Przekształcenia ludnościowe we wschodniej Polsce będą wynikiem oddziały- wania szeregu czynników społeczno-kulturowych, środowiskowych i ekonomicz- nych o charakterze wewnętrznym i zewnętrznym. Będą one w bardzo zróżnicowa- ny sposób kształtować poziom i kierunki zmian demograficznych. Wśród nich warto zwrócić szczególną uwagę na megatrendy wynikające z globalnych proce- sów społeczno-ekonomicznych i z cywilizacyjnego rozwoju świata.
Według raportu Polska 2050 (2011) megatrendy będą miały decydujący wp- ływ na przyszły rozwój Polski. Autorzy raportu koncentrują uwagę na egzoge- nicznych zagrożeniach rozwojowych, wśród których znalazły się m.in.: powstawa- nie korporacji międzynarodowych o silnych wpływach ekonomicznych i politycz- nych powodujące oligopolizację gospodarki świata, rewolucje polityczno-kulturo- we (zbrojne i pokojowe) w krajach słabo rozwiniętych, rozwój spekulacyjnych rynków finansowych, rozchwianie gospodarki i kryzysy, antropogenny nacisk na globalne środowisko naturalne, deficyt surowców naturalnych, polaryzacja docho- dów społeczeństw i rosnące bezrobocie, nierównomierny przestrzennie rozwój ludnościowy świata, komercjalizacja wiedzy i upowszechnianie pseudowiedzy, zagrożenia związane z rewolucją biotechniczną.
Jednym z megatrendów bezpośrednio związanych z przekształceniami lud- nościowymi jest polaryzacja demograficzna świata. Rozwój medycyny i usług me- dycznych oraz poprawa warunków życia przyczyniają się do wzrostu liczby lud- ności przede wszystkim w krajach rozwijających się. W krajach bogatych zmia- ny dotyczą raczej struktury demograficznej: obniżyła się dzietność kobiet i rów-
nocześnie wzrosła długość trwania życia, czego efektem jest starzenie się społe- czeństwa. W 1990 r. około 14% ludności starego kontynentu miało więcej niż 65 lat, zaś w 2020 r. wartość ta ma wzrosnąć do około 24%. Przeciętne trwanie życia w 2012 r. w Polsce wynosiło wg GUS w przypadku kobiet 81 lat, zaś mężczyzn – 72,7 lata. Według M. Kupiszewskiego i in. (2007) w 2050 r. wartości te wzrosną odpowiednio do 85,8 i 80,4 lat. Wzrost będzie wynikiem poprawy warunków życia i opieki medycznej oraz podnoszenia się świadomości społecznej na temat zdrowego trybu życia i jego ochrony.
We wschodniej Polsce starość jest już zjawiskiem utrwalonym, dlatego w cią- gu następnych 10-20 lat zmiany tej cechy będą raczej niewielkie. Jednakże bez odpowiedniej polityki demograficznej, zachęcającej młodych ludzi do pozostania lub osiedlania się we wschodniej części kraju oraz promującej wielodzietność ro- dzin, można oczekiwać, że proces starzenia się społeczeństwa w tej części Polski będzie powoli się pogłębiał.
Efektem starzenia się społeczeństwa będzie spadek konsumpcji i wzrost za- potrzebowania na usługi społeczne i medyczne. Wywoła to określone problemy ekonomiczne, związane z koniecznością finansowania systemu opieki zdrowotnej oraz opieki społecznej. We wschodniej Polsce dostępność do wyspecjalizowanej opieki lekarskiej jest gorsza niż w innych regionach kraju; niski jest także poziom opieki społecznej. Należy zatem podjąć działania mające na celu poprawę tej sy- tuacji. Współcześnie obserwować można dynamiczny rozwój usług opiekuńczych, w tym rozbudowę sieci ośrodków opieki dla osób w podeszłym wieku. Wschodnia Polska może wykorzystać swoje atuty (czyste i atrakcyjne środowisko przyrodni- cze, tańsza siła robocza, specjalne programy pomocowe) i być konkurencyjna w zakresie rozwoju usług opiekuńczo-rehabilitacyjnych. Dzięki temu poziom us- ług społecznych i medycznych powinien się poprawić.
Zmiany demograficzne będą też wynikiem przemian uwarunkowań kulturo- wych, generujących na przykład konflikty pomiędzy tradycyjnym i nowoczesnym postrzeganiem roli społecznej kobiety. Aktualne trendy kulturowe (wzrost liczby związków partnerskich bez dzieci, odkładanie decyzji o posiadaniu dziecka, przed- kładania kariery zawodowej nad rolą matki itp.) oraz brak polityki państwa w za- kresie rozwoju ludnościowego skłaniają do wniosku, że będą one przyczyniać się do zmniejszania się liczby mieszkańców Polski.
Naturalne zmiany demograficzne zachodzą powoli i są na ogół przewidywal- ne w długiej perspektywie czasowej. Bardziej dynamiczny charakter mają zmiany spowodowane procesami migracyjnymi. Polska staje się atrakcyjnym miejscem zamieszkania dla ludności spoza Europy, dlatego można oczekiwać jej napływu. Ludność taka będzie koncentrowała się prawdopodobnie na obszarach central- nych, dlatego nie należy raczej oczekiwać jej napływu na teren wschodniej Polski. Prawdopodobnie będzie on nadal charakteryzował się odpływem migracyjnym.
Najistotniejszym megatrendem jest globalizacja; nasze myślenie, postawy i wy- bory oraz sposób zachowania i styl życia mają coraz bardziej wymiar globalny. Uzyskaliśmy powszechny dostęp do nieprzebranych zasobów informacji, swobod- nej komunikacji, możemy rozwijać swoje kwalifikacje oraz swobodnie wybierać
dobra i usługi. Geograficzna przestrzeń skurczyła się i jest powszechnie dostępna, z drugiej zaś strony globalizacja stała się źródłem polaryzacji społecznej i ekono- micznej świata.
W przypadku rozwoju przestrzennego Polski, coraz powszechniej uważa się, że globalizacja i wynikająca z niej konkurencyjność regionów stwarza koniecz- ność koncentracji uwagi na obszarach najlepiej rozwiniętych (dotyczy to głów- nie obszarów metropolitalnych). Tym samym w myśl zasady „bogacą się bogaci – ubożeją biedni” pogłębi się zróżnicowanie ekonomiczne regionów, w tym zależ-
ność funkcjonalna obszarów peryferyjnych od centralnych. Proces taki może kształ- tować nadal negatywne zjawiska ludnościowe polegające na migracji młodych i aktywnych osób, konserwowaniu niekorzystnej struktury społeczno-zawodowej oraz wzroście niezadowolenia społecznego. Wszystkie te negatywne zjawiska wys- tąpią we wschodniej Polsce. Dlatego bardzo istotnym zagadnieniem jest ich przes- trzenna identyfikacja oraz ocena natężenia w celu przygotowanie rozwiązań hamu- jących negatywne efekty. Takie rozwiązania powinny zmierzać przede wszystkim w kierunku promocji wschodnich regionów, jako miejsca zamieszkania i atrak- cyjnej pracy.
Krytyczne postawy wobec procesów globalizacji spowodowały wzrost zna- czenia ruchów społecznych apologizujących solidarność, humanizm i walory lo- kalności, zgodnie z zasadą „myśl globalnie, działaj lokalnie”. W krajach Unii Eu- ropejskiej kształtuje się nowy paradygmat polityki rozwoju regionalnego, który w większym niż dotychczas stopniu uwzględnienia lokalną specyfikę. W polityce tej wskazuje się na: endogeniczny potencjał, zróżnicowanie podejścia do róż- nych typów terytoriów, decentralizację decyzji oraz funkcjonalne podejście do jednostek przestrzennych. Ma temu towarzyszyć wzrost konkurencyjności i spój- ności terytorialnej. Można chyba mówić o renesansie lokalizmu i bardziej ludz- kiej twarzy globalizmu.
Według GUS w najbliższych dekadach można oczekiwać spadku ogólnej licz- by mieszkańców kraju. Depopulacja będzie efektem ujemnego bilansu migracji zagranicznych oraz ubytku naturalnego. Po 2013 r. wraz ze zjawiskiem starzenia się społeczeństwa oraz zmniejszeniem się liczebności kobiet w wieku rozrodczym przewidywany jest ubytek naturalny ludności. W scenariuszu najbardziej realis- tycznym zakłada się, że liczba mieszkańców Polski w 2035 r. wyniesie 35 993 tys. osób (Prognoza demograficzna… 2009). Według scenariusza Eurostatu „rozwój i liberalizacja” liczba mieszkańców Polski spadnie w 2054 r. do 30 253 tys. osób, tj. 78,5% obecnego stanu, zaś wg scenariusza „stagnacja i kontrola” – do 29 382 tys. osób, 76,3%.
Można oczekiwać, że podobne trendy, być może nawet głębsze, wystąpią we wschodniej Polsce. Stopniowe wyludnienie spowoduje rozproszenie sieci osadni- czej i zanik wsi, głównie na obszarach peryferyjnych, co już dziś można obserwo- wać (Wesołowska 2012). Ocena tego zjawiska nie jest jednoznaczna. Z jednej strony obniżają się koszty związane z ewentualnym rozwojem lub modernizacją lokalnej infrastruktury technicznej i społecznej, z drugiej zaś strony istniejąca już infrastruktura nie będzie należycie użytkowana i ulegnie degradacji.
Zmiany ludnościowe we wschodniej Polsce w zależności od szerokiego spek- trum uwarunkowań mogą mieć w najbliższych dwudziestu latach różny kierunek i natężenie. Można zaproponować trzy podstawowe scenariusze tych przekształ- ceń: optymistyczny, realistyczny i pesymistyczny. W scenariuszu optymistycznym zakładamy przede wszystkim poprawę struktury wiekowej ludności i dodatnie saldo migracji. Scenariusz taki jest możliwy w przypadku opracowania i wprowa- dzenia w życie programu odbudowy struktury demograficznej wschodniej Polski. Głównymi celami takiego programu powinny być: wzrost atrakcyjności wschod- niej Polski, jako miejsca zamieszkania i pracy, promocja i wsparcie rodzin wie- lodzietnych, dywersyfikacja rynku pracy oraz stworzenie odpowiednich warun- ków i zachęt do zamieszkania dla cudzoziemców, głównie spoza Europy. Scena- riusz realistyczny zakłada utrzymywanie się dotychczasowych trendów demogra- ficznych charakteryzujących się mniejszym niż dotychczas natężeniem. Można zatem oczekiwać powolnego wzrostu przeciętnego wieku mieszkańca wschodniej Polski, spadku liczby urodzeń i w konsekwencji ubytku naturalnego oraz niewiel- kiego, ale ujemnego salda migracji. Natomiast w przypadku scenariusza pesymis- tycznego można zakładać polaryzację przestrzenną ludności polegającą na silnej depopulacji obszarów peryferyjnych i rozwoju ludnościowym ośrodków regional- nych i subregionalnych. Proces starzenia się mieszkańców oraz silne zjawisko ubyt- ku naturalnego doprowadzą do zaniku osiedli wiejskich, redukcji infrastruktury społecznej i nieopłacalności inwestycji w zakresie infrastruktury technicznej