Parlamenty

rzeczników praw obywatelskich (wyjątek w tym przypadku stanowi Republika Czeska) oraz banki narodowe.

2.2. Władza ustawodawcza i wykonawcza

w socjalistycznych ustrojach Polski, Czechosłowacji i Węgier

2.2.1. Parlamenty

Jeszcze przed zakończeniem działań wojennych na polskich ziemiach powstało ciało, które później stało się podstawą odtworzenia parlamentu. Dnia 1 stycznia 1944 roku została powołana Krajowa Rada Narodowa (KRN), którą zainicjował Władysław Gomułka. KRN był związany z Polską Partią Robotniczą (PPR) i stanowił alternatywę dla polskiego rządu na emigracji. Funkcjonował w ramach państwa demokracji ludowej. W Londynie działała Rada Narodowa Rzeczypo-spolitej Polskiej (od 1953 roku Rada RzeczypoRzeczypo-spolitej Polskiej), która pełniła funkcję emigracyjnego parlamentu. Prawną podstawę działalności KRN regulo-wała ustawa z 11 września 1944 roku o organizacji i zakresie działania rad naro-dowych. Naczelnym organem KRN było Prezydium składające się z 5–7 osób, które wykonywało zadania, gdy Rada nie obradowała. Przewodniczącym KRN był prezy-dent pełniący jednocześnie funkcję głowy państwa. Po rozszerzeniu składu KRN deputowani wywodzili się nie tylko z PPR, lecz także z innych koncesjonowanych ugrupowań powojennych: Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), Stronnictwa Ludo-wego (SL), Polskiego Stronnictwa LudoLudo-wego (PSL), Stronnictwa Demokratycznego (SD), Stronnictwa Pracy (SP) i Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie”.

Zadaniami KRN było uchwalanie ustaw, kontrolowanie władzy wykonawczej i nad-zór nad radami narodowymi. KRN ustanowił wiele aktów, które zbliżały Polskę do państwa socjalistycznego, jak nacjonalizacja ważnych gałęzi przemysłu, likwidacja wielkich majątków ziemskich, referendum w sprawie ustroju RP.

Dnia 19 stycznia 1947 roku odbyły się wybory parlamentarne. Po wyłonieniu skła-du sejmu, działalność KRN wygasła. W sfałszowanych wyborach sukces odniosły ugrupowania skupione wokół komunistycznej PPR, czyli PPS, SL i SD. Marszałkiem Sejmu został Władysław Kowalski z SL. Kadencję sejmu określono na 5 lat, a pod-stawowym zadaniem miało być uchwalenie konstytucji. Poza tym parlament kontro-lował działalność rządu, przeprowadzał proces legislacyjny i ustalał podstawowe kierunki działalności państwa. Od końca 1948 roku Sejm został zdominowany przez Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą (PZPR), od 1950 roku prace w parlamencie zamarły. Proces decyzyjny przeniósł się do gremiów partyjnych¹².

    ₁₂

S. KUBAS: Historia parlamentaryzmu w krajach Europy Środkowej. W: Parlament w pań-stwach Grupy Wyszehradzkiej. Problemy metodologiczno-teoretyczne. Red. M. BARAŃSKI, R. G LAJ-CAR, S. KUBAS. Katowice 2012, s. 91–93.

W 1952 roku Sejm uchwalił konstytucję, która przyjęła zasadę ludowładztwa re-alizowanego przez zwierzchni charakter parlamentu nad innymi organami władzy.

Czynne prawo wyborcze określono na 18 lat, a bierne na 21. W wyborach mogli uczestniczyć członkowie trzech partii: PZPR, ZSL i SD. Okręgi były wielomanda-towe. Do 1952 roku sejm liczył 444 posłów, a później 460. Kadencja parlamentu wynosiła 4 lata. Sejm nie mógł ulec rozwiązaniu przed upływem kadencji. Posłowie mieli immunitet, który jednakże nie obejmował sfery spraw cywilnych. Posłowie mieli prawo zgłaszania pytań, interpelacji, istniała zasada incompatibilitas. Orga-nami sejmu byli: marszałek, prezydium i komisje. Od 1957 roku Sejm zbierał się na dwóch sesjach: wiosennej i jesiennej. Jak wskazuje Henryk Szczerbiński, po 1956 roku wykrystalizowały się cztery funkcje polskiego parlamentu: ustrojodawcza, ustawodawcza, kontrolna i kierownicza¹³. Do 1956 roku Sejm był zdominowany przez Radę Państwa, która wydawała od niego więcej dekretów.

W latach 60. aktywność Sejmu zamarła. Rozdział miejsc w ławach parlamentu był z góry ustalony, co pokazują wyniki wyborów w latach 60., 70. i 80. XX wie-ku. PZPR otrzymywał ponad 55% głosów, ZSL ok. 25%, SD ok. 8%, a reszta przypadała tzw. kandydatom niezależnym. Pewne ożywienie w aktywności sej-mowej można było zaobserwować w okresie sukcesu ruchu solidarnościowego (sierpień 1980–grudzień 1981), ale później znów pojawiła się stagnacja. Ten stan został przerwany w drugiej połowie lat 80. XX wieku z związku z kryzysem poli-tycznym, gospodarczym i społecznym państwa. Już w 1985 roku przeprowadzono wybory do sejmu na podstawie zmienionej procedury, która umożliwiała nie tylko partiom, lecz także innym podmiotom zgłaszanie kandydatów na posłów. Poja-wiała się dokładanie określona procedura odwoływania posłów przez wyborców.

W latach 1982–1987 Sejm powołał nowe instytucje w państwie, jak Trybunał Stanu, Trybunał Konstytucyjny, Rzecznik Praw Obywatelskich¹⁴.

W Czechosłowacji prezydent Edvard Beneš w maju 1945 roku powołał jedno-izbowe Tymczasowe Zgromadzenie Narodowe, w skład którego weszło 200 posłów czeskich i morawskich i 100 słowackich. Posłowie byli desygnowani wyłącznie przez koncesjonowane partie polityczne: Komunistyczna Partia Czechosłowacji (czes. Komunistická strana Československa – KSČ), Narodowo-socjalistyczna Partia Czechosłowacji (czes. Československa strana národně sociální – ČSNS), Czechosłowacka Partia Ludowa (czes. Československá strana lidová – ČSL), Socjaldemokratyczna Partia Czechosłowacji (czes. Československa strana so-ciálně demokratická – ČSSD), Partia Demokratyczna (sł. Demokratická strana – DS), Komunistyczna Partia Słowacji (sł. Komunistická strana Slovenska – KSS), Partia Wolności (sł. Strana slobody – SS), Słowacka Partia Odrodzenia (sł. Strana slovenskej obrody – SSO). Tymczasowe Zgromadzenie miało odno-wić mandat prezydencki Edvardowi Benešowi, przygotować powszechne i wol-    ₁₃

H.SZCZERBIŃSKI: Parlamentaryzm Polski. Uwarunkowania gospodarcze i polityczne. War-szawa 2007, s. 161–162.

14 S.KUBAS: Historia parlamentaryzmu…, s. 93–94.

ne wybory parlamentarne, a także uchwalić podstawowe prawodawstwo w okre-sie powojennym.

Wybory odbyły się 26 maja 1946 roku. W ławach parlamentu zasiedli przed-stawiciele partii koncesjonowanych, z tym że komuniści zdobyli 114 mandatów, a reszta w 300 osobowym Zgromadzeniu przypadła posłom innych partii. Jak pisze Jerzy Tomaszewski, „w ciągu kilkunastu miesięcy postępował proces różnico-wania się postaw uczestników Frontu Narodowego, który doprowadził pod koniec 1947 roku do faktycznego jego rozpadu na komunistów oraz ich przeciwników”¹⁵. Ostateczne przejęcie władzy przez komunistów nastąpiło w lutym 1948 roku.

Istotny wpływ na strukturę parlamentu czechosłowackiego miał złożony ustrój terytorialny tego kraju. Od zakończenia II wojny światowej przez ponad dwadzie-ścia lat mieliśmy do czynienia ze zjawiskiem asymetrii organów władzy, co pole-gało na tym, że oprócz czechosłowackich organów: ustawodawczego i wykonaw-czego, swoje organy o takim charakterze miała Słowacja, ale nie miały ich ziemie czeskie i morawskie. Dopiero wprowadzenie zasady federalizmu w konstytucji z 1969 roku położyło kres asymetrii.

Pierwsza powojenna konstytucja Czechosłowacji została uchwalona w 1948 ro-ku. Trzystuosobowe Zgromadzenie Narodowe miało być wybierane na 6 lat.

Zbierało się na dwie sesje, które zwoływał i kończył prezydent. Miał on także prawo do odraczania sesji. Na wniosek posłów prezydent zwoływał sesję nadzwy-czajną. Zadaniami parlamentu były wybór prezydenta, uchwalanie ustaw, kontrola nad rządem. Organami Zgromadzenia były: dwudziestoczteroosobowe prezydium i komisje¹⁶. Po 1948 roku parlament został całkowicie podporządkowany decy-zjom partii komunistycznej.

Druga konstytucja powojennej Czechosłowacji z 1960 roku pod względem prawnym wzmocniła pozycję Zgromadzenia, co wiązało się z przyznaniem prze-wodniej roli partii komunistycznej w państwie, która była reprezentacją klasy robotniczo-chłopskiej. Zasada ludowładztwa zakładała przewagę parlamentu nad innymi organami władzy¹⁷. W latach 60. XX wieku dochodzi do stopniowej od-wilży w polityce naszych południowych sąsiadów, a apogeum tego stanu przypa-dło na rok 1968 i Praską Wiosnę. W tym okresie możemy zauważyć odrodzenie się rzeczywistych funkcji parlamentu, któremu udało się wyrwać z apatii. Niestety wydarzenia w sierpniu 1968 roku położyły kres nadziejom mieszkańców Czecho-słowacji na uzyskanie większej swobody w życiu publicznym. Jedynym efektem zmian Praskiej Wiosny było zagwarantowanie w ustawie konstytucyjnej z 1968 roku zasady federacji. Wpłynęło to na zmianę struktury parlamentu. Od tej pory Zgromadzenie Federalne składało się z Izby Ludu i Izby Narodów. Do dwu-    ₁₅

Cyt. za: J.TOMASZEWSKI: Czechosłowacja. Warszawa 1997, s. 150.

16 Konstytucja Republiki Czechosłowackiej. W: Nowe konstytucje państw europejskich. Red.

i wstęp L.GELBERG. Warszawa 1949.

17 M. BANKOWICZ: Transformacje konstytucyjnych systemów władzy państwowej w Europie Środkowej. Kraków 2010, s. 68–70.

stuosobowej Izby Ludu wchodzili deputowani wybierani w jednomandatowych okręgach na zasadzie proporcjonalności składu narodowego kraju, czyli większość stanowili Czesi. Izba Narodów składała się ze 150 deputowanych – 75 Czechów i 75 Słowaków. Kadencje izb wynosiły 5 lat. Ustawa konstytucyjna nakazywała każdej z izb opowiedzenie się za projektem ustawy w celu jej przyjęcia. Izby mo-gły zebrać się na wspólnym posiedzeniu w ważnych sprawach. Izba Narodów przyjmowała ustawę, gdy na sali znajdowała się ponad połowa wybranych Cze-chów i ponad połowa Słowaków. Izby musiały przyjąć ustawę w przeciągu 3 miesięcy¹⁸. Jednocześnie ustawa konstytucyjna powołała Czeską Radę Narodo-wą i Słowacką Radę NarodoNarodo-wą, jako odrębne krajowe parlamenty.

Na ziemiach węgierskich Tymczasowe Zgromadzenie Narodowe powstało w grudniu 1944 roku w Debreczynie, a członkami przejściowego ciała parlamen-tarnego stali się działacze partii wchodzących do Frontu Niepodległościowego:

Niezależnej Partii Drobnych Właścicieli Ziemskich (węg. Független Kisgazda, Földmunkás és Polgári Párt – FKgP), Węgierskiej Partii Socjaldemokratycznej (węg. Magyarorszagi Szociáldemokrata Párt – MSZDP), Komunistycznej Partii Węgier (węg. Kommunisták Magyarországi Pártja – KMP), Partii Narodowo Chłopskiej (węg. Nemzeti Parasztpárt – NPP) i Obywatelskiej Partii Demokra-tycznej (węg. Polgári Demokrata Párt – PDP). Podstawowym celem Tymczaso-wego Zgromadzenia było przejęcie władzy z rąk faszystów i uchwalenie prawa regulującego podstawowe zasady życia w państwie. Do organów Tymczasowego Zgromadzenia możemy zaliczyć: przewodniczącego, zastępców, sekretarzy, pre-zydium. W okresie między sesjami zadania Zgromadzenia wykonywał Komitet Polityczny. W listopadzie 1945 roku odbyły się powszechne wybory parlamen-tarne na Węgrzech. Wygrał je FKgP, zatem komuniści nie mogli cieszyć się z sukcesu. W styczniu 1946 roku Zgromadzenie uchwaliło Ustawę I o ustroju państwowym, która zawierała lakoniczną informację o trójpodziale władzy i nie-wiele mówiła o innych niż prezydent organach władzy¹⁹. Dopiero w sfałszowa-nych wyborach w 1949 roku komuniści przejęli pełnię władzy. W tym samym roku została uchwalona konstytucja, która powoływała do życia jednoizbowy parlament – Zgromadzenie Krajowe.

Podobnie jak w innych państwach za Żelazną Kurtyną pozycja parlamentu po przejęciu władzy przez komunistów uległa marginalizacji. W związku z terrorem komunistycznym za czasów Mátyása Rákosiego (1948–1956) ok. 1/3 deputowa-nych została osadzona w więzieniach²⁰. Jedynie podczas wydarzeń rewolucji w 1956 roku przez kilkanaście dni parlament pełnił swoje rzeczywiste funkcje.

Kadencja parlamentu w socjalistycznych Węgrzech wynosiła początkowo 4 la-ta, a od 1975 roku 5 lat. Parlament mógł dokonać samorozwiązania. Obrady były     ₁₈

T.SZYMCZAK: Ustrój europejskich państw socjalistycznych. Warszawa 1988, s. 430.

19 H.DONATH: Przemiany ustrojowo-prawne na Węgrzech. 1939–1949. Wrocław 1978, s. 112.

20 J.VILLÁM,D.SZABÓ,G.GYARMATI: Hungary’s Parliament. One Hundred and Fifty Years of Eminence. In: The Hungarian National Assembly. Budapest 2006, s. 25. http://www.parlament.

hu/fotitkar/angol/book_2006.pdf (dostęp: 14.03.2014).

jawne. Liczbę deputowanych ustalono na 378 osób. Do zadań Zgromadzenia Krajo-wego zaliczono m.in.: uchwalanie ustaw, możliwość uchwalenia nowej konstytucji, kontrola rządu i wyznaczanie kierunków polityki państwa. Organami parlamentu były: komisje, przewodniczący, zastępcy, sekretarze. W 1984 roku parlament powołał Radę Prawa Konstytucyjnego, której zadaniem było sprawdzanie zgodności uchwalanych aktów z Konstytucją. Czynne i bierne prawo wyborcze wynosiło 18 lat.

Ordynację wyborczą zmieniano kilkukrotnie: 1966, 1971, 1983 i 1985 rok²¹.