Podsumowanie

W przedstawionym rozdziale autor skupił się na prezentacji miejsca uniwersytetów w polityce państwa dobrobytu oraz kryzysu uniwersytetu w tej konstrukcji politycznej. Wnioski są następujące:

kryzys finansowy i społeczny, jaki utrzymuje się od pierwszej de-kady XXI wieku dotyka państw dobrobytu. W przypadku polityki szkolnictwa wyższego efektem ubocznym tego kryzysu jest zmar-ginalizowanie polityki uniwersyteckiej na tle pozostałych gałęzi polityk publicznych, która w perspektywie coraz większych wy-datków musi poszukiwać strategii przemian oraz nowych źródeł finansowania. Innymi słowy, dylemat określający kryzys państwa

48 M. Kwiek, Reformy uniwersytetów europejskich…, s. 2.

dobrobytu można zdefiniować jako problem dysproporcji celów społecznych, w tym polityki zabezpieczenia świadczeń społecz-nych, ochrony zdrowia, edukacji i możliwości ich realizacji, przy czym dodatkowe problemy generują choćby trwający od ponad dekady kryzys ekonomiczny w Europie czy bieżące problemy po-lityczne, jak kosztowny kryzys migracyjny, niosący konsekwencje polityczne i ekonomiczne.

Podstawowym dylematem polityk szkolnictwa wyższego w kontekście państwa dobrobytu jest utrzymanie szkolnictwa wyższego w dotychczasowym wymiarze finansowania przy jed-noczesnym wzroście utrzymania np. opieki zdrowotnej, której kosztochłonność w starzejącym się społeczeństwie z pewnością się zwiększy. Dodatkowym obciążeniem nakładającym się na ten kryzys jest dramatyczny spadek demograficzny oraz perspekty-wa wymiany etnicznej Europy, która, jak się przewiduje, zyska od 25% do 50% obywateli z nowego świata do 2050 roku⁴⁹. Będzie to również znaczące wyzwanie edukacyjne, gdyż poziom scholary-zacji tej grupy jest niższy aniżeli rdzennych mieszkańców. Kolej-ną odsłoKolej-ną kryzysu jest transformacja uczelni przynosząca nowe uwarunkowania formalne związane z dodatkową biurokracją, jed-nakże nie przynosząca realnej zmiany systemowej. Wreszcie obraz szkolnictwa wyższego może zmienić kulturowe postrzeganie uczelni i opłacanej z redystrybucji edukacji, której zadaniem jest wyposażenie obywateli w umiejętności pozwalające na przejście do rynków pracy i wejścia do „instytucji dobrobytu”. Spełnienie tej funkcji wymaga przede wszystkim efektywnej edukacji silnie zorientowanej na praktykę i powiązania z rynkiem. Funkcję tę co-raz bardziej efektywnie pełnią uczelnie niepubliczne, bazujące na odpłatności. Jednakże masowe protesty studenckie z lat 2010–2012 wskazują, że w społeczeństwach Zachodu istnieje legitymizacja do utrzymania uczelni wyższych ze środków pochodzących z redys-trybucji.

49 Zob.: F. Bianchi, Gli italiani fra 50 anni…, s. 41.

Na wstępie zostało powiedziane, że wybrana przykładowa ty-pologia Esping-Andersena, mająca potężny wpływ w naukach spo-łecznych, pozostaje problematyczna, jeśli odnieść ją do opisu zmian w państwach postkomunistycznych. Celem kolejnego rozdziału bę-dzie prezentacja charakterystyki transformacji oraz posttransforma-cji w odniesieniu do kontekstów dobrobytu i jakości życia.

Rozdział II

Posttransformacyjność jako kulturowo--ekonomiczna kategoria rozwoju

1. Postawienie problemu

W poprzednim rozdziale scharakteryzowane zostało państwo dobrobytu, kontekst jego kryzysu oraz jego powinowactwa z polity-ką szkolnictwa wyższego. Zwrócono uwagę, że model polityki pań-stwa dobrobytu został przyjęty jako jeden z możliwych wzorów dla państw rozwijających się, jakkolwiek polityki państwa opiekuńczego w krajach postkomunistycznych są specyficzne, nie tylko ze względu na trajektorie rozwoju, ale także odrębności kulturowe tych państw, w tym kultury gospodarczej. Zasadnicza kwestia stawiana w niniej-szym rozdziale ma za zadanie wskazać, na czym polega differentia specifica transformacji państw postkomunistycznych. Poszukiwanie odpowiedzi na to pytanie jest krokiem do dalszych rozważań doty-czących systemów szkolnictwa wyższego w dwóch typach państw:

wysokorozwiniętego i posttransformacyjnego.

Problematyka przemian w państwach postkomunistycznych, szczególnie państw Europy Środkowej może zostać określona po-przez pojęcie posttransformacyjności. Zawierają się w nim zarówno zagadnienia przemian ekonomicznych, społecznych, politycz-nych, instytucjonalpolitycz-nych, ale także kulturowych, nawiązujących

do sfery normatywnej, m.in. wartości, czy reguły etyki życia pub-licznego¹.

Do analiz transformacji stosuje się różne metody badawcze.

Wśród nich, jakkolwiek pozostają one poza głównym nurtem, będą metody charakterystyczne do podejścia kulturowego. Przykładowo można wymienić metody normatywne, analizy jakościowe czy też podejście etnograficzne bądź interpretację dostępnych danych, np.

raportów lub statystyk, przeprowadzoną w aspekcie kulturowym.

W metodologii badań społecznych stosuje się również łączenie me-tod badawczych, np. w meme-todzie proces tracing². Metody te stosuje się m.in. w kulturoznawstwie gospodarczym, w badaniach kultur politycznych, w badaniach podstaw przemian społecznych i trans-formacji politycznych itp.

W rozdziale zaprezentowane zostaną cechy posttransforma-cyjności charakteryzujące specyfikę przemian wybranych państw Europy Środkowej. Zadanie to ma służyć nie tylko do znalezienia specyfiki ich prędkości rozwojowej, ale również do wskazania ist-niejących w nich instytucjonalno-kulturowych przeszkód moder-nizacyjnych. Obok wyodrębnionych cech posttransformacyjności wskazana zostanie kategoria kulturowo-gospodarcza folwarczne-go wzoru rozwojowefolwarczne-go, pozostająca specyficznym wzorcem etycz-nym i organizacyjetycz-nym dla polskiej kultury gospodarczej³. Rozdział ma także pełnić funkcję przygotowania teoretycznego dla dalszych rozważań skupiających uwagę na polityce szkolnictwa wyższego, mianowicie porównania wybranych aspektów polityk szkolnictwa

1 Zob.: R. Bauböck, „Normative political theory and empirical research”, w: D. della Porta, M. Keating, Approaches and Methodologies in the Social Science, Cambridge University Press, Cambridge 2010.

2 Zob.: P. Vennesson, Case studies and proces tracing: theories and practicies, w: D. della Porta, M. Keating, Approaches and Methodologies in the Social Science, Cam-bridge University Press, CamCam-bridge 2010.

3 Część zaprezentowanych zagadnień, w szczególności kwestii postfolwarczne-go modelu kultury postfolwarczne-gospodarczej stanowi rozwinięcie rozważań zawartych w artyku-le C. Kościelniaka, Kulturowa rola uniwersytetu w kontekście kryzysu państwa dobrobytu,

„Człowiek i Społeczeństwo” 2014, XXXVIII.

wyższego w dwóch typach państw – wysokorozwiniętego państwa dobrobytu (przykład Szwajcarii) oraz państwa posttransformacyj-nego (przykład Polski).

2. Transformacja i posttransformacja

Czym jest transformacja? Traktując o państwach transformacji, mamy na uwadze istotny, długofalowy oraz nieodwracalny trend, który przyniesie ze sobą zmianę społeczną, ekonomiczną oraz kultu-rową. W przypadku państw Europy Środkowej i Wschodniej trans-formacyjność odnosi się do procesów wyjścia ze stanu socjalistycz-nej, centralnie sterowanej gospodarki oraz politycznego zniewole-nia w kierunku demokratycznej kultury politycznej. Perspektywa badawcza tej problematyki obejmuje kwestie etyczne, ekonomicz-ne, społeczekonomicz-ne, organizacyjne czy wreszcie kulturowe⁴. Zagadnienie transformacji dotyczy wielu państw, w przypadku Europy począw-szy od Rosji i jej państw satelickich, poprzez państwa Europy Central-nej, kończąc na Niemczech Wschodnich oraz Bałkanach⁵. Analizy te

4 Zagadnienie transformacji ustrojowej w Polsce można by podzielić na następu-jące kwestie: zagadnienia kulturowe, analizowane w literaturze filozoficznej, zob.:

J. Tischner, Etyka solidarności, Znak, Kraków 1981; tenże, Myślenie według wartości, Znak, Kraków 1993; tenże, Nieszczęsny dar wolności, Znak, Kraków 1993; A. Michnik, J. Tischner, J. Żakowski, Między wójtem, panem a plebanem, Znak, Kraków 1995;

J. Staniszkis, Postkomunizm, SOT, Gdańsk 2001. Następnie zagadnienia ekonomicz-ne, powiązane z prywatyzacji oraz zmiany zarządzania, zob.: R. Frydman, A. Ra-paczyński, Prywatyzacja w Europie Wschodniej, Znak, Kraków 1995; R. Frydman, C. Grey, A. Rapaczynski, Corporate Governance in Central Europe and Russia, CEU, Budapest 1996. W Polsce należy zwrócić uwagę na książki ekonomistów transfor-macji: L. Balcerowicz, Socjalizm, kapitalizm, transformacja: szkice z przełomu epok, PWN, Warszawa 1997; G. Kołodko, Transformacja polskiej gospodarki, sukces czy porażka?, OW BGW, Warszawa 1992. W problematyce transformacji w szkolnictwie wyższym zob. M. Kwiek, Transformacje uniwersytetu. Zmiany instytucjonalne i ewolucje polityki edukacyjnej w Europie, Wyd. Nauk. UAM, Poznań 2010, ale także raporty organizacji międzynarodowych, zob. raport OECD Poland.

5 Zagadnienie państwa dobrobytu i transformacyjności zob.: T. Inglot, Welfare States in Central Europe 1919-2004, Cambridge University Press, Cambridge 2014.

obejmują przede wszystkim przemiany makrostrukturalne, ale także wybrane aspekty polityki, głównie prywatyzacji i edukacji, w tym edukacji wyższej (szersze omówienie tego zagadnienia zamieszczo-no w rozdziale czwartym). Postkomunistyczna transformacja była wynikiem ekonomicznego i politycznego upadku komunistycznych reżymów, innymi słowy kryzys ekonomiczny stanowił główną pod-stawę do zmiany politycznej⁶. Jednakże transformacja w tej części Europy była możliwa dzięki czynnikom o charakterze kulturowym, odwołującym się do wolnościowego poczucia i tożsamości świata Zachodu. Proces postkomunistycznej transformacji można zdefi-niować jako proces zmian, któremu wyznacza się co najmniej dwa określone cele: zdobycie, a następnie poszerzanie sfery wolności obywatelskiej oraz wejście na drogę budowania dobrobytu na wzór zachodni⁷. Transformacja była także procesem kulturowym, wprowadzającym nowe wartości, wzory zachowań czy ideały do kultury gospodarczej, przyczyniające się do budowania społeczeń-stwa obywatelskiego.

Traktując o państwach Europy Środkowej, przede wszystkim Pol-ski oraz pozostałej grupy państw, które przeszły przez okres komu-nizmu, o zbliżonej trajektorii historycznej po 1945 roku, pojawia się kwestia ich specyfiki – kulturowej, geograficznej, ekonomicznej i po-litycznej. Szczególnie odnosi się to do państw zrzeszonych w Gru-pie V4: Czech, Słowacji, Węgier, Polski, ale także państw bałtyckich.

Analizy podejmujące zagadnienia ekonomiczne państwa dobrobytu, zob.: P. Rutland, What comes after socialism, w: Reconstructing Post-communist Russia, red. T. Brudny, J. Frankel, S. Hofman, Cambridge University Press, Cambridge 2014.

6 Krzysztof Brzechczyn w artykule Upadek imperium socjalistycznego. Próba mode-lu, opublikowanym w „Poznańskich Studiach z Filozofii Humanistyki” 2004, 6(19) wskazuje, że rozpad systemu był możliwy ze względu na obniżenie agresywności ZSRR: „Wzrost agresywności istotnie nastąpił, ale nie był to wzrost agresywności całej imperialnej klasy władców, lecz tylko jej metropolitalnego odłamu […]. W taki zapewne sposób można interpretować interwencje Rosji w Gruzji i Armenii, na Li-twie, Łotwie i w Estonii, konflikt z Ukrainą o flotę czarnomorską czy wojnę w Cze-czenii” (s. 167).

7 Zob.: T. Inglot, Welfare States...

Wprowadzając rozróżnienie pomiędzy państwami „transformacyj-nymi” a „posttransformacyj„transformacyj-nymi”, można ukazać dystynkcje zacho-dzące m.in. pomiędzy państwami postsowieckimi, w których refor-my rozpoczęły się, ale jednak nie uzyskały poziomu dynamiki gwa-rantującej stabilny rozwój, a państwami z bloku Europy Środkowej (z grupy V4). Termin posttransformacyjność pozwala na wskazanie problemów transformacji związanych z procesami reform, w tym m.in. wzrostu gospodarczego, budowy społeczeństwa obywatelskie-go, a przede wszystkim różnicy w rozwoju społecznym i jakości ży-cia. Punktem odniesienia dla państw posttransformacyjnych są pań-stwa wysokorozwinięte, w tym pańpań-stwa dobrobytu⁸.

Z jednej strony procesy posttransformacyjności stanowią skutecz-ne przejście przez zmianę transformacyjną, z drugiej strony odsła-niają one niedokończony projekt dobrobytu danych społeczeństw, manifestujący się czy to poprzez trwające reformy związane z pod-noszeniem jakości życia obywateli, czy to stale istniejący dystans nie pozwalający na zakwalifikowanie danej grupy państw jako wysoko-rozwiniętych. Posttransformacyjność jest zatem kategorią teoretycz-ną, odnoszącą się do sfery kulturowej, społecznej i ekonomicznej.

Oznacza to, że może ona mieć zastosowanie zarówno w perspek-tywie instytucjonalnej, jak i kulturowej. W prezentowanej książce pojęcie posttransformacyjności będzie użyte w kontekstach polityk szkolnictwa wyższego.

2.1. Cechy posttransformacyjności

Czym była transformacja państw postkomunistycznych i na czym polegały różnice w jej implementacji? Historia transforma-cji pokazuje, że wiele problemów stanu początkowego transfor-macji było podobnych we wszystkich państwach satelickich oraz republikach ZSRR. Wspólna im była ekonomiczna niewydolność,

8 Przemiany kulturowe Polski opisuje T. Buksiński, wprowadzając pojęcie mo-derności, odróżniające „modernizację” – odnoszącą się do zadań ekonomiczno-infra-strukturalnych od „moderności” – ukierunkowaną na zmiany społeczno-kulturowe.

Zob. T. Buksiński, Moderność, Wyd. IF UAM, Poznań 2002.

na czele z galopującą inflacją, technologiczne zacofanie oraz defi-cyt wolności i swobód obywatelskich. Państwa bloku socjalistycz-nego osiągnęły zróżnicowane efekty przemian. Wprowadzenie kategorii transformacyjności i posttransformacyjności pozwala odróżnić ich prędkości rozwojowe. Odnoszą się one do ekonomii, polityki obywatelskiej, ale także historii i kultury. Szczególnie in-teresującą perspektywą będzie odniesienie posttransformacyjno-ści do kwestii dobrobytu⁹.

2.1.1. Liberalizacja gospodarek i utrzymanie tempa wzrostu gospodarczego

Joseph Stiglitz w rozważaniach zawartych w książce Globaliza-cja, analizując przypadek Rosji, wskazuje na trzy aspekty reform:

liberalizacji, stabilizacji oraz prywatyzacji. Były to aspekty zmian, wyłączając pewne specyfiki lokalnych systemów gospodarczych, wspólne dla wszystkich państw postkomunistycznych:

Liberalizacja i stabilizacja stanowiły dwa filary radykalnej strategii reforma-torskiej. Trzecim była szybka prywatyzacja. Ale pierwsze dwa filary były przeszkodą w budowie trzeciego. Początkowa wysoka inflacja pochłonęła oszczędności większości Rosjan, było zatem w kraju za mało ludzi mających pieniądze na kupowanie przedsiębiorstw przeznaczonych do prywatyzacji.

Kiedy nawet już zdołali kupić przedsiębiorstwa, trudno było je ożywić przy wysokich stopach procentowych i braku instytucji finansowych dostarczają-cych kapitału¹⁰.

Przyjęcie tego programu oznaczało bezwarunkowe odejście od socjalistycznego zarządzania wobec zachodniego kursu roz-woju. Transformacja polegała na wprowadzeniu gospodarki do

9 Analiza historyczna, wskazująca na obszary związane z państwem dobro-bytu – zob.: T. Inglot, Weflare States... Problematyka państwa dobrodobro-bytu w kon-tekście transformacji w Rosji i państwach satelickich – por.: P. Rutland, What comes after socialism. Analiza teoretyczna przekształceń postkomunistycznych – zob.: K. Brzechczyn, Paths to Democracy in Post-Soviet Republics: Attempt at Concep-tualization, w: E. Czerwińska-Schupp, Values and Norms in the Age of Globalization, Peter Lang, Wien 2007.

10 Zob.: J. Stiglitz, Globalizacja, WN PWN, Warszawa 2012, s. 134.

nowego typu instytucji gospodarczych i społecznych, Stiglitz bar-dzo sceptycznie ustosunkował się do tych działań jako trudnych i mało realnych do realizacji:

Wyzwania stojące przed gospodarkami krajów byłego Związku Sowieckiego i krajów bloku komunistycznego były zniechęcające: kraje te musiały przejść z jednego systemu cen […] do systemu cen rynkowych; musiały stworzyć giełdy i wspierającą je infrastrukturę instytucjonalną; musiały także sprywa-tyzować wszelką własność należącą do państwa¹¹.

Takie państwa jak Polska, a następnie pozostałe państwa sate-lickie wprowadziły szybkie reformy, przede wszystkim stabilizu-jące inflację oraz rozpoczęły procesy prywatyzacyjne. Pozwoliło to skrócić okres przejściowy, co nie miało miejsca w przypadku państw FSU¹². Państwa postsowieckie, z wyłączeniem krajów bał-tyckich, nie rozwinęły potencjałów ekonomicznych pozwalających wyjść z poziomu transformacyjnego, w przeciwieństwie do państw Europy Środkowej. Posttransformacyjność oznaczałaby zatem skuteczne wyjście ze stagnacji, spowodowane nie tylko gospodar-czym przyśpieszeniem, ale także wyjściem poza układ centralnie sterowanej gospodarki. Stiglitz prezentuje tę kwestię w kontekście wzrostu PKB następująco:

Oczekiwania na wzrost gospodarczy nie ziściły się nie tylko w Rosji, ale także w większości gospodarek dokonujących transformacji systemowej. Je-dynie w kilku byłych krajach komunistycznych – w Polsce, na Węgrzech, w Słowenii i Słowacji – PKB był taki sam jak 10 lat wcześniej. W pozostałych krajach rozmiary spadku w dochodzie były tak wielkie, że trudno było je pojąć. Według danych Banku Światowego Rosja ma dzisiaj (rok 2000) PKB mniejszy o ponad jedną trzecią niż w roku 1989¹³.

Pierwszą cechą wyróżniającą dla państw posttransformacyjnych będzie zatem radykalne zliberalizowanie gospodarek, a przy tym utrzymanie dynamiki ekonomicznego wzrostu. To ostatnie, w po-równaniu z pozostałymi byłymi państwami satelickimi oraz repub-likami radzieckimi, powiodło się w państwach Europy Środkowej

11 Tamże, s. 132.

12 FSU, Former Soviet Union.

13 J. Stiglitz, Globalizacja, s. 141.

i w ciągu kilku lat pozwoliło wydostać się tym krajom z ekonomicz-nej zapaści. Oznacza to, że państwa Europy Środkowej po 1991 nie wpadły w trwały kryzys, jaki pojawił się wpierw w Rosji, a potem w pozostałych byłych republikach, będący skutkiem zaniechania reform. Raczkujący w Europie Środkowej „skarpetowy kapitalizm”

z początku lat 90., z całym bagażem negatywnych doświadczeń, był jednak wynikiem wprowadzanych reform, ale przede wszyst-kim realnej wolności gospodarczej, przez co dynamiką rozwoju za-czął wyprzedzać pozostałe państwa byłego ZSRR. Pierwsza różnica pomiędzy wyszczególnionymi typami państwa przede wszystkim polegałaby na ekonomicznej stagnacji krajów należących do trans-formacyjnych, a także na zatrzymaniu reform oraz długofalowej destabilizacji. Taka sytuacja miała i ma miejsce w Rosji czy w kilku państwach byłego ZSRR¹⁴. Inaczej było w krajach Europy Środkowej, gdzie nastąpił wybuch zmian i liberalizacja gospodarki. W początko-wej fazie dynamice wzrostu gospodarczego towarzyszyła masowa społeczno-kulturowa afirmacja nowej rzeczywistości ekonomicznej, obiecującej prosperitę i dobrobyt¹⁵.

14 Jeszcze inną trajektorię rozwojową miała Gruzja, która od 2007 roku, od czasu Rewolucji Róż, rozpoczęła westernizację, co skończyło się wojną z Rosją oraz sepa-racją terytorialną Abchazji. Jednakże po wojnie w 2007 roku Gruzja bardzo szybko wcieliła reformy demokratyczne i zaczęła budować społeczeństwo obywatelskie.

Odcięcie Gruzji od Rosji wymusiło przeorientowanie gospodarki na nowe rynki zby-tu, a przez to zaimplementowanie nowych standardów. W 2013 roku przeprowadzo-ne zostały w pełni wolprzeprowadzo-ne wybory prezydenckie, a w 2014 przyjęcie proeuropejskiej orientacji, poprzez podpisanie umowy stowarzyszeniowej z UE, zob. M. Chiabrishvi-li, The Democratic Transformation of Georgia. From Fragile State to Functioning State. Path-ways to Democratic Transformation in a Comparative Perspective, LIT Verlag, Berlin 2009, s. 161-186. Analiza ekonomiczna rozpadu ZSRR – zob.: W. Marciniak, Rozgrabione imperium. Upadek Związku Sowieckiego i powstanie Federacji Rosyjskiej, Arcana, Kraków 2001. Piotr Andrusieczko i Marek Figura w artykule Przebieg transformacji ustrojowej na Ukrainie („Poznańskie Studia z Filozofii Humanistyki” 2004, 6(19), s. 120) wskazu-ją na kształtowanie się w posowieckim obrazie partii politycznych, powstawskazu-jących nie podług mechanizmów demokratycznych, lecz reprezentacji regionalnych interesów.

15 Przykładem z Polski była tzw. ustawa Wilczka liberalizująca polską gospodar-kę oraz tzw. plan Balcerowicza, który o ile w latach 90. traktowany był jako pro-gram dla Polski, o tyle w XXI wieku, po transformacji, nierzadko jest oceniany jako

Zmiana ta wywołała również konsekwencje dla szkolnictwa wyższego, szczególnie poprzez nagły wzrost popytu na eduka-cję wyższą. Boom edukacyjny można prześledzić poprzez analizę przejścia ze szkolnictwa drugiego do trzeciego stopnia¹⁶. W roku 1991 przejście to objęło 107 913 studentów, a w 1992 już 151 167, czyli niemal o 1/3 więcej. W 1994 roku – 214 227 studentów, a w roku 1995 aż 249 531 uczniów zdecydowało się podjąć stu-dia wyższe. W latach 2004 i 2005 – rekordowa liczba studentów, bo 507 721 w 2004 roku i 505 059 w 2005. Trend ten zaczął obni-żać się pod wpływem pojawiającego się kryzysu demograficznego i w roku 2010 osiągnął 446 954, natomiast w roku 2011 już 424 776¹⁷. Nagła liberalizacja i dążenie do wzrostu gospodarczego spo-wodowały przebudzenie aspiracji edukacyjnych nie tylko mło-dego pokolenia, ale także osób w wieku powyżej 35. roku życia, którzy zakończyli swoją edukację w szkole średniej¹⁸. Zjawisko wzrostu zainteresowania studiami pojawiło się w państwach wy-szehradzkich, reprezentowało ono świadomość społeczeństw, co do wagi wiedzy w kształtowaniu indywidualnego dobrobytu ekonomicznego, ale także zapotrzebowania na wiedzę w nowo-czesnej gospodarce.

program wywołujący społeczne nierówności, zupełną prywatyzację i minimalizację polityki socjalnej oraz neoliberalną, wolnorynkową etykę pracy, nastawioną na zysk i konsumpcję, m.in. traktującą rodzinę jako koszt. Wprowadzone przez Balcerowicza zmiany i filozofia gospodarcza były jedną z bezpośrednich przyczyn kryzysu demo-graficznego pojawiającego się dwie dekady później.

16 Por. dane z rocznika statystycznego wskazujące na liczbę studentów w Polsce:

w 1989 było to ok. 6%, w 2009 Polska uzyskała średni wynik scholaryzacji na pozio-mie kształcenia trzeciego stopnia, by następnie wybić się ponad średnią OECD.

17 Zestawienie własne na podstawie danych GUS, poszczególnych roczników statystycznych szkolnictwa, analiza danych z tabel „Nowo przyjęci studenci pierw-szego roku według typów szkół”.

18 Aspiracje edukacyjne nie tylko były powiązane z oczekiwaniami awansu za-wodowego, ale także z potrzebą uzupełnienia wiedzy, czego przykładem była znacz-na liczba studentów podejmujących kształcenie w trybie wieczorowym i zaocznym, a także zainteresowanie kierunkami niszowymi, nie przekładającymi się bezpośred-nio na praktykę zawodową, głównie z dziedzin nauk humanistycznych i formalnych.

2.1.2. Znaczenie dziedzictwa kulturowego Zachodu

Drugą cechą będzie specyficzny potencjał kulturowy państw posttransformacyjnych, przekładający się na procesy moderniza-cyjne. Dla zrozumienia procesów posttransformacyjnych odrębność kulturowa Europy Środkowej jest kluczowa, przede wszystkim wskazuje odrębność tych państw od ich wschodnich sąsiadów. Kul-tura ma wpływ na kształtowanie postaw organizacyjnych, jest czyn-nikiem wpływu na zachowania społeczne, wreszcie kształtuje sferę symboliczną tworzącą procesy polityczne i społeczeństwo obywatel-skie. Przykładowo, typy dominujących kultur odzwierciedlają takie

Drugą cechą będzie specyficzny potencjał kulturowy państw posttransformacyjnych, przekładający się na procesy moderniza-cyjne. Dla zrozumienia procesów posttransformacyjnych odrębność kulturowa Europy Środkowej jest kluczowa, przede wszystkim wskazuje odrębność tych państw od ich wschodnich sąsiadów. Kul-tura ma wpływ na kształtowanie postaw organizacyjnych, jest czyn-nikiem wpływu na zachowania społeczne, wreszcie kształtuje sferę symboliczną tworzącą procesy polityczne i społeczeństwo obywatel-skie. Przykładowo, typy dominujących kultur odzwierciedlają takie