W Zespole Prawa Karnego Wykonawczego badane są również wypadki nadzwyczajne, jakie mają miejsce w placówkach dla nieletnich, takich jak: zakłady poprawcze, schroniska dla nieletnich, młodzieżowe ośrodki wychowawcze oraz młodzieżowe ośrodki socjoterapii. Do dnia 31 czerwca 2009 r. w Biurze RPO prowadzonych było 10 tego typu spraw. Zostały one podjęte przez Rzecznika z urzędu, na podstawie informacji o wypadkach wpływających do Biura RPO z Ministerstwa Sprawiedliwości oraz kuratoriów. Jak zostało bowiem zaznaczone na wstępie niniejszego raportu, Rzecznik Praw Obywatelskich zwrócił się w dniu 3 września 2008 r. do Ministra Edukacji Narodowej, któremu podlegają młodzieżowe ośrodki wychowawcze (MOW) oraz młodzieżowe ośrodki socjoterapii (MOS), z prośbą o przekazywanie do Biura RPO informacji o wypadkach nadzwyczajnych, takich jak: śmierć nieletniego lub innej osoby albo ciężkie uszkodzenie ciała wskutek działania nieletniego, pracownika lub innej osoby, bunt, zbiorowe wystąpienie czynne lub bierne, samobójstwo nieletniego, groźne zakłócenie porządku i bezpieczeństwa, zgwałcenie nieletniego, znęcanie się nad nieletnim, pobicie skutkujące ciężkim uszkodzeniem ciała, próba samobójcza, zbiorowa lub indywidualna ucieczka, pobicie lub inna forma zakazanego karania, poniżającego lub nieludzkiego traktowania nieletniego, zastosowanie środków przymusu bezpośredniego wobec nieletniego.
W odpowiedzi Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej wyjaśnił, iż wszyscy dyrektorzy MOW i MOS zostali poinformowani o funkcjonowaniu Krajowego Mechanizmu Prewencji oraz konieczności przekazywania informacji o wypadkach nadzwyczajnych w placówkach do kuratoriów oświaty, które z kolei przesyłają te dane do Biura RPO oraz Ministerstwa Edukacji Narodowej. W rezultacie kuratoria oświaty zaczęły systematycznie przekazywać wspomniane dane począwszy od 2009 r.
Niektóre ze spraw zostały podjęte przez Rzecznika na podstawie informacji prasowych bądź też w związku z wizytacjami przeprowadzanymi w placówkach dla
nieletnich przez pracowników Zespołu Prawa Karnego Wykonawczego, wykonujących zadania Krajowego Mechanizmu Prewencji27.
Jedna ze spraw dotyczyła zgwałceń wychowanków Młodzieżowego Ośrodka Wychowawczego w Łodzi, inna pobicia i ucieczki z Młodzieżowego Ośrodka Wychowawczego w Trzcińcu, czy znęcania się psychicznego i fizycznego nad wychowankami Młodzieżowego Ośrodka Wychowawczego w Kruszwicy. W tej ostatniej placówce przedstawiciele Rzecznika Praw Obywatelskich przeprowadzili wizytację Krajowego Mechanizmu Prewencji, w czasie której stwierdzono szereg nieprawidłowości w jej funkcjonowaniu, będących przyczyną licznych ucieczek, czy samouszkodzeń (pocięć) nieletnich. Inne sprawy dotyczyły próby samobójczej nieletniego, ciężkiego pobicia wychowanka przez innego nieletniego oraz molestowania seksualnego wychowanków.
W czasie sporządzania niniejszego raportu wszystkie sprawy dotyczące nieletnich były w toku. Jednak wyniki - przeprowadzonych w ramach Krajowego Mechanizmu Prewencji - wizytacji placówek, w których miały miejsce badane wypadki nadzwyczajne, pozwoliły na sformułowanie określonych wniosków w tym zakresie.
Zdarzenia w postaci ucieczek występują niezależnie od stopnia otwartości placówki. Niejednokrotnie jednak zła atmosfera panująca w ośrodku przyczynia się do wystąpienia wypadków nadzwyczajnych. Przykładem może być Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy w Kruszwicy, gdzie - zdaniem przedstawicieli Rzecznika Praw Obywatelskich - uniemożliwianie nieletnim z powodu ucieczki jednej z wychowanek spędzania czasu na świeżym powietrzu, zbiorowe karanie, czy pozbawienie kontaktu z rodzicami poprzez zakaz rozmów telefonicznych, doprowadziły do sytuacji, w której dyrektor Ośrodka nie był w stanie uspokoić nastrojów wśród nieletnich. W konsekwencji prowadziło to do notorycznych ucieczek (jedna z nich miała również miejsce w dniu wizytacji przedstawicieli Rzecznika) oraz samookaleczeń. Wiele zatem zależy od sposobu działania kierownictwa placówki oraz organizacji pracy. Tam gdzie jej kadra prowadzi dialog z nieletnimi, analizuje na
27 W roku 2008 oraz w pierwszym półroczu 2009 r. przedstawiciele Rzecznika Praw Obywatelskich, wykonujący zadania Krajowego Mechanizmu Prewencji, przeprowadzili łącznie 12 wizytacji młodzieżowych ośrodków wychowawczych oraz młodzieżowych ośrodków socjoterapii, położonych na terenie całego kraju.
bieżąco przyczyny problemów, czy konfliktów między samymi wychowankami, zapewne udaje się redukować liczbę wypadków nadzwyczajnych. Nie bez znaczenia jest także opieka psychologiczna nad wychowankami, zwłaszcza nowo przybyłymi do placówki.
Analizując funkcjonowanie placówek dla nieletnich zwrócono jednocześnie uwagę, iż w związku z wystąpieniem wypadków nadzwyczajnych dochodzi do niedozwolonych form traktowania nieletnich. Skali tego problemu nie da się ocenić, gdyż sprawy te nie są ujawniane. W czasie rozmów z nieletnimi w kilku placówkach okazało się jednak, że wychowawcy w sytuacjach stresowych dopuszczają się używania siły fizycznej – szarpią się z wychowankami, potrafią uderzyć. Stąd zwracanie uwagi na tego rodzaju zdarzenia zostało uznane przez Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich za szczególnie istotne w trakcie wizytacji, kiedy to istnieje możliwość przeprowadzenia rozmów z nieletnimi.
Z analizy dokumentacji otrzymanej w sprawie wypadków nadzwyczajnych, jak i spostrzeżeń dokonanych w trakcie wizytacji MOW i MOS wynika, iż brakuje jednolitych procedur dokumentowania wypadków nadzwyczajnych. Nie są również określone sposoby postępowania, jakie należy przyjąć po ich wystąpieniu. W konsekwencji, przesyłane do Biura RPO sprawozdania dotyczące wypadków nadzwyczajnych są zróżnicowane w swojej formie i treści, nie zawsze dostatecznie informując o istocie zdarzenia. Część z nich posiada opis podjętych czynności w następstwie zaistniałego w placówce zdarzenia, inne z kolei w sposób lakoniczny podają jedynie rodzaj wypadku, jaki miał miejsce w danym ośrodku. Przede wszystkim nie jest jednak doprecyzowane, co kierownicy poszczególnych placówek powinni rozumieć pod pojęciem wypadku nadzwyczajnego. Przeprowadzone przez przedstawicieli Rzecznika Praw Obywatelskich wizytacje Krajowego Mechanizmu Prewencji pokazują również, że wobec takiego stanu rzeczy zdarzają się placówki, które nie zgłaszają wszystkich wypadków nadzwyczajnych organom nadzorującym.
W związku z tym, Rzecznik Praw Obywatelskich rozważa wystąpienie do Ministra Edukacji Narodowej w sprawie potrzeby stworzenia jednoznacznego i przejrzystego katalogu zachowań, które będą zaliczane do wypadków nadzwyczajnych oraz określenia procedur, które zapewnią podejmowanie właściwych i skutecznych
działań w sytuacjach kryzysowych. Uregulowanie tej problematyki jest szczególnie istotne dla zapewnienia nieletnim bezpieczeństwa i ochrony przysługujących im praw.
Rzecznik Praw Obywatelskich wystąpił również do Ministra Sprawiedliwości, któremu podlegają schroniska dla nieletnich oraz zakłady poprawcze, z wnioskiem o systematyczne udostępnianie informacji o wypadkach nadzwyczajnych, jakie miały miejsce w tych placówkach. Dane w tym przedmiocie wpływają do Biura RPO od stycznia 2009 r. Do 30 czerwca 2009 r. badaniem objęto dwie tego typu sprawy, przy czym jedna z nich była podjęta jeszcze w 2007 r. i dotyczyła Schroniska dla Nieletnich w Pobiedziskach.
Z informacji przekazanych przez Departament Wykonania Orzeczeń i Probacji w Ministerstwie Sprawiedliwości wynika zaś, że we wszystkich tego typu placówkach, w okresie od 1 października do końca 2008 r., miało miejsce 20 wydarzeń nadzwyczajnych, z czego zdecydowaną większość stanowiły ucieczki indywidualne lub zbiorowe (12), a także 2 samouszkodzenia i jeden przypadek agresji wobec współwychowanka. Z kolei, w pierwszym kwartale 2009 r. były to 22 zdarzenia, z czego 11 stanowiły ucieczki nieletnich, 4 samouszkodzenia i jeden przypadek agresji wobec współwychowanka. W drugim kwartale 2009 r. odnotowano 33 wypadki nadzwyczajne, z czego 9 to ucieczki nieletnich, 4 - próby samobójcze, 5 - samouszkodzenia i 4 - agresje wobec współwychowanka .