Możliwa jest jeszcze oprócz komparacji zdjęć obcych wize-runków i wyobrażonego wizerunku siebie (przypadek Ady), kon-frontacja istniejących (za pomocą obrazu, słowa) odrębnych fo-tograficznych wizerunków, które odzwierciedlają proces tranzycji, wizualną transformację postaci. Wówczas zestawione obok siebie (np. umieszczone w podwójnej ramce) zdjęcia tworzą foto-narracje, które niejednokrotnie mają funkcję oceniającą, wartościującą dla transseksualnego, ale i cispłciowego odbiorcy.
Z dwoma odrębnymi fotograficznymi wizerunkami jednej osoby możemy zetknąć się w opisie Davida Ebershoffa z powieści „Dziew-czyna z portretu”, w której autor tworząc fikcyjną historię, w luźny sposób odwołuje się do wydarzeń z życia dwojga duńskich artystów:
Einara i Grety Wegenerów. Faktycznie Einar Wegener poddał się w 1930 roku operacji korekty płci. Po zabiegu przyjął imię Lili Elbe.
„Operacje mające na celu pełną rekonstrukcję żeńskich narządów płciowych u Lili zakończyły się niepowodzeniem i pacjentka zmarła”
(Jakubowski 2015: 120). We fragmencie powieści Lili wyjmuje z pu-dełka wypchanego bibułką „podwójną ramkę, dwa srebrne owale.
W jednym owalu była fotografia Lili leżącej w wysokiej trawie na brzegu Łaby; zdjęcie musiała zrobić Greta, ponieważ Lili nigdy nie schodziła nad rzekę z profesorem Bolkiem. Z drugiego owalu wy-zierała twarz małego mężczyzny w kapeluszu i z chudą szyją; oczy miał ciemne i ocienione długimi rzęsami, a skórę tak białą, że prawie świeciła” (Ebershoff 2016: 320). Obie fotografie zostały umieszczo-ne tuż obok siebie, w jedumieszczo-nej podwójumieszczo-nej ramce. Fotografie zostały naznaczone osobistą interpretacją Lili, zostały przefiltrowane przez jej odczucia, doznanie, co istotne w opisie zdjęć rolę wartościującą pełni ciało. W wizerunku adekwatnym z identyfikacją płciową Lili konotuje pozytywne znaczenie: Lili leży swobodnie w trawie, nato-miast wizerunek Einara, a przede wszystkim biały kolor jego skóry ewokuje temat śmierci. Krytyczne spojrzenie na Einara wydobywa może jego kompleksy, wynikające z drobnej postury. Mężczyzna dodaje sobie wzrostu przez nałożenie kapelusza. Jednak ten sam fragment można równie dobrze interpretować inaczej. Przez
wize-przypomnieć: demaskująca, wspomnieniowa, argumentacyjna, fatyczna, oceniająca i wartościująca, archiwizująca, uspójniająca narrację i stanowiąca impuls do narratywizowania, inicjowania opowieści. Dla odbiorców fikcjonalnego dzieła literackiego czy fil-mowego wprowadzenie w strukturę tekstu fotografii uwiarygodnia przedstawioną historię, mimo że oczywiście opiera się na wytworze-niu złudzenia. Nawet nie potrzeba specjalnych środków, które mia-łyby „udawać” dokumentalność fotografii (por. Michałowska 2012:
49). Ale mimowolne założenie, że zdjęcie pochodzi z rzeczywistości wcale nie wyklucza, (a wręcz przeciwnie) jego subiektywnej nar-ratywizacji. Opowieści tworzone wokół fotografii przez bohaterów transseksualnych różnych tekstów kultury niejednokrotnie odkrywa-ją indywidualne historie, połączone rozszczepieniem, niezgodnością zapisanego na kliszy, we wspomnieniu wizerunku i próbą jego prze-łamania (niekoniecznie unicestwienia) przez szukanie, dostrzeżenie i w rezultacie widzenie siebie, nawet w niewygodnych/pozornie niewygodnych fotografiach z przeszłości, które często ulegają rewa-loryzacji.
Bibliografia
1. Almodóvar P., reż., (1987) Prawo pożądania, Hiszpania.
2. Barthes R., (2008) Światło obrazu. Uwagi o fotografii, tłum. Trznadel J., Warszawa: Wydawnictwo Aletheia.
3. Bartmiński J., (2008) Polifoniczność tekstu czy podmiotu? Podmiot w dialogu z samym sobą [w:] Bartmiński J., Pajdzińska A., red., Pod-miot w języku i kulturze, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
4. Bielawska K., reż., (2015) Mów mi Marianna, Polska.
5. Bielas J., (2012) Doświadczenie cielesności. Podmiotowe uwarunkowa-nia transseksualizmu, Kraków: Wydawnictwo Aureus.
6. Czartoryska U., (2005) Eseistyka Rolanda Barthes’a. O paradoksie i sza-leństwie fotografii [w:] Brogowski L., red., Fotografia – mowa ludzka.
Perspektywy teoretyczne, Gdańsk: Wydawnictwo Słowo/Obraz Tery-toria.
7. Dynarski W., Kłonkowska A., (2011) Słownik pojęć [w:] Makuchowska M., Pawlęga M., red., Sytuacja społeczna osób LGBT. Raport za lata 2010 i 2011, Warszawa: Lambda.
8. Ebershoff D., (2016) Dziewczyna z portretu, tłum. Bieroń T., Kraków:
Społeczny Instytut Wydawniczy Znak.
9. Imieliński K., Dulko S., (1988) Przekleństwo. Androgyne. Transsek-sualizm: mity i rzeczywistość, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
10. Jakubowski P., (2016) Narracyjne i antynarracyjne modele egzystencji [w:] Pułapki tożsamości. Między narracją a literaturą, Kraków: Uni-versitas.
11. Jakubowski T., (2015) Inność poprzez wieki – historia transpłciowości [w:] Bogdanowska-Jakubowska E., red., Inność/Różnorodność w języ-ku i języ-kulturze, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
12. Kaniewska B., (2008) „I tak taki jest się, jaki jaki jest” – wokół kategorii podmiotu literackiego [w:] Bartmiński J., Pajdzińska A., red., Podmiot w języku i kulturze, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie--Skłodowskiej.
13. Kasperski E., (1998) Między poetyką i antropologią postaci. Szkic za-gadnień [w:] Postać literacka. Teoria i historia, Warszawa: Uniwersytet Warszawski.
14. Kasperski E., (2006) Świat człowieczy. Wstęp do antropologii literatu-ry, Pułtusk: Akademia Humanistyczna im. A. Gieysztora, Warszawa:
Oficyna Wydawnicza.
15. Kosińska K., (2015) Brudny róż. Zapiski z życia którego nie było, War-szawa: Wydawnictwo Nisza.
16. Lifshitz S., reż., (2004) Wild Side, Francja.
i dziecka, i ostatnie zdjęcie z przyjęcia weselnego, na którym pan-ną młodą jest Katarzyna. Bohaterka, dla której z pewnością traumą było przyjęcie informacji, że małżonek czuł się kobietą przechowuje wymienione fotografie w pudełku. Nie wiemy jak często do nich wraca, z pewnością jest to dla niej bolesny moment patrzenia na zdjęcia męża, którego już nie ma, ale paradoksalnie jest dla niej na powierzchni fotograficznego papieru, a jego wizerunek może zacho-wać w pudełku. Stare fotografie dla Katarzyny stają się rezerwuarem pamięci, pozwalają na archiwizację wspomnień. Zgromadzone w pu-dełku, mimo że nie poukładane w albumie dają świadectwo prze-szłości, dla Katarzyny są śladem minionego, rozerwanego związku między kobietą a mężczyzną. Katarzyna może dlatego nie przecho-wuje zdjęć w albumie, ponieważ nie tak łatwo je uporządkować, scalić wobec faktu, że były mąż jest i (jak się okazało) zawsze czuł się kobietą. Nie można w fotograficzne odbitki wprowadzić ładu, dla-tego leżą luźno w pudełku; ich bytem jest chaos wnętrza pudełka.
Inaczej dawną fotografię interpretuje fikcyjna Lili, bohaterka Miraży Sylwii Zientek. Autorka, kończąc powieść, której akcja osa-dzona jest w przedwojennej Warszawie i której fabuła koncentruje się na Julianie uwięzionym w ciele kobiety, także odwołuje się do medium fotograficznego. Lili, kochanka Juliana (nieświadoma przez długi czas jego kobiecej płci biologicznej) po latach, gdy ich losy dawno się rozeszły, powraca do fotografii Juliana, która w zasadzie była z nią ciągle obecna. „Pożółka, niewielkich rozmiarów fotografia o nierównych brzegach: oto Julian kroczy obok niej Nowym Świa-tem. Są niemal równi wzrostem, oboje podobnej postury: on ubra-ny w prążkowaubra-ny garnitur, w czarubra-nym kapeluszu, ona w kostiumie z delikatnej, jasnej wełny i letnim nakryciu głowy. Idą ulicą, po lewej stronie mijając sklep z szyldem »Elektromuzyka«. Uśmiechają się powściągliwie, tacy są młodzi, piękni. Wyglądają jak para! Patrząc na nich, nikt nie powiedziałby, że przystojny mężczyzna w dobrze skrojonym garniturze jest w rzeczywistości kobietą! Zdjęcie zrobił im fotograf uliczny podczas jednego z ich długich spacerów. Póź-niej Julian odkupił odbitki w zakładzie fotograficznym i przyniósł Lili w prezencie wraz z bukietem jej ulubionych herbacianych róż” (Zien-tek 2015: 295). Lili po trzydziestu latach do fotografii wnosi nowe treści, wstępną wiedzę w zakresie dysforii płciowej i stąd wynikające zrozumienie dla kłamstwa Juliana, który ukrywał przed nią swoją kobiecą płeć biologiczną15. Lili jest w stanie zrozumieć działanie Ju-liana, dlatego na zdjęciu widzi mężczyznę. Jej interpretacja fotografii w subtelny sposób oczyszcza go z zarzutów.
Fotografia może pełnić również funkcję dydaktyczną. Realiza-cję tego rodzaju funkcji można zauważyć w podejmowanych przez artystów inicjatywach, którzy chcąc przybliżyć, oswoić odbiorców z transgenderową tematyką, przeciwdziałać wykluczeniu, tworzą instalacje z fotografii ukazujących osoby transpłciowe, a nawet cispłciowe, które w ramach poparcia bawią się swoim genderowym wizerunkiem, np. Lalka Podobińska (związana przez lata z Fundacją Trans-Fuzja) dokleiła sobie teatralne wąsy i brodę, a jej fotografia współtworzyła wystawę Becoming Lidii Krawczyk i Wojtka Kubiaka.
Wystawę tworzyły dużego formatu zdjęcia twarzy np. zdjęcie por-tretowe uśmiechniętej Anny Grodzkiej.
Zatem fotografia pełni różnego rodzaju funkcje, które warto
15 W Polsce pierwsza korekta płci typu m/K została przeprowadzona w Mię-dzylesiu w 1963 roku, zaś korekta metrykalna płci jest możliwa od 1978 roku (por. Imieliński, Dulko 1988: 265 i Matczuk 2012: 185).
17. Ligocki A., (1987) Funkcje poznawcze fotografii [w:] Czy istnieje foto-grafia socjologiczna?, Kraków: Wydawnictwo Literackie.
18. Ligocki A., (1987) Nieznane perspektywy fotografii [w:] Czy istnieje fotografia socjologiczna?, Kraków: Wydawnictwo Literackie.
19. Ligocki A., (1979) Książka o filozofii fotografii [w:] Fotograficzne pene-tracje, Kraków: Wydawnictwo Literackie.
20. Łebkowska A., (2004) Fotografia jako empatyczna mediacja [w:] Bal-bus S., Hejmej A., Niedźwiedź J., red., Intersemiotyczność. Literatura wobec innych sztuk (i odwrotnie), Kraków: Universitas.
21. Maj J., (2012) Przełamując dychotomię płci w Polsce. Porównanie sy-tuacji osób transgenderowych w Polsce oraz w innych krajach euro-pejskich [w:] Banot A.E., Barabasz A., Majka R., red., Postpłciowość?
Praktyki i narracje tożsamościowe w ponowoczesnym świecie, Bielsko--Biała: Wydawnictwo Naukowe Akademii Techniczno-Humanistycznej.
22. Matczuk J., (2012) Osoby transseksualne w procesie zmiany płci – wy-brane zagadnienia prawne [w:] Kłonkowska A., red., Transpłciowość – androgynia. Studia o przekraczaniu płci, Gdańsk: Wydawnictwo Uni-wersytetu Gdańskiego.
23. Michałowska M., (2012) Fotografia w badaniach strukturalnych [w:]
Foto-teksty. Związki fotografii z narracją, Poznań: Wydawnictwo Na-ukowe UAM.
24. Michałowska M., (2012) Foto-teksty o wnętrzach – „Pokoje panień-skie” Weroniki Łodzińskiej [w:] Foto-teksty. Związki fotografii z narra-cją, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
25. Osińska N., (2016) Fanfik, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycz-nej.
26. Pelczar M.A., (2014) Co i kto nie „przechodzi”. (Nie)widoczność, „pas-sing”, a nie/normatywność trans [w:] Kłosowska M., Drozdowski M., Stasińska A., red., Warszawa: Difin.
27. Périgaud L., reż., (2012) Między płcią a płcią, Szwajcaria, Tajlandia.
28. Prosser J., (1998) Second Skins. The Body Narratives of Transsexuality, New York: Columbia University Press.
29. Robak A., (2009) Rozwojowe aspekty doświadczania ciała w okresie dzieciństwa [w:] Ziółkowska B., Cwojdzińska A., Chołody M., red., War-szawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
30. Rouillé A., (2007) Część pierwsza. Między dokumentem a ekspresją [w:] Fotografia. Między dokumentem a sztuką współczesną, tłum. He-demann O., Kraków: Universitas.
31. Sontag S., (1986) O fotografii, tłum. Magala S., Warszawa: Wydawnic-two Artystyczne i Filmowe.
32. Soulages F., (2007) Dzieło i świat [w:] Estetyka fotografii. Strata i zysk, tłum. Mytych-Forajter B., Frajter W., Kraków: Universitas.
33. Soulages F., (2007) Przedmiot fotograficzny: fotograficzność [w:] Es-tetyka fotografii. Strata i zysk, tłum. Mytych-Forajter B., Frajter W., Kraków: Universitas.
34. Soulages F., (2007) Współtworzenie [w:] Estetyka fotografii. Strata i zysk, tłum. Mytych-Forajter B., Frajter W., Kraków: Universitas.
35. Speidel K., (2017) Jak pojedyncze obrazy opowiadają historie? Krytycz-ne wprowadzenie do problematyki obrazów narracyjnych i narracji ikonicznej, tłum. Florencka K. [w:] Kaczmarczyk K., Narratologia trans-medialna. Teorie, praktyki, wyzwania, Kraków: Universitas.
36. Strzelec A., (1992) Byłam mężczyzną, Warszawa: Dom Wydawniczy Szczepan Szymański.
37. Szczęsna E., (2017) O myśleniu narracyjnym i jego cyfrowej reprezen-tacji [w:] Kaczmarczyk K., red., Narratologia transmedialna. Teorie, praktyki, wyzwania, Kraków: Universitas.
38. Szczęsna E., (2007) Opowiadanie i media. Narracja jako chwyt tek-stowy [w:] Poetyka mediów. Polisemiotyczność, digitalizacja, reklama, Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego.
39. Tucker D., reż., (2005) TransAmeryka, USA.
40. Uekrongtham E., reż., (2004), Piękny bokser, Tajlandia.
41. Walden S., (2013) Prawda w fotografii [w:] Walden S., red., Fotografia i filozofia. Szkice o pędzlu natury, tłum. Zwiech I., Kraków: Universitas.
42. Zamojski D., (2005) Aleksandra Zamojska jest mężczyzną, Warszawa:
Lamba.
43. Zarychta A.M., (2010) Salon luster. Kilka nie tylko teoretycznych uwag o fotografii [w:] Fijałkowska-Janiak I., red., Gdańsk: Wydawnictwo Uni-wersytetu Gdańskiego.
44. Zientek S., (2015) Miraże, Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca.
Grzegorz Olszański, Instytut Nauk o Literaturze Polskiej, Uniwersytet Śląski