Sokrates a demokracja
IV. Platon a demokracja
Zaproponowane przez nas rozró¿nienie dwóch wizji demokracji w pogl¹dach Sokratesa, znajduje swój odpo-wiednik w pogl¹dach jego najwybitniejszego ucznia Pla-tona. Mówi¹c o rozwa¿aniach ustrojowych Platona naj-czêœciej przypomina siê jego s³ynn¹ koncepcjê przemian ustrojowych zaprezentowan¹ w ksiêgach ósmej i dzie-wi¹tej Pañstwa. Platon opisuje tam proces stopniowego coraz bardziej posuniêtego rozk³adu modelowego ustroju arystokratycznego, po którym kolejno nastêpuj¹ ustroje coraz bardziej zwyrodnia³e: timokracja, nastêpnie oligar-chia, dalej demokracja i w koñcu tyrania.
Warto wszak¿e przypomnieæ, ¿e w Polityku Platon ina-czej prezentuje to zagadnienie. W oparciu o bliskie Sokrate-sowi (ciekawym by³oby zastanowiæ siê w tym kontekœcie nad przyczynami uczynienia g³ównym rozmówc¹ dialogu Sokratesa M³odszego, a nie po prostu Sokratesa) kryterium
„rz¹dzenia zgodnie z prawami i wbrew prawom”62. Naszym zdaniem w s³owach Platona w Polityku, w któ-rych dokonuje wyraŸnego rozdzia³u dwóch form demo-kracji ze wzglêdu na rz¹dy zgodne z prawem i rz¹dy wbrew prawu, wyraŸnie pobrzmiewaj¹ echa pogl¹dów jego mistrza, Sokratesa. Powiada Platon:
przyjmijmy, ¿e i demokracja bywa dwojaka [...]. Rz¹dze-nie zgodne z prawami i wbrew prawom to jest coœ, co przys³ugiwaæ mo¿e i demokracji. [...] [Albowiem to]
wzgl¹d na prawo i na bezprawie dzieli ka¿dy rodzaj ustroju na dwoje63.
Rozdzia³ IV. Sokrates: demokrata czy oligarcha? 91
62 Platon, Polityk 302d, prze³. W. Witwicki, PWN, Warszawa 1956.
63 Platon, Polityk 302d/e.
Rozwa¿ania Platona w Polityku mo¿emy przedstawiæ za pomoc¹ nastêpuj¹cej tabeli uwzglêdniaj¹cej dwa kry-teria, na których oparty jest podzia³: kryterium iloœciowe, tzn.: liczba osób sprawuj¹cych w³adzê, oraz kryterium jakoœciowe, tzn. rz¹dzenie zgodne z „dobrymi prawa-mi pisanyprawa-mi, które nazywamy ustawaprawa-mi”64lub wbrew prawu:
Liczba rz¹dz¹cych
Rz¹dy zgodne z prawem
Rz¹dy wbrew prawu 1. jedna osoba królestwo tyrania 2. grupa osób arystokracja oligarchia
3. wiêkszoœæ obywateli
demokracja (nomokratyczna)
demokracja (woluntarystyczna)
W ten sposób otrzymujemy szeœæ form ustrojowych, poniewa¿, jak pisze Platon, to
wzgl¹d na prawo i bezprawie dzieli ka¿dy rodzaj ustro-ju na dwoje65.
Jak Platon ocenia demokracjê na tle innych ustrojów?
Otó¿ w porównaniu z innymi ustrojami rz¹dy t³umu charakteryzuje s³aboœæ i niezdolnoœæ do jakiegokolwiek wielkiego dobra lub z³a. Dzieje siê tak, poniewa¿ w ustro-ju demokratycznym rz¹dy s¹ rozproszone pomiêdzy wiele drobnych cz¹stek spe³niaj¹cych ró¿norakie funk-cje. Stanowi to, z jednej strony jej wadê, lecz z drugiej za-letê. Albowiem w okresach spokoju, ³adu i panowania 92 Sokrates. Filozofia w dzia³aniu
64 Platon, Polityk 302d/e.
65 Platon, Polityk 302e.
porz¹dku ¿ycie w takim ustroju jest – zdaniem Platona – nieznoœne, a monarchia i arystokracja stanowi¹ o wiele lepsz¹ alternatywê. Wszak¿e w czasach zamêtu, gdy we wszystkich ustrojach panuj¹ „nierz¹d i swawola, to nie ma, jak tylko ¿yæ w demokracji”66.
Jak widzimy zdecydowanie krytyczny stosunek Plato-na do demokracji zaprezentowany w Pañstwie uleg³ w póŸ-nym okresie jego twórczoœci znacznemu z³agodzeniu, poniewa¿ dostrzeg³ on, ¿e podobnie jak inne formy ustro-jowe, tak i demokracja mo¿e przybieraæ formê w³aœciw¹ i zwyrodnia³¹. W ten sposób Platon, pomimo nadal ist-niej¹cych niema³ych i znacz¹cych odmiennoœci, zbli¿y³ siê ponownie do pogl¹dów swojego Mistrza i nauczyciela, które z takim kunsztem rekonstruowa³ w pierwszym okresie swej twórczoœci filozoficznej.
Przypomnijmy, ¿e przeciwstawienie istniej¹cej zwy-rodnia³ej i po¿¹danej w³aœciwej formy ustrojowej obecne jest tak¿e w wypowiedzi Sokratesa w I ksiêdze Pañstwa, gdzie Filozof prezentuje i broni dwóch twierdzeñ z zakresu filozofii politycznej: po pierwsze, ¿e prawdziwy rz¹dz¹cy dba o interes rz¹dzonych, a nie o swój w³asny, jak g³osi jego adwersarz Trazymach; i po drugie, ¿e gdyby istnia³a polissk³adaj¹ca siê tylko z dobrych ludzi, to za wszelk¹ cenê ka¿dy z nich pragn¹³by unikn¹æ rz¹dzenia, traktuj¹c to jako trudny obowi¹zek spe³niany dla po¿ytku rz¹dzo-nych67, oraz w wielu innych miejscach we wczesnych dia-logach Platona, w których poddaje krytyce ró¿ne aspekty
¿ycia demokracji ateñskiej i wskazuje na po¿¹dane kie-runki jej udoskonalenia.
Sokrates nie pozostawi³ nam koherentnej i ca³oœciowej koncepcji form ustrojowych. Jego rozwa¿ania skupi³y siê Rozdzia³ IV. Sokrates: demokrata czy oligarcha? 93
66 Platon, Polityk 303b.
67 Zob. Platon, Pañstwo 347d.
na demokracji i znajdowa³y swój wyraz nie w pismach, lecz czynach. Filozofowanie Sokratesa przyjmuje bowiem formê ci¹g³ej dyskusji z obywatelami i w równym stopniu przejawia siê w wypowiadanych s³owach, jak w postêpo-waniu. Sokrates nale¿y bowiem do tej nielicznej w dzie-jach grupy filozofów i moralistów, których ¿ycie jest œwia-dectwem i przejawem ich myœli.
Czêstokroæ wspó³czeœnie zapominamy o takim wzor-cu uprawiania filozofii, albowiem „dzisiaj uznaje siê za nieistotne ¿ycie prywatne czy publiczne jakiegoœ filozo-fa; wa¿ne jest natomiast to, co wyk³ada, a przede wszyst-kim, co pisze. Nauka i filozofia maj¹ sw¹ realnoœæ jakby poza konkretnym podmiotem twórczoœci w tym zakre-sie”68. W konsekwencji otrzymujemy rekonstrukcje po-gl¹dów danego myœliciela oderwane od analizy stano-wi¹cego ich konstytutywny element jego postêpowania i postawy ¿yciowej. Dla Greków obie sfery funkcjonowania filozofa by³y równie wa¿ne, a w konsekwencji – jak pisze M. Weso³y –
postaæ filozofa by³a rozpoznawalna nie tylko po tym, co ktoœ g³osi i jak o tym przekonuje, lecz tak¿e po tym, jak ten ktoœ postêpowa³, zachowywa³ siê, od¿ywia³ i ubiera³69.
Sokrates bez w¹tpienia by³ tym, który wzorzec ten wy-niós³ na piedesta³ osi¹galny dla bardzo niewielu jedno-stek w historii ludzkoœci: tych, którzy równie¿ byli goto-wi przyp³aciæ ¿yciem goto-wiernoœæ swoim pogl¹dom.
94 Sokrates. Filozofia w dzia³aniu
68 Marian Weso³y, Czym by³a i jest filozofia grecka?, w: R. Ko-z³owski, P.W. Juchacz (red.), Przesz³oœæ i przysz³oœæ filozofii, Wydaw-nictwo IF UAM, Poznañ 1999, s. 22.
69 Tam¿e, s. 22.
V. Arystotelejska wizja