Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu
Zainteresowanie dynamik¹ zmian zachodz¹cych w populacjach ludz-kich w pradziejach i okresach wczesnohistorycznych, podjête w koñcu lat 1960-tych przez Pracowniê Ekologii Cz³owieka i Paleopatologii (PECiP/ ZAS/PAN) w Warszawie by³o od po³owy lat 1970-tych przedmiotem badañ antropologów orodka poznañskiego. Prowadzono wspólnie z
ar-cheologami badania populacji pradziejowych w nawi¹zaniu do warun-ków rodowiska w jakich owe populacje ¿y³y (Strza³ko, Henneberg i Piontek 1976, 1980). Skonstruowano ekologiczny model funkcjonowania populacji wczesnohistorycznych (Henneberg i Ostoja-Zagorski 1984). Zo-stal on zastosowany po raz pierwszy w swiatowej literaturze do inter-pretacji funkcjonowania klasycznych starogreckich populacji (Henneberg, Henneberg i Carter 1992). M Henneberg k³ad³ szczególny nacisk na ge-netykê populacyjn¹ i ekologiczne uwarunkowania filogenezy cz³owieka. Po jego wyjedzie z Polski w 1984, tematyka zosta³a ukierunkowana na procesy mikroewolucyjne i zjawiska przejæ demograficznych w popula-cjach pradziejowych, badano równie¿ zjawiska zmian przystosowaw-czych w postaci uk³adów biospo³ecznych.
Wiêkszoæ badañ prowadzonych w zakresie ekologii cz³owieka w tym orodku dotyczy zmian przystosowawczych na poziomie populacji i prowadzonych jest na materia³ach szkieletowych. Badania te maj¹ cha-rakter teoriopoznawczy.
W roku 1987 pod kierunkiem Jana Strza³ki powsta³ Zak³ad Ekologii Populacyjnej Cz³owieka. Sta³o siê to wraz z powo³aniem, na Uniwersyte-cie A. Mickiewicza w Poznaniu, Instytutu Antropologii, którym pocz¹t-kowo kierowa³ Andrzej Malinowski, a nastêpnie Janusz Piontek.
Na podstawie badañ materia³ów szkieletowych przedstawiono model biokulturowych interakcji w populacjach pradziejowych z Wolina z okresu mezolitu, ¿elaza oraz wczesnego redniowiecza. Analizuj¹c wp³yw kultu-rowych strategii adaptacyjnych w okresie neolitu na strukturê morfolo-giczn¹ populacji stwierdzono, ¿e jest ona odmienna u pasterzy i rolników (Piontek i Marciniak 1990). Na tym tle postawiono hipotezê, ¿e w popula-cjach wczesnych rolników mia³o miejsce wczesne dojrzewanie i bardzo wczesny rozród. Populacje te wykazywa³y wysok¹ p³odnoæ, co skutko-wa³o (przypuszczalnie na skutek niedostatku ¿ywnoci) ma³¹ wysokoci¹ cia³a, zmianami jego proporcji i masywnoci¹ budowy (Piontek 2001, Pion-tek i Vanèata 2002). Wysokoæ cia³a ludnoci redniowiecznej zmienia³a siê w okresie silnych zmian klimatycznych, co wp³ywa³o na ogólne obni¿enie poziomu ¿ycia, w wyniku czego mia³o miejsce obni¿enie wysokoci cia³a i wzrasta³a wymieralnoæ. Okazuje siê, ¿e zakres zmiennoci jest inny u ³ow-ców-zbieraczy (ma³y zakres normy reakcji), których spo³eczeñstwa s¹ eks-pansywne o wysokiej dynamice przyrostu naturalnego oraz umieralnoci, a inne w spo³eczeñstwach postindustrialnych (szeroka norma reakcji wie-le genotypów wchodzi do ¿ycia i reprodukcji, awie-le to s¹ koszty kulturowe). Badano równie¿ przystosowania morfologiczne do warunków ¿ycia w populacjach pradziejowych, na podstawie linii Harrisa (odzwierciedla-j¹cych zaburzenia ¿ywieniowe w postaci poprzecznych zagêszczeñ w tkance kostnej). Okaza³o siê, ¿e linie te s¹ odpowiedzi¹ na krótkie stresy ¿ywieniowe lub chorobowe. Organizm powraca do stanu równowagi po
takim stresie i koæ ronie wed³ug w³aciwego sobie toru. Jednak czê-stoæ wystêpowania linii jest ró¿na w poszczególnych klasach wieku, co mo¿e wiadczyæ, ¿e osobniki czêsto poddawane krótkim stresom w roz-woju rzadziej, prze¿ywaj¹ do doros³oci (Nowak i Piontek 2002).
Akademie Wychowania Fizycznego
W latach 1970-tych w Wy¿szej Szkole Wychowania Fizycznego w Ka-towicach istnia³ Zak³ad Higieny i Ekologii Cz³owieka kierowany przez prof. dr hab. med. Jerzego Rzepkê. Zosta³ zamkniêty z chwil¹ przejcia prof. Rzepki na emeryturê
W Akademii Wychowania Fizycznego we Wroc³awiu istnieje od roku 1999 Zespó³ Ekologii Cz³owieka, kierowany przez prof. dr hab. Danutê Kornafel, w ramach Zak³adu Biologii i Ekologii Cz³owieka (kierownik prof. dr hab. Pawe³ Bergman).
Bli¿szych danych o kierunku badañ i ich wynikach w tych ostatnich pla-cówkach nie uda³o siê autorom niniejszego artyku³u uzyskaæ, pomimo poczy-nionych starañ. Mamy nadziejê na uzupe³niaj¹ce publikacje ich kierowników.
Zosta³y tak¿e opublikowane 2 skrypty uczelniane z nazw¹ ekologia cz³owieka w tytule przez inne uczelnie pañstwowe i prywatne. Na sku-tek zakresu niezgodnego ze wspó³czesnym pojmowaniem EC oraz pozio-mu wydawnictw nie uwzglêdniamy ich w wykazie publikacji.
Sekcja Ekologii Cz³owieka Wydzia³u Filozofii Chrzecijañskiej na Uniwersytecie Kardyna³a Stefana Wyszyñskiego w Warszawie
Oko³o roku 1996 N. Wolañski i A. Siniarska-Wolañska podjêli starania o utworzenie placówki ekologii cz³owieka na Uniwersytecie Kardyna³a S. Wy-szyñskiego. Pocz¹tkowe rozmowy prowadzone by³y z prorektorem X prof. Kloskowskim, pod którego kierunkiem M. Aszyk wykona³ pracê magister-sk¹ na temat ekologii cz³owieka (Aszyk 1998). Pertraktacje w sprawie wy-k³adów przerwa³a mieræ X prof. Kloskowskiego. Kolejne rozmowy prowa-dzone po 2 letniej przerwie z prorektorem prof. Niewiadomskim sz³y w kie-runku utworzenia takiego kiekie-runku studiów na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym, organizowanym wówczas przez prof. Kowalskiego. W trak-cie tych rokowañ zainteresowanie utworzeniem tego kierunku studiów wy-kaza³ X prof. J. M. Do³êga, dziekan Wydzia³u Filozofii Chrzecijañskiej, od dawna zainteresowany problemami filozofii przyrody.
W wyniku tych dzia³añ od roku akademickiego 2000/1 N. Wolañski roz-pocz¹³ wyk³ady monograficzne z zakresu ekologii cz³owieka na wydziale Fi-lozofii. Pierwszy kurs mia³ miejsce w budynku sióstr Franciszkanek-Misjo-narek Maryi na ul. Rac³awickiej na Mokotowie. Kolejny kurs realizowa³a A.
poprzednich wyk³adów, jaki przygotowywa³ do druku N. Wolañski na za-proszenie Wydawnictwa Naukowego PWN. Po wys³uchaniu tych wyk³a-dów zg³osi³y siê dwie pierwsze magistrantki Maryla Aftanasiuk i Anna Zie-liñska, które w tym¿e roku obroni³y swoje prace. Uzyskane wyniki s¹ warte odnotowania, poniewa¿ dokonano w nich analizy tempa rozwoju w okresie dojrzewania, stwierdzaj¹c wyran¹ zale¿noæ tempa wzrastania w okresie pokwitania od warunków bytowych i pokrycia potrzeb energetycznych. Prowadzono tak¿e pracê magistersk¹ Patrycji Fernandez z Meksyku nad zmianami warunków bytowych i stanu biologicznego populacji we wsi Dze-al na Jukatanie w ci¹gu 16 lat, stwierdzaj¹c silne zwi¹zki owego stanu lud-noci z przemianami ekonomicznymi kraju.
W roku akademickim 2002/3, poniewa¿ na wyk³ady zg³osi³a siê ponow-nie czêæ studentów uczêszczaj¹cych w roku poprzednim, zmieniono zakres wyk³adów powiêcaj¹c je biologicznemu rozwojowi cz³owieka, ze szczegól-nym uwzglêdnieniem wp³ywów rodowiskowych. Liczba studentów w ka¿dym w tych trzech lat waha³a siê 23 do ponad 30 osób. W roku 2002/3 do wykonania prac magisterskich zg³osi³o siê ju¿ 8 osób, 7 z nich uzyska³o stopieñ magistra, a kolejnych kilka prowadzi badania w szko³ach zbieraj¹c materia³y na nastêpne lata.
Po szeregu przekszta³ceniach w roku 2001 zaplanowana zosta³a Sekcja Ekologii Cz³owieka w ramach Instytutu Ekologii Cz³owieka i Bioetyki. W ramach Sekcji utworzono 2 katedry: Biologii Cz³owieka oraz Kulturowych Zachowañ Przystosowawczych. W tej pierwszej zaplanowano 3 zak³ady: (1) Auksologii i Gerontologii, (2) Genetyki Populacyjnej i Demografii, oraz (3) Zdrowia Publicznego i ¯ywienia, w tej drugiej: 2 zak³ady (1) Etnologii i Antropogeografii i (2) Urbanistyki i Planowania Przestrzennego.
W miêdzyczasie, wraz z formalnym powo³aniem Instytutu, jego nazwa sta³a siê sporna co wykazywa³o niezrozumienie czym zajmuje siê ekolo-gia, g³ównie w Polsce bêd¹ca nauk¹ biologiczn¹ zupe³nie nie zwi¹zan¹ z problemami ochrony rodowiska. Zagrozi³o to roz³amem na nowo po-wsta³ym kierunku studiów powiêconych ochronie rodowiska o kierunku humanistycznym. Ekologia Cz³owieka jest nauk¹ interdyscyplinarn¹ jedno-cz¹c¹ nauki biomedyczne i humanistyczno-spo³eczne, stanowi¹ca naukow¹ podstawê dla problemów ochrony rodowiska. Natomiast ekologia (bio-logiczna, czy w zakresie nauk o ziemi) stanowi, szczególnie obecnie w Pol-sce, kierunek czysto teoretycznych badañ w zakresie ekologii ewolucyjnej i behawioralnej, nie maj¹cy nic wspólnego z ochron¹ rodowiska.
Podziêkowania
W trakcie opracowania niniejszego artyku³y korzystano z materia³ów zebranych w trakcie realizacji wielu grantów o których wspomniano w
tekcie, jak równie¿ aktualnego grantu meksykañskiego KBN (CONA-CyT nr 26469H). Autorzy wyra¿aj¹ tak¿e podziêkowania za uwagi do pierwotnej wersji artyku³u prof. Maciejowi Hennebergowi, prorektorowi Uniwersytetu w Adelaidzie (Australia), oraz prof. Januszowi Piontkowi, dyrektorowi Instytutu Antropologii UAM w Poznaniu za opracowanie informacji o wynikach prowadzonych w Instytucie badañ.
Pimiennictwo
ASZYKM., 1998 Zagadnienie ekologii cz³owieka w ujêciu Napoleona Wolañskiego. Studies in Human Ecology, Polskie Studia a Zakresu Ekologii Cz³owieka, 2:5-52.
BECKERM., 1984 Age-dependent changes and sexual differences in the formation of the cortical layer of some hand bones under different environmental conditions. Studies in Human Eco-logy, 5:15-50, (czeæ I pracy doktorskiej).
COLLINSK.J., WEINERJ.S., 1977 Human Adaptability. A history and compendium of research in the International Biological Programme. Taylor and Francis, London.
CHARZEWSKAJ., WOLAÑSKIN., 1964 Wp³yw wieku i wysokoci cia³a rodziców na stan rozwoju fizycznego ich potomstwa. Prace i Materia³y Naukowe IMD, 3:9-42.
CHARZEWSKIJ., 1963 Niektóre zagadnienia dotycz¹ce wyrzynania siê zêbów sta³ych u dzieci i m³odzie¿y w rodowisku miejskim i wiejskim. Prace i Materia³y Naukowe IMD, 1:65-80. CHRZ¥STEK-SPRUCHH., 1979 Longitudinal studies of environmental iunfluences on child growth.
Studies in Human Ecology, 3:179-202.
CHRZ¥STEK-SPRUCHH., WOLAÑSKIN., (1969) 1970 Body length and weight in newborn, and infant growth connected with parents stature and age. Genetica Polonica, 10(3-4): 257-262. CZEKANOWSKIJ., KLIMEKS., MYDLARSKIJ., SULIMIRSKIT., ¯EJMO-¯EJMISS., 1939 Cz³owiek, jego
Rasy i ¯ycie. Trzeska, Evert i Michalski, Warszawa.
CZEKANOWSKIJ., 1948 Zagadnienia antropologii (Zarys antropologii teoretycznej). Ksiêgarnia Naukowa Szczêsny, Toruñ.
EL¯ANOWSKAD., SINIARSKAA., 1982 Sprawnoæ psychomotoryczna ludnoci z terenów o ró¿-nym stopniu uprzemys³owienia. [W:] Ekologia Populacji Ludzkich: 667-705, pod red. N. Wolañskiego i A. Siniarskiej, Ossolineum, Wroc³aw.
GEOFFREYJ.M., 1973 Ellsworth Huntington: His life and thought. Archon Books, Shoe String Press, Hamden.
GÓRALSKAM.M., GÓRALSKIA., 1980 Nutrition versus stature, body weight and skin-fold thick-ness in countryside children. Studies in Human Ecology, 4:187-192.
HENNEBERGM., HENNEBERGR.J., CARTERJ.C., 1992 Health in colonial Metaponto National Geo-graphic Research and Exploration. 8:446-459.
HENNEBERGM, OSTOJA-ZAGORSKIJ, 1984 Use of a general ecological model for the reconstruc-tion of prehistoric economy: The Halstatt Period culture of northweestern Poland, Journal of Anthropological Archaeology 3:41-78.
JASICKIB., PANEKS., SIKORAP., STO£YHWOE., 1962 Zarys antropologii. PWN, Warszawa. KOZIO£R., WOLAÑSKIN., 1982 W³aciwoci oddechowo-kr¹¿eniowe ludnoci z terenów o
ro¿-nym stopniu uprzemys³owienia. [W:] Ekologia Populacji Ludzkich:397-438 pod red. N. Wolañskiego i A. Siniarskiej, Ossolineum, Wroc³aw.
LOESCHD., 1974 Dermatoglific studies. Studies in Human Ecology, 2:131-200.
£YSOÑ-WOJCIECHOWSKAG., 1984 Physico-chemical changes in the second metacarpal in partici-pants of the III Polish Polar Expedition wintering at the Antarctic Station at King George
MALINOWSKIA, STRZA£KOJ. (red.), 1985 Antropologia. PWN, Warszawa-Poznañ.
MORANE., 1982 Human Adaptability. An Introduction to Ecological Anthropology. Westview Press, Boulder.
NAHARR.A., BERNALJ.E., WOLAÑSKIA., 1982 Serum immunoglobulin levels and genetic poly-morphism: A study in Poland, Journal of Human Evolution, 11:721-725.
NOWAKO., PIONTEKJ., 2002 The frequency od appearance of transverse (Harris) lines in the tibia in relationsip to age at death, Annals of Human Biology, 29, 3: 314-325.
PARKR. E., BURGESSE.W., 1921 Introduction to the science of sociology. Chicago.
PIONTEKJ., 2001 Culture as a Human Adaptive System: Human Ecology and Culture. In F. Tobias et al. (eds.), Humanity from African Naissance to Coming Millennia. pp. 47-54. Fi-renze University Press, FiFi-renze.
PIONTEKJ., MARCINIAKA., 1990 Biocultural perspectives on ecology of the prehistoric popula-tion from Central Europe, SGGW AR, Warszawa, nr 43.
PIONTEK, J., VANÈATA V., 2002 Transition to Agriculture in Europe: Evolutionary Trends in Body Size and Body Shape, Biennal Books EAA, 2: 61-92. tak¿e praca z Afryki:
PY¯UKM., WOLAÑSKIN., 1972 Uk³ad oddychania i kr¹¿enia u dzieci w ró¿norodnych warun-kach rodowiskowych. PWN, Warszawa (stron 77).
SARGENTF., 1983 Human Ecology. A guide to information sources. Gale Research Company, Detroit. SINIARSKAA., DICKINSONF., 1996 Annotated Bibliography in human ecology. Kamla Raj
Enter-prises, Delhi, 350 stron.
SINIARSKAA., WOLAÑSKIN. (red.), 2000 Ecology of aging. Kamla Raj Enterprises, Delhi, 216 stron. SINIARSKAA., WOLAÑSKIN., 2003 Czym jest wspó³czesna ekologia cz³owieka. W niniejszym tomie. STRZA£KOJ., HENNEBERGM., PIONTEKJ., 1976 Wstêp do ekologii populacyjnej cz³owieka, UAM Poznañ. STRZA£KOJ., HENNEBERG M., PIONTEKJ., 1980 Populacje ludzkie jako systemy biologiczne,
PWN Warszawa.
SZEMIKM., 1986a Sociodemographic structure and biological state of two rural populations from Kurpie region (Poland). Studies in Human Ecology, 7:41-64.
SZEMIKM., 1986b Changes in somatic development of inhabitants of two neighboring villages in Kurpie region (Poland) between 1961-1981. Studies in Human Ecology, 7:65-93. SZEMIKM., WOLAÑSKIN., 1989 Fertility and offspring survival related to parental biological
traits in Polish rural populations. Studies in Human Ecology, 8:239-266.
WOLAÑSKIN., 1961 A new graphic method for the evaluation of the tempo and harmony of physical growth of children: The method od developmental channels and steps. Human Bio-logy, 33/4/:283-292.
WOLAÑSKIN., 1966a Environmental modification of human form and function. Annals of New York Academy of Sciences, 134/2/:826-840.
WOLAÑSKIN. (with collab. J. EAGEN), 1966b The Interrelationship Between Bone Density and Cortical Thickness in the Second Metacarpal as a Function of Age. In: Progress in Deve-lopment of Methods in Bone Densitometry (eds: G.D. Whedon, W.F. Neumann and D.W. Jenkins), pp. 79-84, National Aeronautics and Space Administration, Washington, D.C., WOLAÑSKIN., 1968 Biologiczne uk³ady odniesienia zwane normami, i ich praktyczne znaczenie
w pediatrii. Pediatria Polska, 6:775-783.
WOLAÑSKIN., 1971 About the theory of the limited direction of development. Acta Medica Auxologica, 3(3):201-215.
WOLAÑSKIN. (red.), 1972-1987 Czynniki rozwoju cz³owieka (Wstêp do ekologii cz³owieka). 3 wydania, PWN, Warszawa, 704 strony.
WOLAÑSKIN., 1976 Zmieniaj¹cy siê cz³owiek. Biblioteka Problemów, tom 221, PWN, Warsza-wa, 568 stron
WOLAÑSKIN., 1977 The biological state of the rural population in Poland. In: Village and Agriculture: 123-146, Polish Scientific Publishers, Warszawa.
WOLAÑSKIN., 1979a Arterial blood pressure: Genetic and ecological factors. Collegium Anth-ropologicum, 3/1/:77-95.
WOLAÑSKIN., 1979b Biologische und soziale Komponenten der motorische Entwicklung. In: Die Motorische Entwicklung im Kindes- und Jugendalter, red. K. Willimczik und M. Gros-ser: 324-341, Verlag Karl Hofmann, Schorndorf.
WOLAÑSKIN., 1983 Rozwój biologiczny cz³owieka. Wydanie pi¹te, zmienione. PWN, Warszawa 1983a (ksi¹¿ka mia³a 6 wydañ w latach 1970-86 o ³¹cznym nak³adzie ok. 83.000 egz), 708 stron.
WOLAÑSKIN., Zmiany rodowiskowe a rozwój biologiczny cz³owieka. Ossolineum, Wroc³aw, 190 stron. WOLAÑSKIN., 1987 Ekologia cz³owieka czym jest i czym byæ mo¿e. Problemy, 7:18-24. WOLAÑSKIN., 1990 Glossary of Terms and Annotated Bibliography for Human Ecology,
CHE\IUAES, Warszawa.
WOLAÑSKIN., 1991 Human ecology, medicine and anthropology. Collegium Antropologicum, 15(1):7-26.
WOLAÑSKIN., 1993 Selected problems of human ecology related to town planning. Acta Oeco-logie Hominis, 2, Lund.
WOLAÑSKIN., 2003 Mo¿liwoci organizmu ludzkiego a rodowisko. Medicina Sportiva, 3(3): 161-175, 1999a, tak¿e Kultura Fizyczna, 3-4:3-10.
WOLAÑSKIN., 1999b Health as an ecological problem. W Health Ecology: Health, culture and human-environment interaction, Red. M. Honari i T. Boleyn: 79-111, Routledge, London. WOLAÑSKIN., 2000a How human populations adapt: their niches in time and space. Opening
address. Proceeding of the Dual Congress, Johannesburg and Pretoria.
WOLAÑSKIN., 2000b Nutritional perpective of human ecology. In: Man-environment Relation-ship, ed. By MK Bhasin and V. Bhasin, Kamla-Raj Enterprises, Delhi, pp. 155-179. WOLAÑSKIN., BOGINB. (red.), 1996 Family as environment for human development. Kamla
Raj Enterprises, Delhi, 203 strony.
WOLAÑSKIN., CHARZEWSKAJ., 1967 Vlijanije vozrasta i rosta roditielej na fiziczeskoje razvitije ich potomstva. Trudy 7 Mie¿dunar. Kongresa Antrop. i Etnogr. Nauk, 2:159-163, Izdatiel-stvo Nauka, Moskva.
WOLAÑSKI N., CHARZEWSKAJ., CHARZEWSKIJ., KOWALSKAI., LASOTAA., MIÊSOWICZI., 1964 Physical development of family children and of nursery children. In Care of Children in Day Centres, Public Health Papers, 24:118-126, WHO, Geneva,
WOLAÑSKIN., KO£¥TAJA.M., 1973 Haptoglobin level, enzyme activity and blood pressure in the Polish rural populations. Studies in Human Ecology, 1:124-133.
WOLAÑSKI N., KOZIO£R., (redaktorzy), 1987 Ocena rozwoju dziecka w zdrowiu i chorobie. Praca zbiorowa. Ossolineum, Wroc³aw, str. 413.
WOLAÑSKIN., MIÊSOWICZI., 1963 Die Entwicklung einiger Korperproportionen bei den agyp-tischen Kindern verglichen mit der Entwicklung der Kinder aus den polnischen Stadten und Dorfern. Arztliche Jugendkunde, 54/5-6/:180-191.
WOLAÑSKIN., NAHARR.A., ROBERTSD.F., 1983 Genetic studies in Poland, Human Heredity, 33:270-276.
WOLAÑSKIN., PY¯UKM., 1972 Morpho-physiological characters and physical work capacity in 15-72 years old inhabitants of low mountains, Pieniny Range, Poland. Human Biology, 44(4):595-611.
WOLAÑSKIN., SINIARSKAA. (red.), 1983 Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania. 2 wy-dania, PWN, Warszawa 1979, 546 stron.
WOLAÑSKIN., SINIARSKAA. (red.), 1982 Ekologia populacji ludzkich. Ossolineum, Wroc³aw. WOLAÑSKIN., SINIARSKAA., 2000 Progression and regression in ontogenetic development
ecological perspective (introductory remarks). In Ecology of aging ed. By A. Siniarska and N. Wolañski, Kamla Raj Enterprises, Delhi, p. 3-22