Poglądy na rangę stratygraficzną jednostki warciańskiej

Dyskusja na temat wydzielenia jednostki warciańskiej, jej rangi, pozycji względem innych jednostek oraz zasięgu lądolodu warty w różnych częściach Europy trwa od około 80 lat i na razie nie przyniosła zadowalających rozstrzy-gnięć.

W Polsce dość wcześnie, w pasie obecnie wyróżnianej strefy warciańskiej, grupy moren czołowych odkrył Lencewicz (1918/19). Kolejne obserwacje tego autora pozwoliły pogłębić informację o ich występowaniu i wieku (Lencewicz, 1927). Zinterpretował je jako ślady przerw w oscylacjach jednego, najmłodszego

lądolodu skandynawskiego – L4. W Polsce środkowej Lencewicz stwierdził

ślady dwóch wielkich lobów, rozdzielonych „wyżyną Łódzką”, które nazwał festonami nadwarciańskim i nadwiślańskim. Na ich obrzeżeniu wyróżnił moreny czołowe, m.in. w okolicach Działoszyna, na południe od Łodzi, oraz koło

Domaniewic i Grójca (rys. 11). W tym czasie niektórzy badacze zaczęli dostrze-gać zasadność wyznaczenia zasięgów zlodowaceń i odniesienia ich do

stratygra-fii alpejskiej. Limanowski już w 1922 r. wyróżnił zlodowacenia L3 i L4 jako

odpowiedniki rissu i würmu. Wydzielenie zlodowacenia środkowopolskiego, równoważnika zlodowacenia riss, zawiera Wiadomość o środkowopolskiej

morenie czołowej Sawickiego (1922). Zasięg maksymalny lądolodu miał biec

wzdłuż linii: Częstochowa – Szydłowiec – Tarłów – Lublin, natomiast stadiał recesyjny miał przebiegać wzdłuż ciągu: Opoczno – Radom – Chotcza.

Rys. 11. Występowanie moren czołowych na obszarze środkowego Powiśla według Lencewicza (1927), opis uproszczony

1 – poziomice podłoża, 2 – moreny czołowe, 3 – jęzor lodowca, wysunięty wzdłuż Wisły, 4 – wzniesienia epejrogeniczne

Niezależnie od postępu badań polskich, pierwsze poglądy o konieczności wyodrębnienia jednostki warciańskiej na terenach Niemiec i Polski przedstawił Woldstedt w drugiej dekadzie XX wieku, wprowadzając do literatury pojęcie

Warthe-Vergletscherung. Wyrazista rzeźba glacjalna dorzecza Warty miała tu

wyjątkowe znaczenie, co znalazło odzwierciedlenie w nazewnictwie (Woldstedt, 1927, 1955). Obszar ten, a w szczególności dorzecze Widawki, do dziś uznaje się za stratotypowy dla piętra warty (Baraniecka, 1971a, 1993; Klatkowa, 1972a; Wojtanowicz, 2004).

W trakcie badań nad jednostką warciańską Woldstedt kilkakrotnie zmieniał poglądy na temat jej pozycji klimatostratygraficznej. Lokował ją początkowo w obrębie ostatniego glacjału jako jego maksymalny stadiał, od 1927 r. uznawał za samodzielne zlodowacenie pomiędzy glacjałami saale (soławy, solawy, sali, saalianu) i wisły (Saale- und Weichsel-Vergletscherung), a ostatecznie od 1935 r. – za młodszy stadiał zlodowacenia saale – Warthe-Stadium (Woldstedt, 1955; Klatkowa, 1972a). Wyznaczając w 1927 r. zasięg warty w Polsce środko-wej poprowadził go przez okolice Kalisza, Łodzi i Grójca, a więc opierał się na grupach form znanych już Lencewiczowi (1927) jako moreny czołowe. Pogląd o takim przebiegu granicy zasięgu utrzymywał w latach następnych właściwie bez zmian (Woldstedt, 1955, rys. 12).

Rys. 12. Zasięg stadiału warty w Polsce środkowej (1) według Woldsteda (1955), fragment mapy, zmieniony

Pogląd Woldstedta o samodzielności zlodowacenia warty z początku lat 30. był akceptowany także przez Hesemanna (Klatkowa, 1972a), który wówczas prowadził badania na niżu niemieckim i na Nizinie Wielkopolskiej oraz przez Milthersów (Galon, 1957), którzy opierali się na tzw. wskaźniku głazowym, a ściślej na zasięgu porfiru bałtyckiego.

W trzeciej i czwartej dekadzie ubiegłego stulecia w Polsce domino- wało przekonanie, że region łódzki objęty został zlodowaceniem ostatnim,

które wówczas określano jako L₄. Były z nim wiązane moreny czołowe

z północnego obrzeżenia regionu świętokrzyskiego, m.in. w okolicach Opoczna, Libiszowa i Radzic (Zaborski, 1926; Lencewicz, 1927). Szafer (1928) nazywał go zlodowaceniem Varsovien II, a zasięg maksymalny wyznaczał na linii: Trzebnica – Częstochowa – Szydłowiec – Łęczna – Luboml – Stolin na Polesiu. Podjął także próbę wydzielenia faz recesyjnych. Zasięg fazy pierwszej biegł jego zdaniem przez Leszno – Pleszew – Pabianice – Grójec – Kałuszyn – Janów Podlaski. Następna faza miała biegnąć przez Poznań – Ślesin – Chodecz – Gostynin – Modlin – Gąbin – Ciechanów.

Pogląd Woldstedta co do istnienia stadiału warty w Polsce podzielał począt-kowo tylko Lewiński (1930).

Badacze polscy jednostkę warty (morfostratygraficzną) zaczęli powszechnie wyróżniać dopiero po II wojnie światowej. W odniesieniu do rangi klimatostra-tygraficznej początkowo rozważali trzy poglądy na jej pozycję i rangę stratygra-ficzną:

1) zasięg warty stanowi najdalszy zasięg ostatniego zlodowacenia; 2) warta jest samodzielnym zlodowaceniem;

3) nasunięcie warty jest częścią przedostatniego zlodowacenia.

Koncepcja pierwsza była rozważana dość krótko. Jej zwolennikami byli m.in. Halicki (1950) oraz Szafer (1953), który uważał jednostkę warty za najstarszy stadiał ostatniego zlodowacenia. W miarę postępu w rekonstrukcji interglacjału eemskiego i ustaleniu relacji jego śladów do osadów warciańskich, teza ta wygasła.

Wielu autorów uznawało jednostkę warciańską za stadiał przedostatniego zlodowacenia (Galon, 1957; Roszkówna, 1964, rys. 13). Galon (1957) kwestio-nował przy tym znaczenie czerwonego porfiru bałtyckiego, twierdząc, że jego obszar występowania nie pokrywa się ani z zasięgiem ostatniego zlodowacenia, ani z morenami zlodowacenia środkowopolskiego; nie ma więc uzasadnienia morfologicznego. Krytyczne stanowisko co do wskaźnika głazowego jako wyznacznika utworów warciańskich podtrzymał sam Woldstedt (1955), a później także Różycki (1967). Pogląd, że lądolód warty jest częścią przedostatniego zlodowacenia o randze stadiału zyskiwał coraz więcej zwolenników.

Rys. 13. Zasięg stadiału warty i linie postojów recesyjnych według Roszkówny (1964), fragment mapy; obszar badań zaznaczono linią przerywaną

1 – zlodowacenie środkowopolskie zasięg maksymalny, a – według Różyckiego (1961), b – według Karaszewskiego; 2 – stadium warty; 3 – postoje recesyjne; 4 – przypuszczalny przebieg

czoła lądolodu; 5 – doliny i pradoliny

Różycki (1961, 1967) uściślił pozycję jednostki warciańskiej w obrębie zlo-dowacenia środkowopolskiego (rys. 14, tab. 3). Glacistadiał warty uznał za drugą z kolei jednostkę glacjalną po glacistadiale radomki (maksymalnym), oddzieloną od niego interglacistadiałem pilicy. Autor ów uznał, że lądolód z linii zasięgu w stadiale radomki wycofał się na 150–180 km na północ, następ- nie rozwinął się lądolód warty na dystansie 60–80 km. Jego recesja sięgała 110–120 km, po czym nastąpiła kolejna, lecz mniejsza transgresja zwana stadiałem wkry na odcinku 40–50 km.

Różycki (1961, 1967) uważał, że każdy kolejny glacistadiał pomaksymalny obejmował coraz mniejszy obszar. Mieszczą się więc wszystkie te jednostki w długim okresie recesji lądolodu środkowopolskiego (G III). Ustępowanie lądolodu stadiału warty przebiegało z zaznaczeniem się dwóch faz: w czasie maksymalnego rozwinięcia była to faza warki, potem nastąpiło ocieplenie zwane interfazą (interglacifazą) rawy mazowieckiej, dająca się prześledzić na dystansie 30 km w postaci osadów piaszczystych i mułkowych, oraz faza grójca. Ta ostatnia ma mniejszy zasięg i odznacza się świeżą rzeźbą polodowcową.

Rys. 14. Zasięgi stadiałów i faz recesyjnych lądolodu środkowopolskiego według Różyckiego (1967), mapa i opisy nieco zmienione i uproszczone, obszar badań zaznaczono linią przerywaną 1 – strefa peryglacjalna zlodowacenia środkowopolskiego, 2 – interglacjalna (mindel-riss) dolina Wisły, 3 – zasięg maksymalny zlodowacenia środkowopolskiego, 4 – zasięgi lodowca w glaci- fazach i glacietapach, 5 – obszary lodu stagnującego przez czas dłuższy, 6 – ozy, 7 – zasięg stadiału warty, 8 – zastoiska, 9 – zasięg stadiału wkry, 10 – obszar ostatniego zlodowacenia

Uznano później, że faza grójca zaznaczyła się w okolicach Rawy Mazo-wieckiej, Grójca i Góry Kalwarii (Balińska-Wuttke, 1965; Sarnacka, 1978). Również Domosławska-Baraniecka (1961) na podstawie badań form glaciflu-wialnych w okolicach Sławęcina wyróżniła fazę recesyjną stadiału warty, którą nazwała fazą kutnowską. O osobnym fazowym nasunięciu ma świadczyć najmłodsza glina w Sławęcinie. Jewtuchowicz (1967) kwestionował tę opinię, dowodząc, że posiada ona cechy osadu spływowego. Tym samym podważył zasadność wydzielenia odrębnej fazy kutnowskiej. Zauważył także, że na południowym przedpolu moreny kutnowskiej nie ma sandrów.

W badaniach późniejszych, kiedy stwierdzono możliwość zasięgu warty w pobliżu Radomia, Baraniecka i in. (1978) zasugerowali, że wyróżniona przez Różyckiego (1967) faza warki nie jest związana z zasięgiem maksymalnym, lecz jest pierwszą fazą recesyjną, poprzedzającą fazę grójca.

Jednostkę warciańską nazywano także stadiałem mazowiecko-podlaskim (Baraniecka, 1971b; Baraniecka i in., 1978) oraz stadiałem pilicy (Lindner

i Grzybowski, 1982; Lindner, 1992a). Wprowadzenie tego terminu było jednak nieco mylące z powodu funkcjonującego już od dawna terminu „interstadiał pilicy”. Lindner i Grzybowski (1982) podtrzymali pogląd Różyckiego (1961) o istnieniu etapów postojowych, związanych z zanikiem lądolodu warty, wyróżniając fazy grójca i mszczonowa. Faza grójca według tych autorów miałaby się wyrażać oddzielnym pokładem gliny na około 20-kilometrowym zapleczu maksymalnego zasięgu. Natomiast faza mszczonowa biegnie, zdaniem tych autorów, na linii Ozorków – Wzgórza Domaniewickie.

Podział zaproponowany przez Baraniecką i in. (1978, tab. 3) stanowił nie-wielką modyfikację w stosunku do wydzieleń Różyckiego (1961). W opinii wielu badaczy, wyróżnionym stadiałom (warty, wkry i mławy) odpowiadają trzy gliny, nakładające się dachówkowo w Polsce środkowej. W stadiale bużańskim osadziły się utwory rezydualne i rzeczne, zaś w regimińskim – osady typowo sandrowe z wkładkami serii zastoiskowych (Lindner, 1992a). Należy jednak zauważyć, że ocieplenia postwarciańskie, starsze od interglacjału eemskiego, nie posiadają udokumentowanej rangi klimatostratygraficznej typu interstadialnego w zapisie palinologicznym, co najwyżej można wyróżniać interfazy. Poglądy o istnieniu stadiałów czy faz postwarciańskich, wkry (północnomazowieckiego) i mławy, są podtrzymywane na podstawie kryterium morfostratygraficznego (Mojski, 1972; Brud, 2000), zaś interwałów ciepłych – na podstawie poziomów glebowych (Wojtanowicz, 2004).

Za stadialną rangą jednostki warciańskiej opowiada się Mojski (2005). Au-tor ów uważa także, że jednostki morfostratygraficzne, np. północnomazowiecka i mławska, dawniej traktowane jako stadiały, mają niższą rangę – faz. Trakto-wanie jednostki warciańskiej jako okresu zimnego rangi mniejszej niż glacjał (fazy recesyjnej lub stadiału) i włączanie jej do glacjału odry jest poglądem nadal rozpowszechnionym (Mojski, 2005; Ber i in., 2007). Lindner (1987), który w pewnym okresie opowiadał się za rangą zlodowacenia piętra warty, od niedawna znów zaczął traktować jednostkę warty jako część zlodowacenia odranian, wiążąc obydwa te nasunięcia z 6. piętrem tlenowym (Lindner, 2005; Ber i in., 2007). Stanowisko to koresponduje z niedawno przedstawionymi wynikami badań Lambecka i in. (2006).

Od początku lat 70. wielu autorów wracało do koncepcji wyróżniania samo-dzielnego glacjału warty (Klatkowa, 1972a; Lindner, 1978; Maruszczak, 1980, 1987; Baraniecka, 1990, 1993c; Ber, 2000, 2006b; Lisicki, 2003; Wojtanowicz, 2004; Marks, 2005).

Zważywszy na glacjologiczno-geomorfologiczne i litostratygraficzne cechy kompleksu osadów warty, można wnioskować o randze samodzielnego zlodo-wacenia. W regionie łódzkim wyraża się to dobrze rozwiniętym kompleksem osadów glacjalnych i form, dokumentującym zlodowacenie w sensie wielkoska-lowego nasunięcia lądolodu. Podobnie jest także w innych odcinkach pasa

rzeźby warciańskiej w Europie środkowej. Dobrze rozwinięte cechy profili warciańskich udokumentowano także w obszarach zajętych przez lądolód zlodowacenia wisły. Przykładem jest obszar Pojezierza Suwalskiego, odnośnie do którego Ber (2000) stawia tezę o samodzielności tego zlodowacenia, mimo niepełnych interglacjalnych cech interglacjału lubawskiego w Polsce północno- -wschodniej. Upoważniają do tego, zdaniem tego autora, aż trzy miąższe po- ziomy glin lodowcowych, rozdzielone grubymi seriami glacifluwialnymi i glaci- limnicznymi, które występują na obszarze Pojezierza Suwalskiego i Równiny Augustowskiej. Uznał je za odpowiedniki stadiałów: rogowca, wkry i mławy (tab. 3). Za samodzielnością jednostki warciańskiej według Bera przemawia znaczna obfitość akumulacji glacigenicznej w tym okresie. Częściowo może ta znaczna miąższość wynikać ze spiętrzającej działalności lądolodu zlodowacenia wisły.

Dobra rozdzielność glin warty może być także argumentem za samodzielno-ścią zlodowacenia warty. Zwracał na to uwagę Lisicki (1993, 2003). Argument intensywnej akumulacji w czasie zlodowacenia warty może być także przedsta-wiony po analizie profilów różnych części dorzecza Wisły, w szczególności z Pojezierza Mrągowskiego, gdzie są podstawy do wyróżnienia dwóch stadiałów (Lisicki, 1997). Poza tym w przypadku występowania dwóch, czy nawet trzech poziomów glin warty nie stwierdzono istotnych różnic petrograficznych. Potwierdzają to poszerzone na całe dorzecze Wisły badania Lisickiego (2003).

W opinii wielu autorów za samodzielnością zlodowacenia przemawia także kryterium rzeźby strefy marginalnej. Baraniecka (1993c) i Marks (2005) podkreślają, że dorzecze Warty jest kluczowym obszarem, gdzie wyraźnie wykształciła się strefa marginalna, w sensie kryteriów geologiczno-morfolo- gicznych, oraz gdzie najwcześniej ustalono położenie glin piętra warty w sto- sunku do osadów eemianu i holsteinianu. Zlodowacenie warty jest jednym z czterech głównych nasunięć lodowcowych o wykształconej strefie zasięgu w Polsce.

Ważnym argumentem za rangą glacjału jest powszechnie dziś uznana górna granica jednostki warciańskiej z interglacjałem eemskim (Gibbard, 2003). Posiada ona tym większą wagę, że uznaje się ją jednocześnie za cezurę między środko-wym a górnym plejstocenem. W powszechnej już opinii jednostka warciańska jest korelowana z 6. piętrem izotopowym stratygrafii głębokomorskiej plejstocenu. Pozostaje jednak do rozwiązania problem jej dolnej granicy. Może nią być zarówno cezura pięter 6. i 7., jak i inna granica w obrębie piętra szóstego.

Należy podkreślić, że tak dokładnie zdefiniowanej granicy z interglacjałem, ani górnej, ani dolnej, nie ma jednostka odrzańska. Jeśli ocieplenie prewarciań-skie miało charakter interstadiału, należy uznać, przyjmując ten punkt widzenia, że włączanie jednostki odrzańskiej do warciańskiej ma lepsze uzasadnienie niż postępowanie odwrotne.

Jeśli przyjąć, że rozstrzygnięcie problemu rangi klimatostratygraficznej nie jest na razie możliwe w strefie glacjalnej, należy uwzględnić charakter strefy peryglacjalnej. Strefa peryglacjalna w okresie warty zajmowała pas rzędu kilkuset kilometrów aż po góry systemu alpejskiego i Morze Czarne. W pasie tym, poza zasięgiem pustyń, utworzyły się m.in. przetrwałe do dziś pokrywy lessowe z glebami kopalnymi. Dają one liczne przesłanki do określania rangi piętra warty i okresów ograniczających w sposób nie mniej istotny niż badania palinologiczne w zbiornikowych osadach organicznych. Osady peryglacjalne wieku warciańskiego były badane m.in. przez Wojtanowicza (1993) oraz Harasimiuka i in. (2004). Należą do nich lessy (tzw. less starszy górny) o średniej miąższości 7 m, zajmujące znaczne powierzchnie wyżyn Polski południowej. Znajdują się one w profilach pomiędzy lessami starszymi ze zlodowacenia odry i młodszymi – vistuliańskimi, oddzielone interglacjalnymi glebami kopalnymi: typu Tomaszów z interglacjału lubelskiego i typu Nietulisko z interglacjału eemskiego. Według Maruszczaka (1994) ich miąższość jest przeciętnie dwukrotnie większa od lessów odrzańskich. Lessy warciańskie były akumulowane z przerwami, kiedy to rozwijały się gleby glejowe subarktyczne. W znacznej części Europy rozpoznano trzy takie poziomy glebowe, rozdzielają-ce cztery poziomy lessów. Według Maruszczaka (1993) ocieplenia te miały cechy interstadiałów. W Azji liczba poziomów lessów zmienia się w niewielkim stopniu. Jak podaje Wojtanowicz (2004) na podstawie badań Rousseau i Wu, w Chinach zalicza się do piętra 6. trzy poziomy lessowe, zgodnie z okresami suchości klimatu i nasileniem monsunów zimowych, datowane na 180, 154 i 138 ka.

Opierając się głównie na danych ze strefy peryglacjalnej, Wojtanowicz (2004; tab. 3) zaproponował rozbudowaną koncepcję podziału piętra warty. „Warta” jest rozumiana jako glacjał w sensie klimatostratygraficznym, o czasie trwania w granicach 210–130 ka. Według tego autora, który powołuje się także na zbieżne wyniki badań wielu specjalistów, w obrębie wyróżnionego piętra wyróżnić można 7 podpięter (substadiów): trzy względne ocieplenia (ok. 190, 170 i 140 ka) oraz cztery ochłodzenia.

Glacjał warty rozpoczyna stadiał wczesny (210–191 ka) z panowaniem na terenie Polski klimatu peryglacjalnego. Z tego okresu udokumentowano piaski i mułki fluwioperyglacjalne i jeziorne (Harasimiuk i in., 2004) oraz czarnoziemy stepowe w górnej części kompleksu glebowego typu Nieledew. Panowała wówczas na obszarach wyżynnych roślinność tundrowa (Wojtanowicz, 1993). W okresie 191–185 ka miał miejsce stadiał przedmaksymalny. Autor ów nie określa precyzyjnie zasięgu lądolodu. Kolejny etap – stadiał maksymalny – trwał natomiast w przedziale 180–170 ka, zaś stadiał wkry – 165–157 ka. Pomiędzy tymi stadiałami oraz po stadiale wkry nastąpiły ocieplenia interstadialne o czasie trwania 3–5 ka i utworzyły się gleby glejowe. Pomiędzy stadiałem

maksymal-nym a stadiałem wkry nastąpiło ocieplenie najbardziej wyraźne, kiedy to wykształciła się gleba tarnopolska.

Ustalenie rangi stratygraficznej jednostki warciańskiej nastręcza wiele trudno-ści nie tylko w odniesieniu do obszaru Polski, ale również Europy i świata. Ma ona liczne odpowiedniki zarówno na zachód (Late Saalian, Saalian II, Saalian III,

Saale 3, Fläming Phase, Warthe-Stadium, Warthe-Vergletscherung, Warthanian, Wartanian Glaciation, Warthenian, Wartian, Wolstonian, Wolston), jak i na

wschód od Polski (soż, medininkai, moskovian, taz).

Mimo iż osady wieku warciańskiego poddano już licznym datowaniom bezwzględnym, ze względu na znaczny błąd pomiaru, często na miarę piętra stratygraficznego, do dziś nie ma pewności, czy są one odpowiednikiem całego szóstego piętra izotopowo-tlenowego, czy też stanowią jego część ostatnią, chłodną, poprzedzającą bezpośrednio piętro 5e. Jest to zadziwiające, gdyż osady warty opisano niezliczoną ilością faktów geomorfologicznych, geologicznych, paleopedologicznych, a także datowań bezwzględnych.

Czas trwania zimnego piętra warty jest różnie określany, ostatnio najczęściej w granicach 195–130 ka (Lindner i Marks, 1993; Bard i in., 2002; Fredin, 2002, rys. 5; Kukla, 2005; Lambeck i in., 2006), rzadziej 220–130 ka (Mojski, 2005) lub 210–130 ka (Wojtanowicz, 2004). Maksimum było określane niekiedy na 180–170 ka (Mojski, 2005; Wojtanowicz, 2004), a ostatnio 143–140 ka (Lam-beck i in., 2006). Wiek osadów glacigenicznych warciańskich z regionu łódzkie-go, głównie gliny lodowcowej, otrzymany metodą TL oscyluje wokół wartości 171 ka w przedziale błędu około 15% (rys. 15).

Rys. 15. Wyniki datowań TL glin i innych osadów zlodowacenia warty w regionie łódzkim – przykłady. Na osi pionowej zaznaczono wartości dat TL w ka, na osi poziomej nr kolejny daty, białe słupki pokazują zakres błędu daty. Zestawiono na podstawie: Sarnacka (1980), Klatkowa i Załoba (1992), Ziomek (1992), Bezkowska (1993), Nowacki (1993) i Roman (2003)

Van Andel i Tzedakis (1996) uważają, że lądolód saalianu-warty utrzymy-wał się szczególnie długo, znacznie dłużej niż lądolód ostatni w drugim piętrze izotopowo-tlenowym. Bard i in. (2002) uznali także na podstawie badań stalagmitów jaskini Argentarola we Włoszech, że okres glacjalny MIS 6 to piętro wyjątkowo długie i surowe. Początek fazy MIS 6.6 określili na około 190 ka. MIS 6.4 była fazą wyróżniającą się znaczną suchością, co udokumento-wano we wspomnianej jaskini.

Według Lambecka i in. (2006) w okresie między około 195 i 130 ka (MIS 6) miały miejsce dwa kolejne zlodowacenia: drenthe oraz warthe (warta), lecz wyraźnie w młodszej części tego piętra. Ich maksima określone są na około 155 i 143 ka. Nasunięcia te rozdziela krótkotrwałe, lecz bardzo wyraźne ocieplenie typu chłodnego interglacjału lub ciepłego interstadiału, którego początek miał miejsce około 150 ka temu.

W Niemczech południowo-wschodnich występują przeważnie dwie gliny górnego saalianu, odpowiadające piętru warty. Eissmann (2002) przypisuje im łącznie rangę fazy. Glina dolna jest wiązana z subfazą fläming, górna – z subfazą lausitz, która, co do składu petrograficznego, charakteryzuje się znaczną za- wartością fragmentów skał wschodniobałtyckich. Eissmann (2002) uważa, że nasunięcie lądolodu fläming, odpowiednika lądolodu warciańskiego, we wschodnich Niemczech było krótkotrwałe, rzędu kilku tysięcy lat i miało charakter fazy. Między tymi poziomami występują osady rzeczne poziomu trainitz z florą subarktyczną do borealnej. Interwał ten odpowiada ociepleniu rügen, który jest wydzielany w innych częściach Niemiec, np. na terenie Altmarku. Eissmann (2002) podkreśla, że zanik lądolodu subfazy fläming był bardzo szybki.

Na Litwie odpowiednikiem warty jest zlodowacenie medininkaj, które jest reprezentowane przez jedną, dość miąższą (do 30 m), glinę lodowcową. W obwodzie kaliningradzkim glina jest także jedna, ale o niewielkiej miąższo-ści. Cały kompleks z tego okresu może osiągać łącznie nawet 100 m miąższości (Ber, 2000). W glinie występuje znaczna zawartość materiału wyerodowanego we wschodniej części Bałtyku, świadczącego o napływie lodu z północo- -zachodu (Gaigalas, 1995).

Białoruski odpowiednik warty to zlodowacenie sożskie, dzielone na dwa stadiały: mogilew i stawgorod. W obrębie stadiału mogilewa wydzielono fazy kopyl i oszmiany. Najczęściej jednak zlodowacenie to jest reprezentowane przez jedną warstwę gliny o średniej miąższości 10–25 m, maksymalnie od 60 m do ponad 100 m w rejonie Mińska i Nowogródka (Matveyev, 1995). Piętru soż-skiemu przypisuje się na Białorusi także rangę stadiału zlodowacenia dnieperian. Rozwój zlodowacenia był tam prawdopodobnie metachroniczny, a jego osady wydatowano na 160–130 ka (Marks i Pavlovskaya, 2006).

Rosyjski odpowiednik zlodowacenia warty – zlodowacenie moskiewskie – pozostawiło w centralnej Rosji szeroko rozprzestrzeniony pokład gliny brązowo- -czerwonej o miąższości 1–10 m. Od gliny zlodowacenia dnieprowskiego odróżnia się m.in. innym zapisem pola magnetycznego oraz litologią (Sudakova i in., 1995). Dalej na wschód od Uralu zlodowacenie to nosi nazwy taz i kuchchugui. Maksymalny rozwój lądolodu, który może być odpowiedni- kiem warciańskiego w dorzeczu Peczory, Svendsen i in. (2004) określają na 160–140 ka, zaś Andreev i in. (2004) – od 170 do 130 ka. Na Nizinie Zachodnio-syberyjskiej osady zlodowacenia taz, leżące pod przykryciem utworów morskich, są wyraźnie oddzielone od starszych (MIS 8), które mają większy zasięg od 100 do 400 km, czyli mniejszy niż na Plateau Putorana (Svendsen i in., 2004).

Późny saalian (Saale Pleniglacial) rozdzielony jest ociepleniem, co uwi-dacznia się na profilach palinologicznych. Wyróżniany jest w późnym saalianie interstadiał flakket (=zeifen) i stadiał kattegat. Potwierdza to m.in. niedawna publikacja Beets i in. (2006). Autorzy zbadali osady jeziorne w Bispigen w środkowej Holandii, występujące w obniżeniu glacjalnym, pochodzące z późnego saalianu i wczesnego eemu. Stwierdzono tam dokładny zapis izoto-powy i palinologiczny. Wynika z niego, że ocieplenie u schyłku saalianu zostało przerwane przez chłodne wahnięcie o cechach kontynentalnych. Może to być korelowane ze stadiałem kattegat i zdarzeniem heinrich 11 (Heinrich Event 11). Niektórzy uważają, że było to ochłodzenie typu „młodszego dryasu” zwane „Zeifen event”. Zaznacza się w osadach głębokomorskich jako tzw. zdarzenie