Podział na części mowy

Wśród wielu kategorii gramatycznych szczególne miejsce mają części mowy. Pierwot-ny podział na partes orationis, wprowadzoPierwot-ny w starożytnej Grecji i Rzymie, obowiązuje do dnia dzisiejszego. Jednak oryginalnie wprowadzone definicje nie są tak samo ak-tualne, jak kiedyś. Proste rozgraniczenia części mowy okazuje się niemożliwe, gdyż nie wszystkie wyrazy danego języka można jednoznacznie przyporządkować. Grani-ce między nimi są umowne, podobnie jak sam podział, który wedle nowych prac jest często rozbijany na dodatkowe kategorie.

Trudności z podziałem na części mowy podsumowuje Laskowski [Laskowski 1998]: Problem klasyfikacji słownictwa na części mowy należy do trudniejszych problemów w lingwistyce. Nie powstała dotąd żadna ogólnie akceptowana procedura klasyfikacji na części mowy, a co za tym idzie  brak również ogólnie przyjętej definicji części mowy. Dotychczasowe definicje części mo-wy odwołują się do różnego typu kryteriów klasyfikacyjnych: semantycz-nych, morfologiczsemantycz-nych, syntaktycznych. Często zresztą (zwłaszcza w opra-cowaniach o charakterze podręcznikowym, chociaż nie tylko) kryteria po-działu nie są wyraźnie wymieniane, a sama klasyfikacja oparta bywa na dość dowolnej kombinacji wszystkich trzech wymienionych typów kryte-riów.

Tabakowska [Tabakowska 2001] przytacza z kolei:

Wokół opartych na gramatyce języka łacińskiego podziałów wyrazów na klasy narosło wiele nieporozumień, ponieważ w różnych językach poszcze-gólne klasy wyrazów miały przecież odmienny status jako kategorie

gra-2.3. W kierunku głębszego rozumienia tekstu 31

Tabela 2.1: Przykład podziału na części mowy w j. polskim i angielskim Język polski Język angielski

Nazwa Przykład Przykład Nazwa

rzeczownik ojciec father noun

Nazwy osób, rzeczy, miejsc, etc. Także abstrakcyjne pojęcia.

zaimek on he pronoun

Zastępuje rzeczownik.

czasownik mówić talk verb

Opisuje czynność bądź proces.

przymiotnik wysoki tall adjective

Określa właściwość bądz cechę.

przysłówek prędko quickly adverb

Modyfikuje znaczenie.

przyimek na over preposition,

postposition

Określa relacje.

spójnik i and conjuction

Łączy wyrazy, zdania, frazy, etc.

wykrzyknik Uwaga! Attention! interjection, exclamation

Osobno wyraża stany emocjonalne (rozkazy, uczucia, etc.)

liczebnik siedmioro seven numerals

Wyraża liczby.

partykuła ale but particle

2.3. W kierunku głębszego rozumienia tekstu 32

matyczne. We wszystkich językach istnieją rzeczowniki i czasowniki, więk-szość języków ma także przymiotniki, ale pozostałe klasy nie muszą mieć odrębnych wykładników. Tak na przykład język angielski  podobnie jak języki romańskie i słowiańskie  sygnalizuje różnicę między przymiotnika-mi i przysłówkaprzymiotnika-mi, natoprzymiotnika-miast zjawisko to nie zachodzi w innych językach germańskich. Definicja semantyczna leksemy autosemantyczne synsemantyczne ^{przyimek/spójnik/} partykuła symboliczne eskpresywne wykrzyknik nazywające wskazujące szeregujące liczebnik zaimek proces przedmiot cechę przedmiotu cechę procesu albo cechy czasownik rzeczownik przymiotnik przysłówek Definicja syntaktyczna leksem niesyntagmatyczny

syntagmatyczny ^samodzielny _składniowo

nadrzędnik wyrażenia zdaniowego podrzędnik (wyrażenia zdaniowego lub grupy imiennej) akomodowany podrzędnik grupy imiennej akomodujący nieakomodujący przymiotnik liczebnik nadrzędnik grupy imiennej ^rzeczownik nieakomodowany ^{brak łączliwości z} _{rzeczownikiem}

możliwa łączliwość

z rzeczownikiem ^modalizator

przysłówek czasownik

niesamodzielny

składniowo ^{funkcja łącząca}

zdaniowa człon zdania zależnego poza zdaniem zależnym ^spójnik relator niezdaniowa _przyimek brak funkcji łączącej

partykuła kontekstowy niekontekstowy wykrzyknik dopowiedzenie Definicja morfologiczna leksemy odmienne przez przypadek przez rodzaj przez liczbę

nie przez liczbę liczebnik przymiotnik

nie przez rodzaj rzeczownik

nie przez przypadek

przez osobę

czasownik właściwy

nie przez osobę

czasownik niewłaściwy (o funkcji predykatywnej: trzeba, brak, szkoda, widać) nieodmienne ^{przysłówek i} partykuła/ przyimek/spójnik/ wykrzyknik

Rysunek 2.5: Trzy sposoby podziału na części mowy, za [Laskowski 1998]

Rysunek2.5prezentuje trzy sposobu klasyfikacji części mowy według ujęcia struk-turalnego.

Alternatywą jest zastosowanie podejścia proponowanego przez językoznawstwo kognitywne, współstworzone przez Langackera [Langacker 1987,Langacker 1991], któ-ry wprowadza pojęcia: trajektora (TR) oraz landmarka (LR). Taylor [Taylor 2003] podaje

2.3. W kierunku głębszego rozumienia tekstu 33

ich następujący przykład:

Rozważmy wyrażenia (a) ,,obraz nad łóżkiem’’ oraz (b) ,,łóżko pod obrazem’’. Zarówno obraz jak i łóżko, będąc rzeczownikami, profilu-ją rzecz. Przyimki nad oraz pod profiluprofilu-ją relację zachodzącą pomiędzy tymi rzeczami w domenie zwymiarowanej wertykalnie przestrzeni. […] Różnica między obu przykładami polega na tym, iż każde z nich konstruuje tę sy-tuację w odmienny sposób. Ściśle rzecz biorąc, różnica ta dotyczy stopnia wyróżnienia przyznanego każdego z dwóch obiektów nominalnych. Cechą każdej relacji jest, że jeden z powiązanych nią obiektów zostaje wybrany jako główne centrum uwagi. W wyrażeniu (a) to obraz lokalizowany jest wzglę-dem łóżka, natomiast w (b), to miejsce łózka jest ustalane w odniesieniu do obrazu. […] W (a) obraz funkcjonuje jako trajektor opisanej relacji, łóżko zaś jest jej landmarkiem. Trajektor jest to mocniej wyróżniony uczestnik kon-ceptualizowanej relacji, stanowiący główne centrum uwagi, natomiast land-mark jest obiektem o drugorzędnym wyróżnieniu. […] Różnica ta odzwier-ciedla ogólniejszą zdolność poznawczą, polegającą na organizacji sceny w kategoriach figury i tła.

Przy tak zdefiniowanych elementach, można zaproponować podział na części mo-wy przedstawiony na rysunku2.6. obiekt rzecz relacja temporalna atemporalna LM wyspecyfikowany leksykalnie LM niewyspecyfikowany leksykalnie TR nominalny TR relacyjny przysłowek przymiotnik LM nominalny LM relacyjny spójnik przyimek czasownik rzeczownik

Rysunek 2.6: Przykład klasyfikacji głównych części mowy wg gramatyki kognitywnej,

za [Taylor 2003]. TR  trajektor, LM  landmark.

Mimo wymienionych problemów, podział na części mowy wciąż pozostaje istot-nym wyznacznikiem roli pełnionej przez dany wyraz. Warto jednak pamiętać o umow-ności wyznaczanych granic. Na przykład, w zdaniu ,,Strasznie spartaczyli robotę’’, rzeczownik robota oznacza działanie, a więc jest bliski znaczeniu czasow-nika, zaś w ,,Wciąż nie mogę się nadziwić ich nieprofesjonalności’’ rzeczow-nik nieprofesjonalność ma znaczenie zbliżone do przymiotrzeczow-nika [Tabakowska 2001]. Ostateczne więc, ocenienie istoty funkcji danego wyrazu pozostaje w gestii naszych zdolności kognitywnych.

2.3. W kierunku głębszego rozumienia tekstu 34