Europejskie kraje postkomunistyczne w okresie transformacji przeszły bardzo duże przemiany w zakresie swojej sytuacji demografi cznej, i to zarówno w zakresie salda ruchu naturalnego (przyrostu naturalnego), jak i migracyjnego, co oczywiście rzutowało na saldo ruchu rzeczywistego.
Pochodną tych przemian są daleko idące zmiany w strukturze wieku i mniejsze w strukturze płci.
W czasach komunizmu, poza jego schyłkowym okresem, następował wyraźny przyrost ludności (por. A. Gawryszewski, 2005; A. Jagielski, 1977;
R. Matlovič, 2005; E. Rosset, 1982; E. M. Андреев i inni, 1993a, 1993b;
Ю. Л. Пововаров, 1970). Wydawało się, że ten wzrost będzie trwał jeszcze bardzo długo. Prowadzono na szeroką skalę badania dotyczące rozmiesz-czenia ludności w aspekcie jej wzrostu. Ze względu na rozmiary kraju – tego typu analizy na największą skalę realizowano w byłym Związku Radzieckim, przede wszystkim w odniesieniu do potencjału demografi cz-nego Syberii i Radzieckiego Dalekiego Wschodu (por. К. Н. Мисевич (red.), 1976) oraz Radzieckiej Środkowej Azji (por. S. K. Kadyrov, 1990).
Aczkolwiek należy odnotować, że w niektórych krajach, już przed upad-kiem systemu państw socjalistycznych zaczęto zwracać uwagę na symp-tomy zapowiadające spadek liczby ludności, związany z malejącym przyrostem naturalnym (por. M. Friganović, 1976; H. J. Kramm, 1976).
Współcześnie, wobec wyraźnej zmiany ze wzrostowej tendencji liczby ludności, na spadkową – prowadzone są raczej analizy depopulacji, przy czym ponownie, ze względu na skalę kraju, najbardziej są one widoczne dla Syberii, Rosyjskiego Dalekiego Wschodu i północnych krańców euro-pejskiej części Federacji Rosyjskiej1 (por. N. J. Lynn, P. Foyer, 1998; I. N. Mo-lodikova, N. N. Nozdrina, 2000; E. L. Morich, S. N. Naiden, 2009;
А. Б. Черных, 2009).
1 Przedłużanie się tych negatywnych tendencji, przy jednoczesnym dalszym wzroście ludności w Chinach w ciągu najbliższych lat może doprowadzić do diametralnej zmia-ny struktury ludności na Syberii i Rosyjskim Dalekim Wschodzie, ze wszystkim tego gospodarczymi i politycznymi konsekwencjami (por. P. Eberhardt, 2003; T. A. Kisie-lewski, 2007).
83
W latach 1990–2003 praktycznie we wszystkich krajach regionu (poza Albanią i częściowo Macedonią) występował bardzo niski poziom płod-ności. Było to spowodowane przez dwie grupy czynników. Pierwsza jest związana z przemianami o charakterze ogólnym skutkującymi spadkiem poziomu płodności kobiet (por. E. Iwanicka-Lyrowa, 1991). Efekt syner-giczny wyzwala połączenie tej grupy czynników z uwarunkowaniami o charakterze regionalnym, związanymi ze społecznymi kosztami upadku systemu państw demokracji ludowej oraz kosztami transformacji ustrojo-wej (por. T. Міхальскі, 2007; Ф. Затавний, 2006).
Przemiany o charakterze ekonomicznym spowodowały początkowo wzrost pauperyzacji społeczeństw opisywanego regionu (H. Domański, 2002), co było pochodną bardzo trudnej sytuacji ekonomicznej na począt-ku lat 90-tych w większości spośród nich (por. M. J. Bradshaw, 1996).
W następnych latach część krajów odnalazła się w nowej rzeczywistości i proces ten został zahamowany, a nawet odwrócony. Widać wyraźnie związek poziomu i przemian umieralności z zamożnością społeczeństw, na dalszych miejscach są przemiany społeczne powiązane z ekonomicz-nymi oraz wpływ faktu przynależności lub nie do byłego ZSRR i jego wpływ na przemiany społeczne (por. T. Michalski, 2010a). Do krajów o szczególnie wysokim poziomie umieralności należą: Białoruś, Bułgaria, Ukraina, Estonia, Łotwa, Węgry. Ponadto w pierwszych trzech spośród tu wymienionych cały czas notowana była tendencja wzrostowa umie-ralności.
Sytuację w zakresie przyrostu naturalnego (salda ruchu naturalnego) w badanej grupie krajów silniej różnicują przemiany w umieralności. Do krajów o wysokim ujemnym saldzie ruchu naturalnego zaliczamy Białoruś, Bułgarię, Estonię, Łotwę, Ukrainę oraz Węgry. A więc te same państwa, które odznaczają się bardzo wysoką umieralnością. Po przeciwnej stronie mamy Albanię, Macedonię, Mołdawię, Polskę i Słowację dla których uśredniona wartość salda ruchu naturalnego za lata 1990–2003 przyjęła wartości dodatnie. Analizowany region traktowany jako całość zanotował w tym okresie ujemne saldo ruchu naturalnego, przy wyraźnej, lecz wy-gasającej tendencji do dalszego pogarszania sytuacji w tym zakresie.
W okresie przed upadkiem systemu państw komunistycznych najbar-dziej charakterystycznym procesem migracyjnym było przemieszczanie ludności wiejskiej do miast, jako pochodna forsownej industrializacji (por.
K. Dziewoński, 1989; V-M. Gluščević, 2008; M. Hampl, K. Kühnl, 1993;
S. Kiradajiev, 1976; G. Kroll, 1991; S. N. Rakovsky, 1976; I. Şandru, 1976;
A. Stasiak (red.), 1990; D. Szymańska, A. Matczak, 2002; S. Vaitekūnas, 2006; Ю. Л. Пивсваров, 1985). Skutkowało to pojawieniem się procesów depopulacji na terenach wiejskich (por. G. Geshev, 1990; A. U. Khomra, 1990; J. Maráš, S. Řehák, 1990; A. Stasiak, 1990; J. Tóth, 1990). Po 1989 r.
ruch ten uległ daleko idącemu wyhamowaniu, a wręcz odwróceniu (por.
4. Podsumowanie
84
D. L. Brown, K. A. Schafft, 2002; J. J. Parysek, 2005). Z jednej strony zosta-ło to spowodowane przez procesy o charakterze globalnym, związane z kolejnymi fazami urbanizacji, z drugiej strony przez procesy o charak-terze regionalnym wynikające z intensywnych przemian gospodarczych, w tym spadku znaczenia przemysłu (por. T. Stryjakiewicz, B. Domański, 2003; T. Михальский, 2009).
Zjawiskiem migracyjnym, które przed 1989 r. istniało w formie szcząt-kowej były migracje międzynarodowe2. Upowszechnienie swobód oby-watelskich (w tym prawa do posiadania paszportu) i zmiana funkcji granic – zaowocowało gwałtownym wzrostem przemieszczeń ludności (por.
A. Bonasiewicz, 1997; E. Grzelak-Kostulska i inni, 1998a, 1998b; O. Shabliy, 1998; J. Vencálek, 1998). Największym ujemnym saldem migracji odzna-czały się kraje biedne (Albania, Mołdawia) oraz kraje Rady Bałtyckiej (Estonia, Litwa, Łotwa). W przypadku pierwszych mamy do czynienia z migracjami o charakterze ekonomicznym, w drugiej grupie z powrotami byłych kolonizatorów (w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości) do byłej metropolii. Region jako całość także zanotował ujemne saldo migracji. Można domniemywać, że jego faktyczna wielkość jest dużo wyż-sza, niż to wynika z szacunku.
Oczywiście na czynniki migracji o charakterze regionalnym nakładają się czynniki o charakterze globalnym powodując dalsze pogarszanie sy-tuacji migracyjnej, a pośrednio także konkurencyjności państw regionu (por. M. Bachvarov, 2002; J. Nakonieczna, 2007; Y. Zapadniuk, 2006).
W efekcie, w analizowanym okresie transformacji ustrojowej (1990–2003) ubytek ludności zanotowano prawie we wszystkich krajach regionu (naj-większy w Estonii i na Łotwie). Uśrednione dodatnie saldo ruchu rzeczy-wistego wystąpiło jedynie w Chorwacji, Macedonii, Polsce i Słowacji.
Omówione wyżej procesy demografi czne skutkują zmianami w struk-turze ludności. Dużo młodszym społeczeństwem od pozostałych krajów odznacza się Albania. Wprawdzie struktura wiekowa ludności badanych krajów jest korzystniejsza niż UE-15, lecz następuje za to jej szybkie po-garszanie. Częściowy wyjątek stanowią Bułgaria i Węgry o relatywnie starych społeczeństwach. We wszystkich krajach następuje wyraźnie wi-doczny proces starzenia się ludności, przyjmujący największe rozmiary w krajach postradzieckich (por. Z. Długosz, 2003).
Większość krajów ma zaburzoną strukturę płci. Największą przewagę liczby kobiet nad mężczyznami notowano w krajach postradzieckich i na Węgrzech. I co gorsza, widać w większości spośród nich tendencję do dalszego wzrostu różnic między obiema płciami na niekorzyść mężczyzn
2 Pomijając oczywiście deportacje ludności po II wojnie światowej.
4. Podsumowanie
85
(zwłaszcza w Estonii, Litwie, Łotwie i Węgrzech). Tendencja ta jest również zauważalna dla regionu liczonego jako całość.
Ze względu na zachodzące procesy oraz strukturę demograficzną, możemy wyróżnić cztery grupy krajów (ryc. 4.1.). Do pierwszej (A) nale-żą kraje postradzieckie o mocno zaawansowanych procesach depopulacji (por. M. Flaga, 2006; J. Jankevics, 1998a, 1998b; T. Michalski, 2006b;
S. Vaitekūnas, 2002; Ф . Затавний, 2006; Н. Прицюк, 2007). Przy bardziej szczegółowej analizie możemy je podzielić na dwie podgrupy: Estonię, Litwę i Łotwę, których cechą charakterystyczną jest bardzo silna emigracja
Ryc. 4.1. Syntetyczna ocena sytuacji demografi cznej w latach 1990–2003 – ujęcie przestrzenne Źródło: Opracowanie własne.
4. Podsumowanie
86
na początku analizowanego okresu i pozostałe (Białoruś, Mołdawia3, Ukraina).
Do drugiej grupy (B) należą Bułgaria i Węgry o równie bardzo nieko-rzystnej sytuacji demografi cznej (por. M. Bachvarov, 2002; H. Karakashev i inni, 2000; G. Vukovich, 2004). Niekorzystne procesy demografi czne w tych dwóch państwach były wyraźne już długo przed upadkiem syste-mu kosyste-munistycznego. Skutkiem czego ich społeczeństwa charakteryzują się m. in. największą starością demografi czną spośród tu badanych.
Najliczniejsza jest trzecia grupa krajów (C) o wprawdzie niekorzystnej sytuacji demografi cznej, lecz na tle opisanych powyżej dwóch grup krajów i tak jest ona relatywnie jeszcze dość dobra (por. M. Biljan-August, A. Štam-buk, 2005; B. Burcin i inni, 1993; A. Cicharska, 2010; Ž. Čepar, Š. Bojnec, 2005; P. Korec, 2003; R. Matlovič, 2005; J. Mládek, S. Pavlíková, 1999;
C. Muresan, 2007; P. Podolák, 2002; T. Rotariu, 2009; S. Šterc, I. Crkvenčić, 1996; Z. Strzelecki, 2003). Są to kraje (Chorwacja, Czechy, Macedonia, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia) o powoli pogarszającej się sytuacji demografi cznej, głównie za sprawą spadku liczby urodzeń.
Do czwartej grupy (D) zaliczono Albanię. Kraj ten w okresie komuni-stycznym charakteryzował się najbardziej korzystną sytuacją demogra-fi czną spośród tu analizowanych (L. Zanga, 1983). Upadek komunizmu nie zmienił jego pozycji. W analizowanym okresie Albania nadal odzna-czała się względnie korzystną sytuacją demografi czną, lecz bardzo szybko spadająca liczba urodzeń żywych oraz bardzo duża emigracja (por. Alba-nia. Demographic…, 2010; K. Barjabra, 2004a, 2004b) spowodują, że w prze-ciągu kilku lat sytuacja demografi czna w tym państwie ulegnie daleko idącemu pogorszeniu.
3 Lecz analizując Mołdawię należy mieć na uwadze, że faktycznie są to dwa odrębne organizmy polityczne: Mołdawia (właściwa) i Naddniestrze (por. M. Kosienkowski, 2010; N. Sobiszczańska, 2009).
4. Podsumowanie
87
Spis literatury i źródeł statystycznych:
• Abbott P., Sapsford R., 2006, Life-satisfaction in post-soviet Russia and Ukraine, Journal of Happiness Studies, 7, s. 251–287.
• Albania. Demographic and Heath Survey 2008–09, 2010, Institute of Sta-tistics, Institute of Public Health, ICF Macro, Tirana.
• Atlania L., Caraël M., Brunet J.-B., Frasca T., Chaika N., 2000, Social change and HIV in the former USSR: the making of a new epidemic, Social Sci-ence & Medicine, 50, s. 1547–1556.
• Bachvarov M., 2002, Sytuacja etniczno-demografi czna Bułgarii, Biuletyn Geografi czny (bulletin of geography), 1, s. 49–57.
• Balicki J., Frątczak E., Nam Ch. B., 2007, Mechanizmy przemian ludnoś-ciowych. Fakty – interpretacje – oceny, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Warszawa.
• Barjabra K., 2004a, Albania: Looking Beyond Borders, Migration Informa-tion Source, No. August 2004 (http://www.migraInforma-tioninformaInforma-tion.org/
Profi les/display.cfm?ID=239; stan na 29.11.2010 r.).
• Barjabra K., 2004b, Migration and Ethnicity in Albania: Synergies and Interdependencies, Brown Journal of World Affairs, XI(1), s. 231–239.
• Bauls A., 1998a, Changes in the migration of the population in Latvia over 1991–1996, Polish Population Review, 13, s. 87–92.
• Bauls A., 1998b, Changes in the migration of the population in Latvia over 1991–1996 [w:] D. Szymańska (red.) Ruchliwość przestrzenna lud-ności w okresie przemian ustrojowych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń, s. 165–170.
• Bijak J., Kapiszewska D., Kapiszewski M., Szczuk K., Kicinger A., 2007, Population and labour force projections for 27 European countries, 2002–
2052: impact of international migration on population ageing, European Journal of Population, 23, s. 1–31.
• Biljan-August M., Štambuk A., 2005, Population dynamics and fertility declines in Croatia [w:] V. Kandžija, A. Kumar (red.) 5th International Conference on Economic Integrations, Competition and Cooperation, Ekonomski fakultet, Rijeka, s. 1–15.
88
• Billami F., Philipov D., 2003, Mutual relationships between education and women’s entry into a fi rst union: the case of Central and Eastern Europe [w:] I. E. Kotowska, J. Jóźwiak (red.) Population in Central and Eastern Europe: Challenges and Opportunities, Statistical Publishing Establish-ment, Warsaw, s. 201–218.
• Bonasiewicz A., 1997, Population Migrations in Europe during Last Twenty Years, Acta Universitatis Carolaine, Geographica, XXXII (Supple-mentum), s. 157–168.
• Bonifazi C., Strozza S., 2006, Conceptual Framework and Data Collection in International Migration [w:] G. Castelli, J. Vallin, G. Wunsh (red.) De-mography: Analysis and sunthesis. A Treatsie in Population Studies.
Vol. 4., Elsevier, Amsterdam-Boston-Heidelberg-London-New York-Oxford-Paris-San Diego-San Francisco-Singapore-Sydney-Tokyo, s. 537–
• Bradshaw M., 1996, Regional problems and economic transition in Russia 554.
[w:] R. Gachechiladze, D. M. Smith (red.) Economic, social and political aspects of urban and regional change, Tbilisi University Press, Tbilisi, s. 27–32.
• Bromet E. J., Gluzman S. F., Paniotto V. I., Webb Ch. P. M., Tinole N. L., Zakhozha V., Havenaar J. M., Gutkovich Z., Kostyuchenko S., Schwarz J. E., 2005, Epidemiology of psychiatric and alcohol disorders in Ukraine. Find-ings from the Ukraine World Mental Health survey, Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 40, s. 681–690.
• Brown D. L., Schafft K. A., 2002, Population deconcentration in Hungary during the post-socialist transformation, Journal of Rural Sciences, 18, s. 233–244.
• Burcin B., Kučera M., Kučera T., 1993, Population perspectives of the Cech Republic, Acta Universitatis Carolaine, Geographica, XXVIII(1), s. 15–
• Burnetta T., Whitesideb A., Khodakevichc L., Kruglovd Y., Steshenko V., 29.
2000, The HIV/AIDS epidemic in Ukraine: its potential social and eco-nomic impact, Social Science & Medicine, 51, s. 1387–1403.
• Carletto C., Davis B., Stampini M., Zezza A., 2006, A County on the Movie: International Migration in Post-Communist Albania, Interna-tional Migration Review, 40(4), s. 767–785
• Castelli G., Vallin J., 2006, Cohort Approach to External Migration Flows [w:] G. Castelli, J. Vallin, G. Wunsh (red.) Demography: Analysis and sunthesis. A Treatsie in Population Studies. Vol. 1., Elsevier, Amsterdam-Boston-Heidelberg-London-New York-Oxford-Paris-San Diego-San Fran-cisco-Singapore-Sydney-Tokyo, s. 149–160.
• Čepar Ž., Bojnec Š., 2005, Population, education and socio-economic development in Slovenia [w:] Managing the Process of Globalisation in New and Upcoming EU Members, Faculty of Management Koper Uni-versity of Primorska, Koper, s. 327–336.
Spis literatury i źródeł statystycznych
89
• Chase R. S., 2003, Household fertility responses following communism:
Transition in the Czech Republic and Slovakia, Journal of Population Economics, 16, s. 579–595.
• Cicharska A., 2010, Demographic changes in Poland [w:] J. Wendt (red.) Chosen problems of geographical research in Poland and Romania, Edi-tura Universitǎţii din Oradea, Oradea-Gdansk, s. 70–80.
• Cockerham W. C., 2000, Health lifestyles in Russia, Social Science &
Medicine, 51, s. 1313–1324.
• Coulon de A., Piracha M., 2005, Self-selection and the performance of return migrants: the source country perspective, Journal of Population Economics, Vol. 18, s. 779–807.
• Cubbins L. A., Szafl arski M., 2001, Family effects on self-reported health among Russian wives and husbands, Social Science & Medicine, 53, s. 1653–1666.
• Czajka Z., 2003, Systemy emerytalne w Niemczech i w Wielkiej Brytanii wobec nowych wyzwań, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
• Dawson J. I., 2001, Latvian’s Russian minority: balancing the imperatives of regional development and environmental justice, Political Geography, 20, s. 787–815.
• Demographic analyses. Demographic development of Romania during 1990–1998, 1999, National Commission for Statistics, Bucharest.
• Demographic Defi nitions and methods of in 31 European Countries, 2003, Offi ce for Offi cial Publications of the European Communities , Luxemburg (kod: 3/2003/E/no25).
• Długosz Z., 2002, Próba określenia stanu i tendencji procesu starzenia się ludności Europy w swietle wybranych mierników, Biuletyn Geografi cz-ny (bulletin of geography), 1, s. 35–42.
• Długosz Z., 2003, The level and dynamics of population ageing process on the example of demographic situation in Europe, Bulletin of Geogra-phy (socio-economic series), 2, s. 5–15.
• Domański H., 2002, Ubóstwo w społeczeństwach postkomunistycznych, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa.
• Dziewoński K., 1989, Migracje ludności w Polsce. Zmiany strukturalne w Polsce w latach 1975–1985, Przegląd Geografi czny, LXI(3), s. 199–220.
• Eberhardt P., 1998, Mniejszość rosyjska w republikach postsowieckich, Przegląd Wschodni, V 3(19), s. 489–507.
• Eberhardt P., 2002, Geografi a ludności Rosji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Eberhardt P., 2003, Sytuacja demografi czna Federacji Rosyjskiej w świe-tle rosyjskiej literatury przedmiotu, Przegląd Geografi czny, LXXV(1), s. 61–79.
• Eberhardt P., 2005, Przemiany demografi czno-ekonomiczne na obszarze byłej Jugosławii w XX wieku, Wydawnictwo UMCS, Lublin.
Spis literatury i źródeł statystycznych
90
• EUROSTAT, 2007 (http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/por-tal/eurostat/home/; stan na 14.12.2007 r.)
• Evans G., 1998, Ethnic Schism and the Consolidation of Post-Communist Democracies. The Case of Estonia, Communist and Post-Communist Studies, 31(1), s. 57–74.
• Flaga M., 2006, Procesy demografi czne oraz ich uwarunkowania zachod-nich obwodach Ukrainy w okresie przemian ustrojowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
• Frątczak E., 2003, Przemiany płodności i rodziny w Polsce i europie.
Oceny – Interpretacje – Teorie – Polityka rodzinna [w:] Z. Strzelecki (red.) Procesy demografi czne u progu XXI wieku. Polska a Europa, seria: I Kon-gres demografi czny w Polsce, Tom XVII, Rządowa Rada Ludnościowa, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa, s. 70–125.
• Frejka T., Sardon J.-P., 2003, Fertility trends and prospects in Central and Eastern Europe: the cohort perspective [w:] I. E. Kotowska, J. Jóźwiak (red.) Population in Central and Eastern Europe: Challenges and Op-portunities, Statistical Publishing Establishment, Warsaw, s. 91–115.
• Friganović M., 1976, Types of the population movement and the regions of exodus in the SR Croatia (1961–1971) [w:] Geography of Population.
Section 7. XXIII International Geographical Congress, Moskva, s. 29–30.
• Gawryszewski A., 2005, Ludność Polski w XX wieku, IGiPZ PAN im. S. Leszczyckiego, Warszawa.
• Gender perspectives in Albania. Population and Housing Census 2001, 2004, ISTAT, Tirane.
• Geshev G., 1990, Depopulation in rural areas in Bulgaria [w:] A. Stasiak, W. Mirowski (red.) The processes of depopulation of rural areas in Cen-tral and Eastern Europe, Conference Papers, 8, Institute of Geography and Spatial Organization PAS, Warszawa, s.252 –264.
• Gluščević V-M., 2008, Sociološko-demografska analiza kretanija stanovništva u pidgorickoj podgoričkoj opštini 1945–1991, Istorijski in-stitut, Podgorica.
• Górecka S., 2006, Demographic changes in the Central and East Europe on the turn of the 20th and 21th century , Bulletin of Geography (socio-economic series), 6, s. 67–76.
• Grzelak-Kostulska E., Hołowiecki M., Szymańska D., 1998a, Permanent migrations in the period of constitutional transformations, Polish Popu-lation Review, 13, s. 87–92.
• Grzelak-Kostulska E., Hołowiecki M., Szymańska D., 1998b, Migracje stałe do Polski w okresie transformacji ustrojowej [w:] D. Szymańska (red.) Ruchliwość przestrzenna ludności w okresie przemian ustrojowych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń, s. 181–189.
• Hagendoorn L., Drogendijk R., Tumanom S., Hraba J., 1998, Inter-ethnic preferences and ethnic hierarchies in the former Soviet Union, Interna-tional Journal of Intercultural Relations, 22(4), s. 483–503.
Spis literatury i źródeł statystycznych
91
• Haggett P., 1994, Geographical aspects of the emergence of infectious diseases, Geografi ska Annaler, 76B(2), Special Issue: The changing geog-raphy of disease distribution, s. 91–104.
• Hampl M., Kühnl K., 1993, Migratory trends in former Czechoslovakia, Acta Universitatis Carolaine, Geographica, XXVIII(1), s. 53–72.
• Hellwig Z., 1968, Zastosowanie metody taksonomicznej do typologicz-nego podziału krajów ze względu na poziom ich rozwoju oraz zasoby i strukturę wykwalifi kowanych kadr, Przegląd Statystyczny, R. XV, Z. 4, s. 307–327.
• HFA-DB, 2007: European Health for All Database, 2007, WHO Regional Offi ce for Europe, Copenhagen [CD-ROM].
• HFA-MDB, 2007: European mortality database, 2007, WHO Regional Offi ce for Europe, Copenhagen [CD-ROM].
• Hinde A., 2009, Demographic Methods, Hodder Education an Hachette UK Company, London.
• Holzer J. Z., 1999, Demografi a, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
• Human Development Report Kosovo 2002, 2002, UNDP Kosowo Offi ce, Prishtinë.
• Iliev I., Ilieva M., 2006, Adverse Natural Population Changes in Bulgaria During the Period of Transformation: a Pressing Demographic Problem of Our Time [w:] T. Michalski (red.) The Geographical Aspects of the Transformation Process in Central and East–Central Europe, Wydawnict-wo „Bernardinum”, Gdynia-Pelplin, s. 58–70.
• Ilieva M., Michalski T., 2002, Sytuacja gospodarcza Bułgarii na tle sytuacji w Europie Środkowo–Wschodniej, Pieniądze i Więź, 1(14), s. 100–107.
• Ivanička K., 1973, Prognostic considerations about the development of urbanization in Slovakia, Development and prognosis of the region. Vývoj a prognóza regiónu, Acta Geographica Universitatis Comeniane Econom-ico-Geographica, 13, s. 5–23.
• Iwanicka-Lyrowa E., 1991, Transforamcja poziomu płodności w okresie przejścia demografi cznego na świecie [w:] P. Korcelli, E. Iwanicka-Lyrowa (red.) Geografi czne badania nad płodnością, Conference Papers Institue of Geography abd Spatial Organization PAS, Warszawa, s. 7–27.
• Jagielski A., 1977, Geografi a ludności, PWN, Warszawa.
• Jankevics J., 1998a, Depopulation in Latvia, Polish Population Review, 13, s. 11–19.
• Jankevics J., 1998b, Depopulation in Latvia [w:] D. Szymańska (red.) Ruchliwość przestrzenna ludności w okresie przemian ustrojowych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń, s. 9–16.
• Jankevics J., 2000, Change in the population of Latria due to migration [w:] D. Szymańska (red.) Procesy i formy ruchliwości przestrzennej ludności w okresie przemian ustrojowych, Uniwersytet Mikołaja Ko-pernika, Toruń, s. 21–23.
Spis literatury i źródeł statystycznych
92
• Jankevics J., 2002, Demographical situation in Latvia (according to the population census of the year 2000), Biuletyn Geografi czny (bulletin of geography), 1, s. 44–48.
• Jędrzejczyk D., 2001, Podstawy geografi i ludności, Wydawnictwo Aka-demickie DIALOG, Warszawa.
• Jedut R., 1989, Problem nierównomiernego wzrostu ludności świata w następstwie przejścia demografi cznego, Czasopismo Geografi czne, LX(4), s. 383–403.
• Johnson B. R., Horga M., Andronache L., 1996, Women’s perspective on abortion in Romania, Social Science & Medicine, 42(4), s. 521–530.
• Kaczmarek Z., Parysek J. J., 1977, Zastosowanie analizy wielowymiarowej w badaniach geografi czno-ekonomicznych [w:] Z. Chojnicki (red.) Me-tody ilościowe i modele w geografi i, PWN, Warszawa, s. 94–127.
• Kadyrow S. K., 1990, Demographic development in the Central Asia region of the USSR, Acta Universitatis Carolaine, Geographica, XXV(2), s. 27–49.
• Kalibová K., 1989, Romanies in Czechoslovakia and the process of the demographic revolution and population, Acta Universitatis Carolaine, Geographica, XXIV(1), s. 23–32.
• Karakashev H., Maleshkov H., Bachvarov M., 2000, Demographic decay – the case of Bulgaria [w:] D. Szymańska (red.) Procesy i formy ruchli-wości przestrzennej ludności w okresie przemian ustrojowych, Uniwer-sytet Mikołaja Kopernika, Toruń, s. 13–19.
• Katus K., 2003, Post-transitional fertility development: new perspectives introduced by Central and East European nations [w:] I. E. Kotowska, J. Jóźwiak (red.) Population in Central and Eastern Europe: Challenges and Opportunities, Statistical Publishing Establishment, Warsaw, s. 117–
• Katus K., Puu A., Põldma A., Sakkeus L., 2006, Reviewed regional popu-138.
lation statistics in Estonia [w:] L. Šimanskiene, G. Burbulytė, K. Katus (red.) Human resources – the main factor of regional development, Klaipėda University, Klaipėda, s. 208–217.
• Khomra A. U., 1990, Rural depopulation trends in the Ukrainian SRR:
the determinants and spatial differentiation [w:] A. Stasiak, W. Mirows-ki (red.) The processes of depopulation of rural areas in Central and Eastern Europe, Conference Papers, 8, Institute of Geography and Spatial Organization PAS, Warszawa, s. 173–182.
• King R., Skeldon R., Vullnetari J., 2008, Internal and International Migra-tion: Bridging the Theoretical Divide, seria: Working Paper 52, Sussex Centre for Migration Research, University of Sussex, Brighton.
• King R., Vullnetari J., 2003, Migration and Development in Albania, seria:
Working Paper C5, Development Research Centre on Migration, Globali-sation and Poverty, University of Sussex, Brighton.
Spis literatury i źródeł statystycznych
93
• Kiradajiev S., 1976, Les migrations a l’interieur de la Bulgarie et les prin-cipaux facteurs de leur genese [w:] Geography of Population. Section 7.
XXIII International Geographical Congress, Moskva, s. 49–52.
• Kisielewski T. A., 2007, Schyłek Rosji, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań.
• Kluzowa K., 2003, Stanowisko Stolicy Apostolskiej wobec wybranych problemów ludnościowych [w:] K. Slany, A. Małek, I. Szczepanek-Wiecha (red.) System wartości a procesy demografi czne, seria: I Kongres Demo-grafi czny w Polsce, Rządowa Rada Ludnościowa, Instytut Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 56–68.
• Kõre J., 2000, Political system transformations and changes in population behavior case of migration behavior Estonian population [w:] D. Szymańska (red.) Procesy i formy ruchliwości przestrzennej ludności w okresie prze-mian ustrojowych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń, s. 9–11.
• Korec P., 2003, Population development, urbanization and regional dis-parities of Slovakia, Acta Universitatis Carolaine, Geographica, XXX-VIII(1), s. 167–180.
• Korobkov A. V., 2007, Migration trends in Central Eurasia: Politics versus economics, Communist and Post-Communist Studies, 40, s. 169–189.
• Korobkov A. V., Zaionchkovskaia Z. A., 2004, The changes in the migra-tion patterns in the post-Soviet states: the fi rst decade, Communist and
• Korobkov A. V., Zaionchkovskaia Z. A., 2004, The changes in the migra-tion patterns in the post-Soviet states: the fi rst decade, Communist and