Zamyslil sem sobě tuto pouť, vandr do světa.
Jan Amos K om enský, Labyrint světa a ráj srdce
Ruch religijny braci czeskich duże znaczenie przywiązywał do pe
regrynacji. Wiosną 1491 roku czterech członków Jednoty wyprawiło się na trwającą półtora roku wyprawę. Byli to: Lukáš Pražský, Mareš Kokovec, Kašpar z Marek i najbardziej znany z nich Martin Kabát
ník. Wspólnie dotarli do Konstantynopola. Tutaj ich drogi się roze
szły. Kašpar z Marek pozostał w Konstantynopolu, Lukáš powędro
wał do Grecji, Mareš Kokovec - na Ruś, do Moskwy, a Martin Kabátník - do Azji Mniejszej, Palestyny, Egiptu i z powrotem. Swoją niezwykle ciekawą relację z podróży do miejsc, gdzie rodziło się chrześcijaństwo, prawdopodobnie Kabátník dyktował pisarzowi z Litomyśla - Adamowi Bakalářovi. Ten, opatrzywszy tekst przedmo
wą, wydał go drukiem w 1593 roku pod tytułem Cesta z Čech do Jeruzalém a a Egypta. Relacja ma charakter reportażu z podróży, a sam Kabátník w jej świetle jawi się jako bystry obserwator'.
W 1498 roku, po powrocie z Bałkanów Lukáš Pražsky wraz z To
mášem Němcem podjął wyprawę do południowej Francji oraz Italii, gdzie bracia mieli się zapoznać z organizacją tamtejszego kościoła.
1 Zob. szerzej V. P o s p í š i l o v á : Cesty Jednoty bratrské. V: Cesty a cestování v jazyce a literatuře. Ústí n. Labem 1995 (publikację tę przekazała mi Pani Profesor Dobrava Moldanová); Z. T i c h á : Jak staří Čechové poznaváli svět. Praha 1970; Martina Kabát
níka Cesta z Čech do Jerusalema a Kaira roku 1491-1492. Vyd. J. V. P r á š e k . Praha 1894; j. D o s t á l : Cesty do Svaté země. Praha 1948.
Jako ciekawostkę można podać fakt, iż przebywali we Florencji na krótko po spaleniu Savonaroli i przywieźli z sobą z wyprawy niektó
re z jego pism. Inne podróże bracia czescy odbywali na przykład do Erazma z Rotterdamu (w czerwcu 1520 roku dwaj bracia czescy spotkali się z nim w Antwerpii i przekazali Wielkiemu Holendrowi łacińskie wydanie Apologii Jednoty Braci Czeskich wydane w Norym
berdze w 1511 roku) oraz do Martina Lutra.
W tym samym nurcie podróży można sytuować wyprawę, którą odbył Matěj Červenka do Wrocławia w 1540 roku. Spotkał się tutaj z przywódcą wrocławskiej reformacji doktorem Janem Hessem, pro
boszczem kościoła Marii Magdaleny, pierwszej świątyni ewangelic
kiej w mieście2. Doszło wówczas do dysputy Hessa z Cervenką i Michalcem, którzy reprezentowali Jednotę Braci Czeskich3. Celem dysputy było ujednolicenie poglądów obu reformowanych kościołów4.
W wyniku innej podróży Cervenki powstała relacja Zpráva o cestě do Štrasburka (1540).
Znanym wśród braci czeskich dyplomatą i podróżnikiem był lan Blahoslav5, który z początku podróżował do Wiednia, gdzie nawią
zał kontakt z Sebastianem Pfauserem, nadwornym kaznodzieją Fer
dynanda Habsburga, z którego synem Maksymilianem Jednota wią
zała wówczas duże nadzieje. Kolejnym celem podróży Blahoslava w 1556 roku był Magdeburg. Jego relacje zostały wysoko ocenione6.
Pierwsze wyprawy braci czeskich miały charakter podróży dyplo
matycznych, a także podróży do miejsc, gdzie rodziło się chrześci
jaństwo. Ich celem było także poznanie organizacji innych kościo
łów. Wielu z braci musiało jednak podróżować, aby... zachować swe życie, uciekając przed prześladowaniami.
Jeszcze inne wyprawy braci czeskich to podróże edukacyjne. Jak pisze Jolanta Dworzaczkowa, „sprawa szkół ważna była również ze względu na wychowanie przyszłych duchownych. [...] pierwsza kadra przybyła z Czech i Moraw. W Polsce dość rzadko ordyno
wano na ministrów ludzi dorosłych, np. byłych księży katolickich, gdyż panowało przekonanie, że przyszły duchowny powinien od chłopięcych lat przebywać w domu ministra, lub, lepiej, seniora i tam przygotowywać się do swoich obowiązków, a także wykony
2 Hess propagował również pisma Jana Husa, które miał otrzymać od Filipa Melanchtona.
3 Efektem podróży była Zpráva o cestě do Vratislavě.
4 Cel dysputy nie został jednak osiągnięty.
5). J a n á č e k : Jan Blahoslav. Praha 1966.
6 V. P o s p í š i l o v á : Cesty Jednoty..., s. 76.
wać prace fizyczne, uważane za niezbędny środek wychowawczy.
Ale w II poł. XVI w. ten tradycyjny system był już niewystarczający i trzeba go było uzupełniać systematyczną nauką szkolną.” 7 Naukę taką odbywano w zreformowanym gimnazjum leszczyńskim, gim
nazjach w Gdańsku, Toruniu, Elblągu lub szkołach na Śląsku. Na studia zagraniczne udawali się bracia najczęściej do Frankfurtu nad Odrą, Heidelbergu, do Lejdy lub innych uczelni niemieckich8, ni
derlandzkich czy szwajcarskich (takie edukacyjne podróże odbyli między innymi Jan Rybiński i Daniel Vetter). Tak badaczka charak
teryzuje młodych wychowanków szkół: „Było to pokolenie dość buntownicze, zwłaszcza ci, którzy uczyli się w Toruniu i zwykle pra
cowali jako prywatni nauczyciele. Zarabiali pieniądze, chcieli nosić długie włosy i ubierać się modnie, brali udział w rozrywkach w domach swoich uczniów. Trudno było ich zmusić do bezwzględ
nego posłuszeństwa wobec starszych Jednoty. Młodzi ludzie, wra
cający z zagranicznych studiów, czuli się ewangelikami reformowa
nymi i »confessio Bohemica« stawała się dla nich coraz bardziej odległą tradycją historyczną.” 9
Najaktywniejszym spośród podróżujących braci czeskich był, bez wątpienia, wybitny duchowy przywódca Jednoty w siedemnastym stuleciu Jan Amos Komeński, który peregrynował po rodzinnych Morawach, następnie udał się do Herborn, Heidelbergu, Amsterda
mu. Inne jego podróże obejmowały między innymi Berlin, Hagę, Elbląg, Toruń, Hamburg i Leszno. W tym ostatnim mieście, z krót
kimi przerwami na inne podróże, spędził prawie trzydzieści lat.
Komeński podróżował również na Węgry, do Szwecji, Anglii.
Podróże braci czeskich nie zakończyły się, oczywiście, w wieku siedemnastym, a członkowie Jednoty kontynuowali bogatą działal
ność misyjną w różnych, często odległych, miejscach. W następnym stuleciu, na przykład, David Nitschmann przybył na odległą indyj
ską Wyspę Świętego Tomasza. Bracia szerzyli wiarę w Surinamie i na Jamajce, Cejlonie i w południowej Afryce. Odbywali również wyprawy misyjne i kolonizacyjne do Ameryki Północnej, z początku do Georgii i Pensylwanii, w celach kolonizacyjnych i misyjnych (tu
7J. D w o r z a c z k o w a : Bracia czescy iv Wielkopolsce. Warunki działania. W : Bra
cia czescy w Wielkopolsce w XV I i XV II wieku. Materiały z konferencji naukowej. Red.
A. K o n i o r . Leszno 1994, s. 7.
8 D. Ż o ł ą d ź: „Peregrinatio academica ”. Studia młodzieży polskiej z Korony i Litwy na akademiach i uniwersytetach niemieckich w XV I i pierwszej połowie X V II wieku.
Poznań 1996, passim.
9J. D w o r z a c z k o w a : Bracia czescy..., s. 8.
taj założyli osadę Betlehem). Głosili kazania także północnoamery
kańskim Indianom - Mohikanom, Irokezom i innym. Bracia podró
żowali również nieco bliżej, na Węgry, do Holandii, Danii, Niemiec oraz Skandynawii, gdzie zajmowali się aktywną działalnością misyj
ną wśród Lapończyków i Eskimosów.