4. Rozwój koncepcji świadczeo ekosystemowych z odniesieniem do zieleni w mieście
4.4. Podnoszenie walorów estetycznych miasta elementami zielonej infrastruktury jako
Poprawę estetyki terenów miejskich zaliczono do kulturowych świadczeo ekosystemowych, czyli niematerialnych korzyści jakie człowiek czerpie z ekosystemów. Zdefiniowano je jako piękno lub wartośd estetyczną różnych ekosystemów np. odnosząc się do atrakcyjności parków lub jednego z kryteriów wyboru miejsca zamieszkania *MEA, 2003]. De Groot i in. *2010+ określili je jako „docenianie scenerii”. Daniel *2001+ uważa, że estetyczna jakośd krajobrazu wywodzi się biofizycznych procesów zachodzących w ekosystemie, natomiast proces percepcyjno - oceniający (dostrzegam - analizuję - oceniam) zależy od odbiorcy wrażeo. Wynika stąd, że mimo bogactwa zachodzących w ekosystemie procesów, dla odbiorcy może on byd nieatrakcyjny wizualnie. Przykładem jest analiza, której dokonał Ribe [2005] dla percepcji pozyskiwania drewna. Badania przeprowadzone na ponad 300 respondentach wykazały, że sama wycinka nie jest postrzegana negatywnie z punktu widzenia estetyki otoczenia. Najbardziej atrakcyjne okazały się krajobrazy z przerzedzonym zadrzewieniem podczas, gdy najmniej atrakcyjne były pozostawione nieregularne wyspy zieleni wysokiej wśród terenów całkowicie pozbawionych zadrzewieo. Ocena wartości estetycznych krajobraz powinna byd więc oparta o badania postrzeżenia *Daniel i in., 2012+.
Zgodnie z modelem Fisher i in. [2009] (patrz ryc. 7.) poprawę estetyki zakwalifikowano do grupy świadczeo ekosystemowych, które generowane i wykorzystywane są w tym samymi miejscu lub w niedalekiej okolicy. Zdaniem Woźny *2015+ korzyści generowane przez tereny zieleni, związane z poprawą estetyki przestrzeni miejskich są równie ważne jak inne korzyści (np. regulacyjne), otrzymywane z ekosystemów na terenach zurbanizowanych. Obszary zieleni przyulicznej podkreślają przebieg tras komunikacyjnych, rozdzielając poszczególne pasy ruchu. Roślinnośd wysoka dostarcza cienia, często maskuje nieatrakcyjne widoki oraz wzbogaca monotonny krajobraz.
Idea wprowadzania naturalnej zieleni do miast w celu ich upiększenia sięga czasów starożytnych. Najbardziej znanym przykładem z historii są wiszące ogrody Semiramidy w Babilonii, pochodzące z VI w. p.n.e., będące jednym z cudów starożytnego świata *Kowalczyk 2011+. Bożętka [2008] opisuje, że do XVIII w. pojawiały się pierwsze tereny zieleni miejskiej. Były to głównie zamknięte parki i ogrody, niedostępne dla ogółu społeczeostwa. Pełniły one funkcje estetyczne dla majętnych mieszkaoców miast oraz stanowiły w niewielkim stopniu zaplecze żywnościowe. Wraz z industrializacją i dostrzeganiem związku między dostępem do terenów zieleni, a zdrowiem
44
populacji, zaczęły pojawiad się ogólnodostępne parki, zieleoce i ogrody. Okazuje się, że estetyka otoczenia, nawet za oknem, posiada silny związek ze zdrowiem ludzi *Verderber, 1986+. Rosnąca intensywnośd zainwestowania miast w powiązaniu z bardzo wysokimi cenami gruntów bardzo ogranicza lub wręcz eliminuje możliwośd urządzania nowych wielkopowierzchniowych terenów zieleni, takich jak parki. Te istniejące w centrach miast często kontrastują z intensywną zabudową sąsiadujących terenów. Niedobór dostępnych powierzchni stymuluje tworzenie w centrach miast nowych form zieleni nie związanych z powierzchnią gleby, takich jak zielone ściany, czy zielone dachy. Ciekawymi przykładami takich, których główną funkcją jest poprawa estetyki otoczenia zrealizowano w Madrycie, jest to centrum sztuki i kultury - CaixaForum oraz hol główny dworca kolejowego Atocha. Pierwszy obiekt zrealizowano w ramach rewitalizacji budynku dawnej elektrowni, którą przekształcono w galerię sztuki i centrum konferencyjne. Historyczny budynek, został podniesiony i postawiony na filarach, uzyskując wrażenie lewitacji. Na poziomie ulicy uzyskano częściowo zacieniony plac ogólnodostępny dla mieszkaoców Madrytu i turystów *Broniewicz, 2017]. W 2007 roku zakooczono budowę ogrodu pionowego, który powstał na ścianie kamienicy sąsiadującej z kompleksem CaixaForum. Powstały w ten sposób „zielony gobelin” ma powierzchnię 460 m2 i pokryty jest 15 tys. roślin należących do ok. 250 gatunków. Projekt przygotował francuski botanik Patrick Blanc, który opracował technikę urządzania pionowych ogrodów, dzięki której do ich wykonania nie jest konieczna gleba, a jedynie woda i składniki odżywcze. W swoim czasie ogród ten był największym tego typu obiektem na świecie *caixaforum.es+.
Ryc. 11. Zielona ściana centrum sztuki i kultury - CaixaForum, Madryt
(Źródło: D. Zajączkowski, 2018)
Przedstawiony obiekt nie pełni żadnej dodatkowej funkcji i wynika jedynie z potrzeby poprawy estetyki silnie zabudowanego fragmentu miasta. Jego powstanie, wymagało znacznych nakładów finansowych oraz pracy, co ilustruje wysoką rangę społeczną podnoszenia walorów estetycznych poprzez innowacyjne rozwiązania oparte na przyrodzie.
Drugim przykładem wprowadzania zieleni do przestrzeni miejskiej jest hol dworca kolejowego Atocha w Madrycie. W tym przypadku zieleo wprowadzono do wnętrza budynku. Ogród założono po remoncie gmachu w 1992 r. Zajmuje powierzchnie ok. 4 tys. m2 i składa się z ok. 7 tys. roślin z ok. 260 gatunków *madridiario.es]. Tutaj obiekt również nie pełni dodatkowych funkcji prócz estetycznych. Kasy dworca przeniesiono do jego nowej części by zastąpid je kawiarniami i restauracjami, w których pasażerowie mogą oczekiwad na podróż, wśród atrakcyjnej wizualnie
45
zielonej scenerii. Zamknięty charakter obiektu tworzy z niego rodzaj palmiarni. Sprowadzono tu rośliny tropikalne, które nie mają naturalnych siedlisk w Hiszpanii.
Ryc. 12. Hol dworca kolejowego Atocha, Madryt
(Źródło: D. Zajączkowski,2018)
Innymi przykładami wprowadzania terenów zieleni do intensywnie zurbanizowanych obszarów ze świata są:
New York, Highline Park - park wybudowany na estakadzie kolejowej z 1929 roku, która została przeznaczona do likwidacji w latach 90. XX stulecia. Park ma formę zielonej promenady o łącznej powierzchni 160 ha *Jopek, 2013+.
Dallas, Klyde Park: park nad autostradą - zbudowany w 2012 roku nad szerokopasmową
drogą pełni funkcję rekreacyjną dla mieszkaoców miasta. Został zbudowany w całości ze środków prywatnych [Ozdil i in., 2014].
Wyżej wymienione przykłady mają charakter bardzo innowacyjnych i często spektakularnych przedsięwzięd. Nie w każdym mieście możliwe jest przeznaczenie dużych nakładów finansowych na poprawę estetyki otoczenia przy pomocy zielonych instalacji. Ponadto, nie wszędzie istniałoby przyzwolenie społeczne na tego typu kosztowne przedsięwzięcia. Odpowiedzią na rosnące potrzeby społeczeostwa mogą byd często niewielkie, a dobrze zaprojektowane tereny zieleni obsadzone gatunkami rodzimymi. Zdaniem Trzaskowskiej [2011] bardzo dobre efekty ekologiczne przy stosunkowo małych nakładach finansowych można osiągnąd przy wykorzystaniu roślinności synantropijnej (przystosowanej do życia w silnie przekształconym przez człowieka środowisku). Są to gatunki rodzime i powszechnie znane mieszkaocom danego regionu. Przy odpowiedniej pielęgnacji mogą generowad szereg świadczeo ekosystemowych, w tym estetycznych, równie dobrze jak gatunki obce.
Haber [2001] nadmienia, że obecnie prócz tradycyjnych terenów zieleni miejskiej, takich jak parki, zieleo cmentarna, czy towarzysząca ciągom komunikacyjnym, zabudowie mieszkaniowej i przemysłowej, coraz częściej pojawia się „okolicznościowa dekoracja przenośna” (trawniki, kwietniki, drzewa, krzewy w pojemnikach). Zauważyd można, że popularne stały się małe lub wręcz mikroskopie w skali miasta tereny zieleni. W wyniku braku miejsca w gęsto zabudowanych częściach miast powstają parki kieszonkowe. Obiekty tego typu powstają od połowy ubiegłego stulecia, a ich podstawową ideą jest wykorzystanie nawet najmniejszego fragmentu terenu w celu wprowadzenia
46
zieleni spełniającej funkcje rekreacyjne i estetyczne *Tokarska-Osyczka, Osyczka, 2017]. Sztandarowym przykładem parku kieszonkowego jest nowojorski Paley Park, otwarty dla mieszkaoców w 1967 roku i posiadający powierzchnię 390m2 [greatbuildings.com]. Mimo niewielkich rozmiarów park cieszy się ogromnym powodzeniem. Kluczem do jego sukcesu okazało się umiejętne połączenie roślinności z wodą. Park z trzech stron otoczony jest wysokimi zabudowaniami, od czwartej zaś graniczy z ruchliwą ulicą. Pojedyncze drzewa i miejsca do siedzenia stanowią ostoje spokoju dla mieszkaoców i turystów. Ściana naprzeciwko ulicy wyposażona została w kurtynę wodną, boczne ściany pokryte są natomiast roślinami pnącymi. Dźwięk wody oraz właściwości roślinności niwelują hałas samochodowy [pps.org].
Jak już wcześniej zaznaczono, cechą zielonej infrastruktury w miastach jest jej wielofunkcyjnośd. Poszczególne rodzaje korzyści z funkcjonowania ekosystemów mogą wzajemnie się wzmacniad wywołując efekt synergii lub niwelowad, gdy wzrost jednego świadczenia redukuje wielkośd innego. W przypadku relacji pomiędzy zdolnością ekosystemów w mieście do odbioru wód opadowych, a walorami estetycznymi chodzi o takie wyważenie obu świadczeo, aby zoptymalizowad ich łączną wielkośd przy jednoczesnym zyskaniu aprobaty społeczeostwa.