poszukuje różnych dróg w osiąganiu celu, pyta i analizuje odpowiedzi,
próbuje rozwiązać każdy problem, a nie go odpycha.
Przez edukację zdrowotną rozumie się różne formy uczenia się i nauczania, które pozwalają zrozumieć problematykę związaną ze zdrowiem. Elżbieta Charońska wyróżnia w edukacji zdrowotnej następujące składniki:
systematyczne i zamierzone kształcenie dzieci i młodzieży dokonywane przez rodziców, nauczycieli i wychowawców,
samokształcenie i samowychowanie jako procesy pozwalające na kierowanie swoim rozwojem,
działania okazjonalne i przypadkowe, pozwalające na skłonienie człowieka do refleksji nad własnym zdrowiem i w konsekwencji podejmowanie działań na rzecz zdrowia wraz ze zdobywaniem wiedzy o zdrowiu [Charońska, 1997].
Definiując pojęcie edukacji zdrowotnej można przytoczyć jeszcze spojrzenia:
Andrzeja Krawańskiego, który określa ją jako proces pedagogiczno-społeczny wykorzystujący metody i techniki stosowane w naukach pedagogiczno-społecznych do wywoływania zmian zachowań o charakterze prozdrowotnym [Krawański, 2003],
Keitha Tonesa i Johna Greena, którzy uważają, że jest to zaplanowana działalność ukierunkowana na naukę o zdrowiu i chorobie [Tones, Green 2004],
Barbary Woynarowskiej, która proponuje ją jako proces trwający całe życie, który w efekcie ma wyposażyć ludzi w wiedzę jak zachować i doskonalić swoje zdrowie i innych, a także jak radzić sobie w przypadku pojawienia się choroby [Woynarowska, 2008].
Przyjmuje się, że zasadniczymi składnikami promocji zdrowia są: edukacja zdrowotna,
zapobieganie chorobom, polityka zdrowotna.
Najczęściej opieramy się na modelu reaktywnym (ukierunkowanym na ograniczenie zagrożeń zdrowotnych) i modelu proaktywnym (opartym na podejściu siedliskowym, które mówi, że zdrowie jest tworzone i doświadczane przez ludzi w miejscach gdzie toczy się ich codzienne życie) [Levin, Ziglio 2001]. Według Karty Ottawskiej w promocji zdrowia zwraca się szczególną uwagę na jednostkową i społeczną odpowiedzialność za zdrowie. Zatem bardzo istotne jest jakie związki zachodzą miedzy jednostką a zdrowiem i jak wpływają na zdrowie najbliższe środowiska, w których funkcjonuje jednostka (ryc. 1).
41
Ryc. 1. Kręgi oddziaływania na zdrowie jednostki (źródło: własne)
Kształtowanie właściwych postaw jest efektem pracy wszystkich środowisk, w których funkcjonuje człowiek. Droga od dbałości o ciało powinna doprowadzić do ukształtowania osobowości dbającej o zdrowie (ryc. 2).
Ryc. 2. Od dbałości o ciało do dbałości o zdrowie (źródło: własne)
W zależności od wieku ucznia siła oddziaływania środowisk, w których funkcjonuje ma różną siłę. Kryteria wieku są również silnie powiązane z oczekiwaniami tychże środowisk, a w konsekwencji z trwałymi wzorami jakie kształtują się w osobowości dziecka na całe życie (ryc. 3).
42
Ryc. 3. Wpływ najbliższych środowisk na kształtowanie się postaw jednostki (źródło: Umiastowska 1997)
Symptomy ponowoczesnej kultury konsumpcyjnej według Władysława Pańczyka powodują:
niekontrolowany rozrost techniki i informacji medialnej, izolację człowieka od natury,
różnorodne i znaczne ograniczenie aktywności fizycznej człowieka [Pańczyk, Warchoł 2008].
Te symptomy wymienione powyżej znakomicie korelują z hierarchią potrzeb wymienioną w teorii Abrahama Maslowa, który uznał, że człowiek zaspakaja je w odpowiedniej kolejności poczynając od potrzeb fizjologicznych, przez potrzeby bezpieczeństwa, potrzeby społeczno-emocjonalne, potrzeby szacunku i kończy na potrzebach samorealizacji [Maslow 1990]. Władysław Pańczyk uważa, że potrzeby rozwojowo-zdrowotne człowieka są często potrzebami nieuświadomionymi, zatem należy je powiązać z kształtowaniem osobowości i przywołując wcześniejszą hierarchię Abrahama Maslowa powiązać z samorealizowaniem się. Uwzględniając współczesne warunki życia do najważniejszych potrzeb rozwojowo-zdrowotnych dzieci i młodzieży należą:
potrzeba regularnej i odpowiednio intensywnej aktywności ruchowej, potrzeba hartowania fizycznego i psychicznego,
potrzeba kontaktu z naturą,
43
potrzeba rozładowania napięć emocjonalnych i unikanie stresów, potrzeba odnowy biologicznej organizmu,
potrzeba wspomagania mechanizmów obronnych organizmu, potrzeba kształtowania praktycznych umiejętności ruchowych, potrzeba zachowania bezpieczeństwa [Pańczyk, Warchoł 2008].
Zaspakajanie wyżej wymienionych potrzeb jest możliwe tylko wówczas, gdy dostarczymy uczniowi określonego zasobu wiedzy. Temu także służy edukacja zdrowotna.
Nauczyciel wychowania fizycznego współpracując z radą pedagogiczną, wychowawcami klas, rodzicami i uczniami tworzy pewne określone struktury służące nie tylko przekazywaniu wiadomości z zakresu wychowania fizycznego i edukacji zdrowotnej, ale przede wszystkim kształtuje proaktywne postawy ucznia wobec kultury fizycznej i troski o własne zdrowie. Jego działania powinny koncentrować się w trzech obszarach funkcjonowania szkoły:
demokratyzacja uwzględniająca statut szkoły, prawa ucznia, udział rodziców w życiu szkoły, styl zarządzania szkołą,
relacje między poszczególnymi grupami społecznymi, które stanowią nauczyciele, dyrektor i jego zastępcy, rodzice, uczniowie i inni pracownicy szkoły,
organizacja działań na rzecz promocji zdrowia, obejmująca tworzenie programów edukacji zdrowotnej dla poszczególnych klas, programów dla nauczycieli i rodziców.
Kształtowanie postaw prozdrowotnych opiera się na dostarczeniu uczniowi wiedzy na temat funkcjonowania własnego organizmu i sposobów diagnozowania jego reakcji na różne sytuacje (na przykład zmęczenie, stres, wysiłek fizyczny, choroba itp.) w połączeniu z umiejętnością zastosowania tego w praktycznym działaniu. Kształtowanie tych postaw na zajęciach wychowania fizycznego wymaga wyposażenia go w następujące umiejętności:
umie przeprowadzić diagnozę sprawności fizycznej i rozwoju fizycznego opierając się na poznanych różnych próbach testowych, pozwalających mu ocenić poziom jego zdolności motorycznych, uczeń z pomocą nauczyciela interpretuje uzyskane wyniki i poznaje ćwiczenia jakie należy wykonać, by poprawić uzyskane wyniki,
umie przeprowadzić diagnozę rozwoju fizycznego przejawiającą się w dbałości o poprawną sylwetkę i znajomość sposobów jej oceny, zna ćwiczenia korygujące różne wady postawy, wie jaka jest poprawna w jego wieku masa ciała, wie jak należy dbać o zachowanie poprawnej sylwetki,
zna zasady układania treningu zdrowotnego – zna zasób ćwiczeń, które może zastosować do samodzielnej aktywności ruchowej, wie jak dobrać ćwiczenia do swoich możliwości, zna zasady prawidłowego odżywiania się, zna zasady i metody hartowania organizmu i czuje potrzebę podejmowania uczestnictwa w różnych formach ruchu.
Nauczyciel wychowania fizycznego formułując cele programowe powinien zatroszczyć się przede wszystkim o harmonijny rozwój fizyczny, ruchowy, psychiczny i zdrowie ucznia. Najpoczytniejsze miejsce stanowić powinno rozwijanie wydolności fizycznej i fizjologicznej wychowanka. Współcześnie realizowana koncepcja wychowania fizycznego jako procesu pedagogicznego oparta na kanonach pedagogiki kultury fizycznej i pedagogiki zdrowia pozwala na rezygnację z tradycyjnego kształtowania nawyku ruchowego jako efektu
44
finalnego, zastępując go kształtowaniem afirmatywnej postawy wobec własnego ciała i nawyku całożyciowej aktywności ruchowej.
Warto skorzystać z ułożonego przez Zbigniewa Cendrowskiego „Dekalogu Zdrowego Stylu Życia” (nagrodzonego na I Międzynarodowym Kongresie Filozofii Uniwersalistycznej w Warszawie), czyli zasadom postępowania służącym zachowaniu i pomnażaniu zdrowia:
zasada pierwsza: wiedza o samym sobie, która powinna być systematycznie uzupełniana, dotycząca zasad funkcjonowania organizmu, planowania i realizowania różnych przedsięwzięć wyprzedzających chorobę,
zasada druga: utrzymywanie sił obronnych organizmu w stałej gotowości, oparta o cztery kierunki działań związanych z tymi, które wpływają na obniżenie bariery immunologicznej, wzmacniają nasze siły obronne, charakteryzują się umiejętnym postępowaniem w czasie choroby oraz pogłębianiem umiejętności wykorzystania naszych sił psychicznych,
zasada trzecia: nie nadużywanie leków, czyli ograniczenie ich zażywania do absolutnego minimum,
zasada czwarta: utrzymywanie wszechstronnej aktywności fizycznej bez względu na stan zdrowia,
zasada piąta: prawidłowe odżywianie się, pamiętając o przestrzeganiu praw bilansu energetycznego, wyeliminowaniu z diety tłuszczów zwierzęcych i produktów wysoko przetworzonych, spożywanie większej ilości warzyw i owoców, a także ograniczenie spożycia potraw o wysokiej zawartości cholesterolu,
zasada szósta: hartowanie się, dzięki wzmocnieniu bariery immunologicznej oraz uodpornieniu na ekstremalne bodźce w sferach fizycznej, psychicznej i społecznej,
zasada siódma: rozwijanie umiejętności walki ze stresem, świadome i planowe sterowanie swoimi reakcjami, ograniczanie i eliminowanie wpływu tych przyzwyczajeń, które obniżają poziom zdrowia, na przykład: lekomania, obżarstwo, lenistwo, spędzanie czasu przed monitorem komputera lub telewizora, nadmierne spożycie używek: kawy, herbaty itp.,
zasada dziewiąta: życzliwość dla innych, oparta o pojęcia tolerancji i kompromisu, asertywności, zaufania,
zasada dziesiąta: zastosowanie postawy copingowej, czyli dawania sobie rady w życiu przez demonstrowanie optymistycznych postaw, tworzenie swojego pozytywnego obrazu i tworzenie wokół siebie atmosfery życzliwości [Cendrowski, 1993].
Można zatem przyjąć, że podstawowymi kierunkami realizowanymi w szkolnej promocji zdrowia powinno być:
wykształcenie u wychowanków potrzeby aktywnego spędzania czasu wolnego,
wyposażenie uczniów w wiedzę o racjonalnym odżywianiu się, wykształcenie podstawowych nawyków higienicznych,
wskazanie na sposoby organizacji treningu zdrowotnego.
Olbrzymią nadzieję pokłada się w rozpropagowaniu aktywności ruchowej wśród uczniów przez proponowanie im rozmaitych form ruchu z odmianami stosowanymi w zależności od wieku uczestników. Możliwości stworzone przez
45
reformę programową w postaci zajęć alternatywnych wychowania fizycznego są doskonałym miejscem do ich wykorzystania. Do nich z całą pewnością należą:
FITNESS SIŁOWY I INNE FORMY ĆWICZEŃ SIŁOWYCH realizowane w oparciu o szkolną siłownię albo przystosowane miejsce ćwiczeń na sali gimnastycznej;
GRA W KOMETKĘ – zupełnie ostatnio zapomniana w szkolnych zajęciach wychowania fizycznego - możliwa jest do realizowania zarówno w warunkach sali gimnastycznej, jak i na świeżym powietrzu;
JOGA – znakomita forma wyposażenia uczniów w techniki relaksacyjne, ćwiczenia oddechowe oraz inne sposoby wyciszenia;
JOGGING – forma aktywności ruchowej możliwa do realizacji w każdych warunkach i dla różnych grup wieku;
JAZDA NA ROWERZE wprowadzona zarówno do zajęć
jednolekcyjnych, jak i skompensowanych - może być ona połączona z rowerowymi torami przeszkód polegającymi na przejeżdżaniu ustawionych utrudnień w jeździe, przejeżdżaniu pod zawieszonymi przeszkodami, mijaniu slalomem różnych przeszkód;
NORDIC WALKING – forma aktywności ruchowej bezpieczna dla zdrowia, możliwa do stosowania bez ograniczeń wiekowych, a także stosowana w różnych odmianach:
„Health” dla osób ze schorzeniami kręgosłupa, stawów czy układu krążeniowo-oddechowego
„Fitness” jako forma zajęć usprawniających
„Sport” połączonej dodatkowo z ćwiczeniami siłowymi tak by móc korzystać z kijów oraz masy ciała ćwiczącego jako przyborów;
SPEED BADMINTON – nie wymaga specjalnych umiejętności, jest łatwy jak kometka, dynamiczny jak tenis oraz szybki jak squash, możliwy do realizowania zarówno w warunkach sali gimnastycznej, jak i na świeżym powietrzu.
Zwyczaje i tradycje odnoszące się do nawyków żywieniowych występujących w naszych rodzinach ulegają zmianom. Coraz mniejszą wagę przykładamy do wspólnych posiłków, co spowodowane jest różnymi porami pracy rodziców, nadmierną ilością dodatkowych zajęć dzieci i dorosłych, ciągłym pośpiechem. Podejmowanie coraz to nowych obowiązków powoduje nieregularne spożywanie głównych posiłków i przesuwanie ich na różne pory dnia. Kolejnym „grzechem żywieniowym” jest przejadanie się, co nie tylko wiąże się z obfitością posiłków, ale również z porą ostatniego wieczornego jedzenia. Z braku czasu są to coraz częściej gotowe dania, które wystarczy w domu tylko podgrzać lub krótko zagotować. Zwiększa się konsumpcja produktów żywnościowych wysoko przetworzonych, zawierających substancje dodatkowe, które nadają żywności ładniejszy wygląd i przedłużają jej świeżość. Dość często zastępujemy świeże owoce i warzywa mrożonkami i gotowymi przetworami owocowo-warzywnymi. Niezdrowym zwyczajem stało się jedzenie, zwłaszcza przez dzieci i młodzież, wysokokalorycznych przekąsek takich jak: chipsy, chrupki, frytki, hamburgery, cheesburgery, zapiekanki, batony i inne słodycze, których dostępność jest bardzo duża we wszystkich środowiskach bez względu na wielkość zamieszkiwanej aglomeracji. Badania realizowane w środowisku wiejskim województwa zachodniopomorskiego wskazują, że:
46
1. Wraz z wiekiem badanych zmniejsza się odsetek wspólnych rodzinnych posiłków, jakimi są najczęściej obiad i kolacja.
2. Nieregularność w jedzeniu pierwszego śniadania w domu częściej występuje u dziewcząt (w szkole podstawowej 39,07% i w gimnazjum 36,36%) niż u chłopców (w szkole podstawowej 20,78% i w gimnazjum 29,70%).
3. Wraz z wiekiem wzrasta odsetek spożywania korzystnych dla zdrowia produktów – dieta gimnazjalistów jest bogatsza w warzywa i owoce (48,86% dziewcząt i 49,31%chłopców) oraz w nabiał (48,86% dziewcząt i 40,59% chłopców) [Umiastowska 2008].
Natomiast podobne badania realizowane wśród uczniów z aglomeracji wielkomiejskiej i małomiasteczkowej pokazują, że:
1. Największa regularność spożywania posiłków występuje u chłopców zarówno z małych miejscowości, jak i z miasta Szczecina.
2. Najczęściej spożywanymi posiłkami są drugie śniadanie i kolacja, a co trzeci uczeń nie je pierwszego śniadania w domu.
3. Składniki diety uczniów są różnicowane przez czynnik płci i wielkości zamieszkiwanej aglomeracji.
4. Błędy występujące w sposobie odżywiania się gimnazjalistów potwierdzają konieczność wprowadzania w większym zakresie edukacji zdrowotnej do programów szkolnych [Umiastowska, Żółtowska 2009].
W szkołach realizujących promocję zdrowia znaleźć można różne propozycje i formy przybliżania treści zdrowotnych. Poniżej przedstawiono niektóre z nich:
1. Szkoła Podstawowa nr 65 we Wrocławiu włączając się do akcji „Trzymaj się prosto” przeprowadziła:
konkursy plastyczne: „Jestem prosty jak drzewo”, „Moje miejsce pracy”, na album na temat prawidłowej postawy, na ulotkę informacyjną dla rodziców o jadłospisie z wykorzystaniem techniki komputerowej,
konkursy literackie: na list pod tytułem „Do kręgosłupa”, na wiersz o tematyce profilaktyki wad postawy.
2. Szkoła Podstawowa nr 4 w Sandomierzu:
propagując zdrowe odżywianie zorganizowała konkurs „Żyjmy zdrowo”, zorganizowała kurs udzielania pierwszej pomocy,
ogłosiła konkurs na przeciwdziałanie hałasowi w naszej szkole organizując „szeptane przerwy”,
zwiększyła możliwość uczestniczenia w różnych formach aktywności ruchowej uczniów przez organizowanie szerszej oferty zajęć pozalekcyjnych dla dzieci i rodziców.
3. Szkoła Podstawowa nr 16 w Szczecinie
„Trzymaj się prosto” – dbamy o nasze kręgosłupy i nosimy tornistry,
„Rodzinnie zdrowo i na sportowo” – cykl festynów sportowo-edukacyjnych dla dzieci i rodziców,
,,Maluchy na start” propozycja zabaw dla najmłodszych uczniów, z finałem połączonym z zagadkami o zdrowiu,
,,Ze sportem za pan brat” i ,,Ruch i zabawa to super sprawa” – imprezy sportowo-rekreacyjne dla dzieci i ich rodziców.
4. Szkoła Podstawowa w Wielogłowach (województwo małopolskie)
pogadanka na lekcjach biologii i przyrody na temat składników odżywczych i budowy układu pokarmowego „Gdzie te kalorie?”,
47
choroby układu pokarmowego - gazetki przygotowywane przez uczniów, konkurs plastyczny i wystawa prac plastycznych pod tytułem „Moja przyjaciółka wątroba”,
konkurs biologiczny „Czy wiesz co jesz?”,
pogadanka pielęgniarki na temat prawidłowej diety i profilaktyki chorób układu pokarmowego,
„Jedz zdrowo kolorowo" - zdrowe kanapki, sałatki i surówki - przygotowywane na zajęciach lekcyjnych,
problematyka omawiana podczas lekcji wychowawczych: bezpieczeństwo na drodze, bezpiecznie i zdrowo spędzaj wolny czas, zdrowe wakacje,
przedstawienie na temat zdrowego odżywiania się,
cykl lekcji „Trzymaj Formę” - nadwaga a sprawność fizyczna z pokazem różnych ćwiczeń.
5. Społeczna Szkoła Podstawowa im. Noblistów Polskich w Szczecinie realizuje interesującą propozycję programu nauczania na poziomie klas zintegrowanych:
CYKL TEMATYCZNY – JAK ZADBAĆ O SWOJE ZDROWIE?
EDUKACJA POLONISTYCZNA: wypowiedzi na temat „Wizyta u lekarza”, „Jestem u dentysty”, „Dlaczego trzeba myć ręce?”, „Dlaczego jemy owoce i warzywa” lub opisywanie obrazków o podobnej tematyce. Rozmowa z dziećmi sterowana pytaniami: co to znaczy być chorym? Jak się wtedy czujecie?, „Co to znaczy być zdrowym? Jak się wtedy czujecie? Przestrzeganie jakich zasad pomaga być zdrowym?
Ćwiczenia śródlekcyjne: opowieść ruchowa o codziennej higienie osobistej – rano wstajemy z łóżka, otwieramy okno, przeciągamy się we wszystkie strony, potem biegniemy do łazienki, myjemy zęby, twarz, uszy, szyję, wycieramy się ręcznikiem, czeszemy włosy, ubieramy ubranie – nauczyciel opowiada, a dzieci ruchem, ilustrują jego słowa (opowieść ruchowa).
EDUKACJA MATEMATYCZNA: rozwiązywanie zadań z pomiarem temperatury, obliczanie wydatków w aptece przy realizacji recepty.
EDUKACJA PRZYRODNICZA: rozpoznawanie głównych grup produktów żywnościowych, układanie jadłospisów, jak przestrzegamy podstawowych zasad higieny osobistej?
Zabawa ruchowa - wstaną te dzieci, które zjadły dziś śniadanie i podskoczą 3 razy;- wstaną te dzieci, które jedzą owoce na II śniadanie i zrobią 3 przysiady;- klasną przed sobą te dzieci, które założyły rękawiczki w drodze do szkoły;- klasną nad głową te dzieci, które umyły rano zęby,- narysują nogą 3 kółka te dzieci, które lubią pić mleko.
EDUKACJA ARTYSTYCZNA: lekarz i pielęgniarka przy pracy – opowiadamy o pracy pracowników służby zdrowia, kolory wiążące się z pracą w szpitalu i przychodni, ilustrujemy pracę lekarza i pielęgniarki – rysunek kredkami.
EDUKACJA FIZYCZNA: zabawy i ćwiczenia rozwijające wytrzymałość, marszobieg w terenie naturalnym z pokonywaniem przeszkód, wyjaśnienie pojęcia wydolność i wytrzymałość, dlaczego ruch jest ważny dla zdrowia? [Umiastowska, Rutkowska 2003].
W ramach realizowanego w latach 2008–2011 projektu badawczego nr N N 404 260335 pod tytułem „Styl życia dzieci i młodzieży a poziom ich sprawności fizycznej, wydolności i rozwoju somatycznego” finansowanego przez
48
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, którego założeniem było kształtowanie pozytywnych postaw dzieci i młodzieży wobec uczestnictwa w aktywności ruchowej i promowanie „zdrowego stylu życia” przygotowano dla trzech tysięcy uczniów z województwa zachodniopomorskiego materiał edukacyjny pod tytułem „Zdrowy styl życia i ja”.
ZDROWY STYL ŻYCIA I JA
SKŁADNIKI ZDROWEGO STYLU ŻYCIA
aktywność ruchowa
unikanie hałasu
właściwe odżywianie się
przebywanie na świeżym powietrzu
unikanie stresów
umiejętne organizowanie czasu
wolnego
dbanie o czystość
odpowiedni strój do temperatury
niepalenie papierosów
niepicie alkoholu
unikanie narkotyków i dopalaczy
kontrola zdrowia u lekarza
49