4. Przebieg badań
4.6. Podsumowanie
Na przestrzeni kilku lat, podczas realizowania niniejszej pracy badawczej przeprowadzono wiele badań i analiz w układzie zasilania silnika typu GMVH–12. Badania te przeprowadzono na trzech silnikach o numerach technologicznych 2, 4 i 5. Stwierdzono, że istnieje taka możliwość regulacji badanych silników oraz ich modernizacji w układzie zasilania, aby zoptymalizować zużycie gazu paliwowego i obniżyć emisję tlenków azotu przy różnych obciążeniach i prędkościach obrotowych silników.
Aby tego dokonać konieczne było przeanalizowanie bardzo wielu czynników mających bezpośredni i pośredni wpływ na przebieg procesu spalania w silniku. Następnie, wykonano takie regulacje w układach zasilania i sterowania silników, aby można było na bieżąco dostosowywać je do aktualnych potrzeb obciążenia silnika.
Dlatego też, w kolejnych etapach badań brano pod uwagę różne warianty i zakresy zmian w układach zasilania silników GMVH–12 tak, aby uzyskać możliwie jak najbardziej optymalne parametry spalania w tych silnikach oraz, aby wskazać na możliwość wyboru takich punktów pracy silnika, żeby uzyskać jak najefektywniejszą pracę silnika pod kątem zużycia paliwa oraz emisji tlenków azotu.
Na podstawie wyników pomiarów uzyskanych w poszczególnych etapach badań można stwierdzić, że:
chcąc osiągnąć jak najniższe zużycie gazu paliwowego przez silnik dla danego obciążenia należy tak zmienić wartość kąta zapłonu oraz charakterystykę otwarcia zaworu gazu paliwowego, aby uzyskać jak najbardziej równomierne przebiegi ciśnienia spalania w poszczególnych cylindrach silnika i w poszczególnych cyklach pracy,
w celu uzyskania jak najniższych wartości emisji tlenków azotu należy zmienić charakterystykę doładowania silnika w taki sposób, aby ciśnienie powietrza doładowania była jak największa przy możliwie niewielkim wzroście zużycia gazu paliwowego oraz przy jak najbardziej równomiernych przebiegach ciśnienia spalania w silniku, co ma także bezpośredni wpływ na równomierność pracy silnika,
aby uzyskać jak najbardziej stabilną pracę silnika w zakresie różnych obciążeń i prędkości obrotowych silnika należy zmienić charakterystyki kąta wyprzedzenia zapłonu, ciśnienia doładowania oraz kąta otwarcia zaworu gazu paliwowego tak, aby praca silnika była jak najbardziej stabilna dla różnych punktów pracy silnika.
Zasadnym staje się więc konieczność takiego doboru parametrów w układach zasilania
silniki pracowały przy jak najniższym zużyciu gazu paliwowego i jak najniższej emisji tlenków azotu oraz w sposób jak najbardziej równomierny.
Biorąc pod uwagę fakt, że obecnie silniki te pracują przez około 80–90% czasu na obciążeniach częściowych zasadnym staje się ciągłe monitorowanie i kontrola parametrów pracy silników, a w szczególności zainstalowanie układu ciągłego pomiaru przebiegu ciśnienia spalania w każdym cylindrze silnika oraz zastosowanie układu ciągłego pomiaru emisji tlenków azotu.
Umożliwi to, oprócz podniesienia sprawności silników, poprawienie równomierności ich pracy, co ma bezpośredni wpływ na bezawaryjną pracę oraz zmniejszenie zużycia części mechanicznych (przede wszystkim w układzie korbowo – tłokowym silnika).
Kolejnym aspektem przemawiającym za optymalizacją pracy silników są uwarunkowania ekonomiczne, gdyż zmniejszenie zużycia gazu paliwowego 2–5% jest równoznaczne ze zmniejszeniem zużycia gazu paliwowego w stosunku rocznym o około 250–
500 tys. Nm3 gazu wysokometanowego dla wszystkich pięciu silników GMVH–12 eksploatowanych w tłoczni gazu w PGNiG SA w Odolanowie.
Na rysunku nr 107 pokazano porównanie zużycia gazu paliwowego i poziomu emisji NOx dla wszystkich etapów pracy badawczej. Najniższe zużycie gazu paliwowego
PORÓWNANIE EMISJI I ZUŻYCIA GAZU PALIWOWEGO
POZIOM EMISJI NOx
ILOŚCIOWE ZUŻYCIE GAZU PALIWOWEGO
Rys. 107. Porównanie emisji tlenków azotu i zużycia gazu paliwowego
Kolejne cyfry na osi x oznaczają odpowiednio:
1. Silnik GMVH–12 przed modernizacją,
2. Silnik po remoncie i regulacji w układzie zasilania,
3. Silnik z zaworami wtryskowymi z zawirowaniem wtryskiwanego gazu, 4. Silnik z komorą wstępnego spalania ECO–JET,
5. Silnik ze zwiększonym ciśnieniem doładowania.
Na rysunku nr 108 przedstawiono wpływ wartości doładowania silnika na poziom emisji NOx. Można stwierdzić, że podniesienie ciśnienia doładowania o około 50% powoduje sześciokrotne obniżenie emisji NOx.
Rys. 108. Porównanie emisji tlenków azotu w zależności od ciśnienia doładowania powietrza
Na rysunku nr 109 pokazano przykładowy wpływ zmiany kąta wyprzedzenia zapłonu na poziom emisji NOx oraz na wartość temperatury spalin na wylocie z cylindra. Na rysunku tym można zaobserwować, że zwiększenie kąta wyprzedzenia zapłonu ma bezpośredni wpływ na poziom emisji NOx oraz wartość temperatury spalin. Jednakże dalsze zwiększanie kąta wyprzedzenia zapłonu powodowało występowanie spalania stukowego oraz pojawiła się nierównomierność pracy silnika, co w dłuższym czasie pracy może doprowadzić do uszkodzenia silnika.
0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500
0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500
0 2 4 6 8 10 12
Wartość temperatury na wylocie z cylindra
Poziom emisji NOx
Kąt zapłonu przed GMP
Wartość emisji NOx i temperatury w funkcji kąta zapłonu
Wartość temperatury spalin z cylindra [st. C] Poziom emisji Nox [ppm]
Rys. 109. Emisja tlenków azotu w zależności od kąta wyprzedzenia zapłonu przy obciążeniu znamionowym silnika GMVH–12
Wnioski
Na podstawie analiz oraz wyników uzyskanych z wielu przeprowadzonych badań i pomiarów silników typu GMVH–12 można stwierdzić, że jedną z głównych przyczyn mającą bezpośredni wpływ na zużycie gazu paliwowego i emisję związków toksycznych w szczególności tlenków azotu, jest nierównomierność przebiegu procesu spalania w silniku spalinowym wielocylindrowym.
Przeprowadzenie wszystkich badań i analiz opisanych w niniejszej pracy było podyktowane koniecznością umożliwienia dalszej bardziej optymalnej eksploatacji silników GMVH–12 w tłoczni gazu w PGNiG SA w Odolanowie. W pewnym stopniu cel, ale głównie zakres pracy został określony na podstawie wielu aspektów technicznych i ekonomicznych.
Był to niezwykle ważny dla Oddziału w Odolanowie temat pracy wiążący się z koniecznością dostosowania parametrów pracy silników GMVH–12 do zmieniających się warunków zewnętrznych, tzn. zaistniała konieczność dostosowania tych silników do pracy przy zmiennych obciążeniach i wydajnościach przetłaczanego gazu przez sprężarki. Kolejnym ważnym czynnikiem umożliwiającym wykonanie wszystkich badań i modernizacji na silnikach GMVH–12 był wymóg dostosowania parametrów pracy silników GMVH–12 do zmieniających się uwarunkowań proceduralnych (wprowadzenie zintegrowanego sytemu zarządzania jakością, środowiskiem, bhp). Należało zatem zmniejszyć zużycie gazu paliwowego i obniżyć emisję tlenków azotu przez silniki GMVH–12 przetłaczające gaz wysokometanowy w procesie sprężania gazu w PGNiG SA w Odolanowie.
Obecnie na świecie są dostępne są różne rodzaje układów zasilania silników gazowych dwusuwowych. Oparte są one na najnowszych systemach bezpośredniego wtrysku gazu pod wysokim ciśnieniem do cylindra, Zastosowane jest w nich zasada wtrysku zasobnikowego typu „common–rail”. Opisywane układy zasilania podnoszą sprawność silników, zmniejszają emisję związków toksycznych oraz wpływają na dalsze zwiększenie równomierności pracy silnika, lecz wymagają poniesienia bardzo dużych nakładów inwestycyjnych na ich zastosowania (kilkaset tysięcy dolarów na jeden silnik). Oprócz tych rozwiązań można także zastosować obecnie wiele różnych układów zasilania tego typu silników jednakże nie w każdym przypadku rozwiązania te dają w pełni zamierzony efekt.
Badania autora opisane w niniejszej dysertacji oraz liczne wnioski wysunięte zarówno na podstawie tych badań, jak i na podstawie wieloletniego doświadczenia zdobytego w nadzorowaniu pracy silników dwusuwowych GMVH–12 mogą okazać się niezwykle
pomocne w procesie podejmowania decyzji dotyczących modernizacji takich silników pracujących w innych zakładach w Polsce jak i na świecie.
Należy zatem zastanowić się i przeanalizować opisane w niniejszej pracy badawczej rozwiązania pod kątem ich zastosowania tak, aby w jak najlepszy sposób zoptymalizować pracę tego typu silników przy założeniu wysokiego stopnia bezawaryjnej i ciągłej pracy tych silników.
Obok wspomnianej wcześniej korzyści wynikającej z mniejszej ilości zużywanego gazu paliwowego przez dwusuwowy wielocylindrowy silnik gazowy, brak konieczności inwestowania w nowe maszyny można uznać za duży sukces.
Biorąc pod uwagę powyższe analizy oraz wyniki badań przedstawione we wszystkich pięciu etapach można stwierdzić, że istnieją takie optymalne parametry regulacyjne silników typu GMVH–12, przy których silniki te mogą pracować w sposób ciągły przy jak największej sprawności i jak najniższym poziomie emisji substancji szkodliwych do atmosfery dla różnych wartości obciążeń tych silników, a szczególnie dla obciążeń częściowych.
Przed wprowadzaniem poszczególnych rozwiązań miała miejsce za każdym razem szczegółowa analiza możliwych do zastosowania usprawnień czy nastaw oraz ocena jakie dzięki tym zmianą zostaną uzyskane efekty, ale też ryzyka jakie niesie za sobą ich zastosowanie. Z uwagi na fakt, że badania miały miejsce na silnikach pracujących w zakładzie przemysłowym (ciągła ich eksploatacja) oraz na fakt, że każdy remont i modernizacja wiąże się z dużymi nakładami inwestycyjnymi – autor pracy nie mógł pozwolić sobie na nadmierne eksperymentowanie i nieprzemyślane kroki.
Dzięki temu jednak, że badania prowadzone były w rzeczywistych realiach zakładu produkcyjnego, a nie w warunkach „laboratoryjnych”, zastosowanie przez inne przedsiębiorstwa zaproponowanych przez autora dysertacji rozwiązań wydaje się bardziej prawdopodobne, a uzyskane efekty z ich zastosowania porównywane.
Analizując powyższe wyniki badań oraz analizując różnorodność dostępnych na świecie różnego typu układów zasilania do silników gazowych dwusuwowych, bardziej zasadnym z punktu widzenia ekonomicznego, a czasem także technicznego, wydaje się wykonanie zmiany parametrów w układzie zasilania silnika tak, aby uzyskać oczekiwane wyniki. Uzyskane w ten sposób korzyści mogą w niektórych przypadkach nie być tak znaczące z punktu widzenia podniesienia sprawności silnika oraz obniżenia emisji tlenków azotu, jak by to było w przypadku zastosowania najnowszych systemów zasilania. Jednakże biorąc pod uwagę koszty związane z zakupem i zainstalowaniem dostępnych na rynku nowoczesnych układów zasilania, a także w wielu przypadkach problemy natury technicznej,
bardziej zasadnym staje się optymalizacja parametrów pracy silnika celem uzyskania założonych korzyści.
Podsumowując, założony cel pracy badawczej został osiągnięty, gdyż przedstawiono możliwości zmiany parametrów w układzie zasilania silnika gazowego typu GMVH–12 w taki sposób, aby uzyskać jak najniższe zużycie gazu paliwowego i możliwie najniższą emisję tlenków azotu dla różnych punktów pracy silnika. Jednocześnie pokazano jak trudnym zagadnieniem jest zoptymalizowanie pracy silnika gazowego, dwusuwowego, wielocylindrowego. Tabela nr 21 przedstawiająca porównanie współczynnika zużycia gazu przez silniki GMVH–12 oraz silnik Waukesha w stosunku do ilości przetłaczanego gazu wysokometanowego z Instalacji odazotowania w PGNiG SA w Odolanowie pokazuje, że modernizacja starych silników GMVH–12 poprzez zmianę systemu dostarczania gazu do cylindra (wymiana zaworu) oraz wprowadzenie zapłonu za pomocą komory wstępnej umożliwi dalszą ich eksploatację, bez konieczności ich wymiany. Powinno to przynieść znaczne oszczędności (obok wspomnianej powyżej mniejszej ilości zużywanego gazu do zasilania tych silników). Warto zauważyć że współczynnik przedstawiony w tabeli nr 21 dla różnych typów silników i dla danych parametrów sprężanego gazu jest porównywalny pomiędzy silnikami GMVH–12 (silniki 1–5) a silnikami Waukesha (silniki 6 i 7), co podkreśla fakt, że należy w dalszym ciągu modernizować silniki typu GMVH–12 w celu dalszej ich eksploatacji gdyż z punktu widzenia ekonomicznego i technicznego są to rozwiązania tańsze i łatwiejsze do zrealizowania niż budowa nowych silników i sprężarek w tłoczniach gazu.
Tabela 21. Zestawienie wyników badania zużycia gazu do napędu silników motosprężarek do tłoczenia gazu w ciągu 12 miesięcy. Silniki 1–5 – Cooper–Bessemer GMVH–12, silniki 6 i 7 – Waukesha 12V AT27–GL.
Sil nik 1 Silnik 2 Si lnik 3 Silnik 4 Silnik 5 Silnik 6 Silnik 7
1 1,29% 1,22% 1,20% 1,12% 1,20% 0,00% 1,06%
2 1,28% 1,18% 0,00% 1,12% 1,21% 0,00% 1,06%
3 1,29% 1,19% 1,20% 1,11% 1,20% 1,12% 1,14%
4 1,21% 1,20% 1,20% 0,00% 1,22% 0,91% 1,14%
5 1,23% 1,21% 1,29% 1,24% 1,29% 1,00% 1,12%
6 1,49% 1,27% 1,35% 1,26% 1,35% 1,00% 1,15%
7 1,46% 1,25% 1,34% 1,27% 1,37% 1,04% 1,16%
8 1,17% 1,30% 1,30% 1,18% 1,30% 1,05% 1,14%
9 1,08% 1,42% 1,41% 1,30% 1,42% 1,09% 1,13%
10 1,31% 1,43% 1,41% 1,30% 1,43% 0,96% 1,12%
11 1,46% 1,38% 1,35% 1,33% 1,27% 1,19% 1,10%
12 1,22% 1,25% 1,14% 1,04% 1,16% 0,00% 1,05%
Miesiąc
Udział gazu zużytego na napęd maszyn w stosunku do ilości gazu przetłaczanego
Podsumowując, założony cel pracy badawczej został zrealizowany gdyż przedstawiono możliwości zmiany parametrów w układzie zasilania silnika gazowego typu GMVH–12 w taki sposób aby uzyskać niższe zużycie gazu paliwowego i możliwie najniższą emisję tlenków azotu dla różnych punktów pracy silnika. Jednocześnie okazało się jak trudnym zagadnieniem jest zoptymalizowanie pracy silnika gazowego dwusuwowego wielocylindrowego pod kątem wieloparametrowej optymalizacji jego pracy.
Literatura
[1] Amplaz E., Schneider M. , Trapp Ch.: Utilisation of Special Gases in Stationary Gas Engines, 6th International MTZ Conference 15–16 października 2011.
[2] Andersen P.: Algorithm for methane number determination for natural gases. Danish Gas Technology Centre, Horsholm, 1999.
[3] ASME, Cooper–Bessemer type GMV integral–angle gas engine–compressor, Ohio 2006.
[4] Biuletyny Energy Information Administration (EIA).
[5] Boeckhoff N., Hanenkamp A.: The 51/60DF and the V32/40PGI – modern gas engines from MAN Diesel SE. The way from development to serial application, 6th Dessau Gas Engine Conference, Dessau, 26–27 marca 2008.
[6] Clean Cycle Waste Heat to Energy Generator – prezentacja przedstawiona w firmie Jenbacher 20 marca 2011 r.
[7] Dobski T.: Combustion Gases in Modern Technologies, Publishing House of Poznan University of Technology, Poznań, 2012.
[8] Dobski T., Slefarski R., Jankowski R., Chmielewski J., Klimas M., Wawrzyniak J., Kruszewski W., Barczyński A.: Utilization of crude natural gases from local small fields as a method of lowering emission of carbon dioxide, Smart Energy Strategies, Zurich ETH, Switzerland, 8–10 września 2008.
[9] Dobski T., Wawrzyniak J., Jancy B.: Combustion of Low Calorific Natural gases in Gas Engines in Pipeline Gas Transportation Systems, 5th Dessau Gas Engine Conference Dessau, 29–30 marca 2007.
[10] Dobski T., Wawrzyniak J.: Combustion of Natural Gases Differently Composed in Gas Engines Equipped with Ignition Prechamber, Archivum Combustionis, Nr 3–4, 2008.
[11] Dobski T., Wawrzyniak J., Chmielewski J., Klimas M.: Combustion of Natural Gases Strongly Differing in Properties in Gas Engines, XXth International Symposium on Combustion Processes Warszawa, 2–4 września 2007.
[12] Dobski T., Wawrzyniak J., Jancy B.: Spalanie gazów ziemnych w silnikach napędzających sprężarki gazu w systemie gazowniczym, VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa Silniki Gazowe. Częstochowa 5–9 czerwca 2006.
[13] Dobski T., Wawrzyniak J, Rojewski J.: The Analysis of the Process of Combustion of Natural Gases of High Molar Nitrogen Fraction in Reciprocating Gas Engines, 7th Dessau Gas Engine Conference, 24–25 marca 2011.
[14] Dobski T., Wawrzyniak J., Slefarski R., Jankowski R.: Spalanie gazów niskokalorycznych typu gazów z odmetanowania kopalń w silnikach gazowych GE Jenbacher ze szczególnym uwzględnieniem pracy przy parametrach o niskim współczynniku nadmiaru powietrza, Konferencja: zastosowanie silników gazowych w
utylizacji gazów z odmetanowania kopalń, Międzybrodzie Żywieckie, 2–3 października 2008.
[15] Dobski T., Wawrzyniak J., Slefarski R., Jankowski R., Chmielewski J.: Rola gazu ziemnego w wysokosprawnej energetyce rozproszonej, Konferencja Nowoczesne metody zastosowania gazu ziemnego w energetyce, czerwiec 2007.
[16] Ferguson, J., Kirpatrick, A., John Willey.: Internal Combustion Engines, 2000.
[17] Flame front characteristics of turbulent lean premixed methane / air flames at high–
pressure, P. Sierert, PhD thesis, ETH Zurich 2006.
[18] Goodwin D.: Cantera – Object–oriented software for reacting flows. California Institute of Technology, 2002.
[19] Herdin G.: Decentralized Power and Heat Production: ”The Chance to Achieve the Goals of Kyoto”, New Technology of Using Natural gases in Industrial and Domestic Sectors, Poznan University of Technology, Poznań, wrzesień 2006.
[20] Instrukcja montażu i obsługi: Elektroniczny układ zapłonowy Altronic II CPU.
[21] Instrukcja obsługi analizatora spalin Minilyzer02.
[22] Instrukcja obsługi indykatora KISTLER typu 2507 A.
[23] Instrukcja obsługi motosprężarki GMVH–12 firmy Cooper–Bessemer, 1973.
[24] Instrukcja obsługi silnika Waukesha 12 V – AT 27 GL.
[25] Instrukcja obsługi turbosprężarki ET–18, 1973.
[26] Instrukcja obsługi z charakterystykami zaworu regulującego przepyw gazu GOV 10/50.
[27] ISO 6976: Gaz ziemny. Obliczenie wartości kalorycznych, gęstości względnej i liczby Wobbego na podstawie składu mieszaniny gazów.
[28] Jakubowski J.: Silniki samochodowe zasilane paliwami zastępczymi. WkiŁ, Warszawa 1987.
[29] Kee R.J., Rupley F.M., Miller J. A., Coltrin M. E., Grcar J. F., Meeks E., Moffat H.
K., Lutz A. E., Dixon–Lewis G., Smooke M. D., Warnatz J., Evans G. H., Mitchell R.
E., Petzold L. R., Reynolds W. C., Caracotsios M., Stewart W. E., Glarborg P., Wang C., Adigun O., Houf W. G., Chou C. P., Miller S. F., Ho P., Young D. J., Chemkin Release 4.0, Reaction Design , Inc., San Diego, CA, 2005.
[30] Kijewski J.: Silniki Spalinowe. WSP, Warszawa, 1984.
[31] Kim G., Kirkpatrick A.: Computational Fluid Dynamics of Large Bore Natural Gas Engines, Seminar at Engines & Energy Conversion Laboratory, Colorado State University, 5 grudnia 2005.
[32] Kirkpatrick A., Kim Gi–Heon, Olsen D.: CFD Modeling of the Performance of a Prechamber for Use in a Large Bore Natural Gas Engine, ASME International
Combustion Engine Division 2005 Spring Technical Conference, Chicago, USA, 5–7 kwietnia 2005.
[33] Klimstra, J.: The Performance of Cogeneration Gas Engines in the Power Range 5 – 17 MW, New Technology of Using Natural gases in Industrial and Domestic Sectors, Poznan University of Technology, Poznan, wrzesień 2006.
[34] Konferencja naukowa: Badanie powtarzalności cyklowej i równomierności obciążeń cylindrów silnika motosprężarki GMVH–12 zasilanego gazem ziemnym. Silniki gazowe 97. Częstochowa 1997.
[35] Martins O. from Exon–Mobil Germany: Shale Gas Revolution, Keynote lecture presented on 3rd Colloquium of the Munich School of Engineering, 4 lipca 2013.
[36] Materiały informacyjne COOPER–BESSEMER o konstukcji i obsłudze motospreżarek GMVH.
[37] Merkisz J.: Ekologiczne problemy silników spalinowych, Tom 2, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań, 1999.
[38] Niewiarowski K.: Tłokowe silniki spalinowe, tom I i II. WKŁ, Warszawa, 1983.
[39] Olsen D., Adair J., Willson B.: Precombustion Camber Design and Performance studies for a Large Bore Natural gas Engines, ASME International Combustion Engine Division 2005 Spring Technical Conference, Chicago, USA, 5–7 kwietnia 2005.
[40] O bilansie energii UE– referat wprowadzający z ETN– Bruksela 2012.
[41] Opis działania, obsługi i charaktrystyki pracy turbosprężarki ET–18.
[42] Opis zaworu hydraulicznego do wtrysku wysokociśnieniowego gazu do silników GMVH firmy ENGINURITY.
[43] Oppenheim A.: Aerodynamic Control of Combustion, ASME Journal of Fluids Engine, vol. 115, s. 561–567, 1989.
[44] Oppenheim A., Maxon J.: A Thermochemical Phase Space for Combustion in Engines, Twenty–Fifth Symposium (International) on Combustion, Irvine, 1994.
[45] Polanowski S.: Ekspertyza motokompresorów GMVH–12 (sprawozdanie z pracy badawczej), 1999.
[46] Polityka energetyczna Polski do 2030 roku, Ministerstwo Gospodarki, Projekt z dnia 05–03–2009 z późniejszymi zmianami.
[47] Projekt rozwojowy: NR 06 0021 10, Zagospodarowanie krajowych zasobów gazów niskokalorycznych – badania i optymalizacja spalania gazów ziemnych niskokalorycznych w układach ko generacyjnych opartych o turbiny gazowe i silniki tłokowe małych mocy, Poznań, lipiec 2013.
[48] Raporty BP. Statistical Review of World Energy – Reports of British Petroleum, czerwiec 2009.
[49] Riedle K.: Siemens Gas Turbine Development, International Symposium on New Technology of Using Natural gases in Industrial and Domestic Sectors, Poznan, 25–27 września, 2006.
[50] Rojewski J., Wawrzyniak J., Ślefarski R., Dobski T.: badania efektywności oraz emisyjności silników gazowych napędzających sprężarki w tłoczniach gazu na gazociągach wysokiego ciśnienia, V Konferencja Naukowo–Techniczna Energetyka Gazowa 2013, Zawiercie, 9–11 października 2013.
[51] Serdecki W.: Badania układów silników spalinowych, część I i II. Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań, 2000.
[52] Tozzi L., Sotiropoulou E., Harral J.: Passive Prechamber Spark Plugs: Then and Now, 7th Dessau Gas Engine Conference, 24–25 marca 2011.
[53] Wajand J., Wajand J.: Tłokowe silniki spalinowe średnio– i szybkoobrotowe. WNT, Warszawa, 2000.
[54] Wachtmeister G., Wuelfert K.: Optimized combustion process for large gas engines, at: CoJen Jenbacher gas engines issue, nr 4/2010.
[55] Wajand J.: Trakcyjne silniki z zapłonem samoczynnym. WNT, Warszawa, 1973.
[56] Walter P.: Wykres pulsacji ciśnienia w kolektorze silnika gazowego, badania wykonane na silniku MTU w Laboratoium Silników Spalinowych Uniwersytetu Technicznego w Monachium, 2011.
[57] Wawrzyniak J.: Analiza wykresu indykatorowego silnika gazowego, praca dyplomowa. Poznań 2002.
[58] Wawrzyniak J., Chmielewski J., Klimas M., Dobski T.: Utilization of crude natural gases as fuel for gas engines, Smart Energy Strategies, Zurich ETH, Switzerland, 8–10 September, 2008.
[59] Wawrzyniak J., Rojewski J., Grzymisławski P., Dobski T.: Optymalizacja pracy silników gazowych na tłoczniach gazu, XIV Konferencja Naukowo–Techniczne Gaz–
Term, 15–17 maja 2011.
[60] Werner J., Wajand J.: Silniki spalinowe małej i średniej mocy. WNT, Warszawa, 1983.
[61] Wimmer, A., Winter H., Schnesner E., Pirker, G., Dimitrov, D.Combustion Concept Development for the Next Generation of GE Jenbacher Gas Engines, 7th Dessau Gas Engine Conference, Dessau, 29–30 marca 2007.
[62] Zabłocki M.: Dwupaliwowe silniki z zapłonem samoczynnym napędzane paliwem ciekłym i gazowym. WNT, Warszawa 1969.