić przyjezdnych na dziedziniec główny – cour d’honneur9 .
Zdaniem autorki można zauważyć jednak cechy wyróżniające Bulowice na tle epoki. Najważniejszą zdaje się sposób usytuowania rezydencji w stosunku do całego układu oraz głównej drogi, prowadzącej z Krakowa do Cieszyna, dzisiejszej ul. Bielskiej, a dawniej traktu środkowogalicyjskiego. W klasycznym ujęciu kolejność elementów tworzących założenie prezentuje się następująco: zajazd–budynek–główne wnętrze ogrodowe. W Bulowicach układ został odwrócony o 180 stopni w stosunku do bardzo ważnego traktu komunikacyjnego i alei kasztanowej. Wnętrze zajezdne, w tym cour d’honneur, w perspektywie drogi znajduje się więc na tyłach założenia.
Zebrane w poprzednich akapitach cechy zespołu w Bulowicach odnoszą się do stylu swobodnego, przy czym – zdaniem autorki – można odnaleźć w nim także analogie do francuskiego ogrodu baroko-wego. Związek budynku pałacu oraz kompozycji przestrzennej zdaje się znacznie silniejszy niż w innych przykładach z epoki. Ponadto, oprócz swobodnie kształtowanych ścieżek, budowa założenia opiera się na układzie dwóch prostopadłych do siebie osi, z których główna, zorientowana północ– południe, porządkuje zarówno pałac, jak i aleję kasztanową. Co więcej, wspomniany spiralny układ wnętrz ambulatio oraz
9 Określenie użyte przez Bogdanowskiego [12, s. 23].
Il. 3. Pałac w Bulowicach. Schemat najważniejszych cech układu w oparciu o rekonstrukcję J. Bogdanowskiego (oprac. własne, [15])
dawny główny trakt komunikacyjny koncentrują się na geometrycznym centrum całej kompozycji, ja-kim jest pałac, co świadczy o większym stopniu organizacji kompozycji niż we wstępnych założeniach.