II.3.1. CZY / KIEDY PŁEĆ TO RODZ A f l
Pojęcia płeć i rodzaj są istotnymi elementami definiowania człowieka w przypadku określania antonimicznych kategorii męskości i żeńskości. Stanowią przedmiot badań nie tylko w zakresie szeroko rozumianych nauk przyrodniczych, ale również nauk humanistycznych i społecznych, także nauk o kulturze. Humanistyka analizuje bowiem człowieka jako jednostkę i jako zbiorowość, jego cechy indywidualne i jego społeczny charakter.
Definicje encyklopedyczne opisują płeć (chorw. spoi) i rodzaj (chorw. rod) następująco:
Płeć to 1.1. zespół cech odróżniających kobiety od mężczyzn, a wśród zwierząt - organizmy męskie od żeńskich, 1.2. jedna z dwóch grup osobników, męskich łub żeńskich. (Bańko 2000: 91)
Spół ukupnost fiziołośkih i psihołośkih obiłjeżja po kojima se razłikuju muśkarac i żena, odnosno medu jedinkama iste vrste mużjaci od żenki [muśki żeński ~] (Anić 2000: 1091)
Płeć biologiczna (chorw. spoi, łac./ang. sex) jest zatem wytworem natury, to zespół cech i funkcji, który stanowi uniwersalną kategorię świata ożywionego. Płeć wyróżnia jednocześnie różne postacie jego organizacji, a przede wszystkim dymorfizm
męsko-żeński28. Zgodne są co do tego obydwie przytoczone definicje.
Taka jednomyślność nie występuje już jednak w określeniach terminu rodzaj (chorw. rod, łac. genus, ang. gender):
s Pominięta zostaje tu kwestia organizmów, które biologia klasyfikuje np. jako niżej zorganizowane, których szczegółowa charakterystyka wykracza w zasadzie poza obręb wiedzy przeciętnego użytkownika języka, a w konsekwencji poza jego czynny słownik; w przypadku charakterystyki człowieka pomija się wszelkiego rodzaju przypadki patologiczne.
Rodzaj 1. Określony r o d z a j przedmiotów, ludzi, zjawisk itp. to grupa przedmiotów, ludzi zjawisk itd. mających pewne cechy wspólne, 2. Jeśli coś jest r o d z a j e m czegoś lub swego r o d z a j u czymś, to ma pewne cechy tego, (...) 7.
R o d z a j to w niektórych językach cecha rzeczowników decydująca o ich odmianie i o form ie łączących się z nimi wyrazów. Termin gramatyczny. Także cecha innych wyrazów łączących się z rzeczownikami. Także podział rzeczowników i niektórych innych wyrazów wg tej cechy. (Bańko 2000: 452)
Ród 3a. razg. ukupnost bića odredene vrste kao cjełina; soj, rasa, vrsta (...), 4b. vrsta iii podvrsta neke duhovne (znanstvene, umjetnićke i sl.) djelatnosti, podrućja, grane, discipline, c. kategorija, tip, 5. razg. spoi ljudi i zivotinja, 6a.
gram. formalan rod rijeći u pojedinim jezicima izrażen razłićitim morfolośkim sredstvima (clan, deklinacija i sl.), b. pripadanje jednom od prirodnih rodova, tj.
społu [muśki /żeński ~J. (Anić 2000: 1012)
W języku polskim nie odnotowuje się korelacji płci i rodzaju tak, jak ma to miejsce w języku chorwackim. Definicja chorwacka natomiast, mimo kwantyfikatora razg., który wskazuje na użycia potoczne, potwierdza możliwość stosowania, w pewnych ograniczonych sytuacjach i kontekstach, leksemów płeć i rodzaj (chorw. spoi i rod) zamiennie, jako synonimicznych.
Granice pomiędzy kategorią biologiczną a gramatyczną mogą się jednak zacierać także w analizach dotyczących języka polskiego. Dowodów dostarcza sama terminologia gramatyczna, która przy kategorii rodzaju operuje m in. określeniami męski i żeński bezsprzecznie kojarzącymi się z płcią.
Warto nadmienić, że w języku polskim płeć w przeszłości nazywana była rodzajem w ujęciu żartobliwym29, np.:
• Szczególną nienawiść poczęła żywić do wszelkiego stworzenia rodzaju żeńskiego.
(K. Makuszyński Szaleństwa panny Ewy)
29
Przykłady polskie za: Łaziński 2006: 187• Ogromne wojska, bitne generały, Policje - tajne, widne i dwupłciowe... (C. K. Norwid Siła ich)
Niektórym autorom można natomiast przypisać nieświadome, samowolne i niczym nieuzasadnione mieszanie terminów, np.:
• Dość dobrze pamiętam sprawę, w której pewien świadek rodzaju żeńskiego bardzo lubił nasturcje. (U. Milc-Ziembińska Śmierć wśród chryzantem).
W języku chorwackim określenie płci nazwą rodzaj jest charakterystyczne przede wszystkim dla stylu potocznego, np.:
• (...) kod nas neki kućni ljubimci imaju vise ljubavi i prava nego ljudsko biće żenskog roda u NEK1M islamskim zemljama. (Portal udruge pravnika Legalis, 4.10.2005.)
Występuje jednak również w publicystyce, np.:
• Marija - najbrojnije żeńsko ime, sa 48 imena krśteno je 175 osoba żenskog roda.
(J. Lućić-Botrin Biuletyn Općina Viśkovo, br. 42)
• slićno i za kandidate żenskoga roda (VI, 27.7.1992.)
I spotykany jest także w tekstach naukowych, np.:
• (...) grupę osoba muśkog roda subordiniraju grupę osoba żenskog roda. (B. Galić Moć i rod, Filozofski fakultet u Zagrebu, Pregledni rad, 7.10.2002.)
Pomimo iż w polskiej literaturze zdarzają się sporadyczne przypadki występowania terminów pleć i rodzaj zamiennie, zjawisko to traktowane jest jednak jako zabieg stylistyczny. W polskich badaniach i opracowaniach językoznawczych wymienne użycie terminów płeć i rodzaj nie jest dopuszczalne, bowiem określają one różne pojęcia.
W języku chorwackim - przeciwnie, w pewnych kontekstach rodzaj to płeć, lecz nigdy odwrotnie30.
30
Por. rozdziały II. 1. i U.2. niniejszej pracy.n.3.1.1.
Wytworem kultury paralelnym wobec płci biologicznej jest natomiast tzw. rodzaj kulturowy lub płeć kulturowa, czyli gender. Termin ten, najczęściej nietłumaczony, określa zespół cech stereotypowo przypisywanych każdej z płci w danej kulturze.Ta kulturowa tożsamość płciowa definiuje kobiecość i męskość, a także normy, zachowania i wartości. Badacze płci kulturowej analizują zatem oczekiwania wobec mężczyzny i kobiety, a także to jak (nie)wypełnienie tych oczekiwań wpływa na generowanie wzorców (Por. Kuczyńska 2004, Bem 2000).
Gender is a complex o f social construct, a historically changing and culture-specific set o f features through which men and women identify with traditional masculine and feminine attitudes and behaviours, and by which they
/
accept and/or are assigned social roles. Gender is a person's socio-cultural identity related to their biological sex. (Kiełkiewicz-Janowiak 2002)
Czy ten rodzaj wykazuje zatem korelację z językiem? Uznaje się, że tak, ale nie na poziomie systemu językowego, czyli desaussurowskim langue, a na płaszczyźnie parole, czyli konkretnej wypowiedzi, konkretnego zachowania językowego, w którym
można i trzeba wyodrębnić cechy męskie lub żeńskie.
n.3.1.2.
Język stanowi także szczególne pole badań nad kategorią płeć/rodzaj, ponieważ to w nim zawarty jest rodzaj gramatyczny, który rzutuje na przedstawianie rzeczywistości, zwłaszcza w przypadku przyrody nieożywionej, dla której nie istnieje analogiczna płeć biologiczna.Miejsce kategorii płci i rodzaju upatrywane jest pomiędzy badaniami dotyczącymi ludzkiej kultury i natury. Oczywistością jest wszakże, iż każdy opis/obraz i wyjaśnianie natury, skoro ujęte są w system pojęciowy i oddane symbolice słów, stanowią element natury. Zatem kobiecość i męskość - hipostazy rodzajowe
w najróżnorodniejszych swoich wydaniach historycznych, etnicznych, indywidualnych i zbiorowych, jako kategorie antropocentryczne stanowią z pewnością zasadniczy, podmiotowy punkt odniesienia, do którego odwołuje się również opis/rekonstrukcja przyrody. (Pakszys 2000: 20)
System gramatyczny języka umożliwia wykorzystanie wyznaczników rodzaju gramatycznego w celu “upłciowienia” różnych obiektów lub nadania im stereotypowych cech charakterystycznych dla płci męskiej lub żeńskiej31.
Do najczęściej personifikwanych obiektów należą zjawiska przyrody, szczególnie w mitologii, wierzeniach ludowych i baśniach, ale także osiągnięcia i twory cywilizacyjne, np.:
• Wielka jest moja wdzięczność za to, że istnieje Una Sancta Catholica Ecclesia - notabene jest ona gramatycznie rodzaju żeńskiego i szkoda, że po polsku zmienia się w męski “Kościół”. (Cz. Miłosz Ziemia Uln?2)
II.3.2. P o m ię d z y r o d z a j e m a p ł c i ą , c z y l i D . W e is s i k a t e g o r i ep o ś r e d n i e
D. Weiss (Weiss 1993) proponuje zatem wprowadzenie nowej jakości - kategorii pośredniej pomiędzy płcią a rodzajem, tzw. sexus, dla której termin został zaczerpnięty z języka łacińskiego.
Kategoria ta, zdaniem autora, warunkuje wybór rodzaju gramatycznego, biorąc pod uwagę płeć i inne czynniki semantyczne, a także pozwala wyjaśnić skomplikowaną i nietypową łączliwość syntaktyczną w zakresie rodzaju.
Lingwista wyodrębnia kategorię sexus o wartości mieszanej ($ + <$), obejmującą rzeczowniki męskoosobowe, które łączą się z liczebnikiem zbiorowym i które oznaczają grupy różnopłciowe, np. dwoje studentów, trzech redaktorów.
Analogiczna sytuacja występuje w języku chorwackim, w którym liczebniki zbiorowe oznaczają grupy różnopłciowe:
Zbir ni se brojevi [-oje, -ero] upotreblja\’aju kad se broję bića razlićitog spola iii dobi, npr. A ko hoćete da budemo oboje sretni. Stoi za dvoje. Kako ih sedmero sjedjelo oko vatre (...). (Barić 1997: 219)
31
Na przykład kultura starożytna personifikowała słońce jako mężczyznę, a księżyc jako kobietę, znane są również stereotypowe personifikacje w krajach słowiańskich np. śmierci jako kobiety (kostucha).32
Cytat za: Łaziński 2006: 189Połączenia tego typu są charakterystyczne przede wszystkim dla konstrukcji wybiórczych, elektywnych, wyróżniających pewien element z całości, np. troje z nas (poi.), dvoje od nas (chorw.).
Konstrukcje elektywne mogą opierać się również na połączeniu liczebnika jedno z zaimkiem osobowym w liczbie mnogiej, np .jedno z nas (poi.), jedno od vas (chorw).
Konstrukcje te występują także w połączeniach z liczebnikiem nijakim jedno.
W przypadku połączenia z leksemem rzeczownikowym, warunkiem jest jednak rzeczownik, który musi poprzez swoje znaczenie informować o grupie mieszanej płci, np.
jedno z małżonków (poi ), jedno od suprużnika (chorw.) lub też rzeczownik odoszący się do grupy osób, przy których informacja dotycząca płci nie jest istotona, np. w języku polskim leksem rodzeństwo, w języku polskim i chorwackim formy liczby mnogiej od nazwisk, np. Wiśniewscy, Babići.
W języku polskim, według D. Weissa, wykluczone są natomiast formacje z innymi typami leksemów rzeczownikowych, które określają np. pewną grupę zawodową typu
*jedno ze studentów. W takich wypadkach konieczne jest dodatkowe zasygnalizowanie, że dany leksem odnosi się do grupy osób płci mieszanej. Autor twierdzi, że informacji takiej dostarcza liczebnik zbiorowy, np. jedno z pięciorga studentów (poi.) .
Lingwista przytacza także przykład, w którym informacja o płci jest implikowana:
• Zawsze jedno kocha, a drugie pozwała się kochać. (Weiss 1993: 78, za: Łaziński 2006:
192)
• (...) jedno je pre stało da vołi ono drugo. (Plavi orkestar, Pjesma Ljubav nije łaka stvar)
Należy w tym miejscu zwrócić również uwagę na łączliwość liczebników zbiorowych34 (chorw. zbirni brojevi) z formami rzeczownikowymi, przymiotnikowymi i zaimkowymi.
33
Formacje zawierające liczebnik w rodzaju męskim lub żeńskim typu jeden z pięciorga studentów, jedna z pięciorga maturzystów sugerują bowiem płeć desygnatu.Analogiczną tezę można postawić dla konstrukcji tego typu w języku chorwackim. Formacje typu jedno od petero studenata nie dostarczają informacji o płci desygnatu, natomiast konstrukcje typu jedan od petero autora, jedna od petero neamerikanaca wskazują na płeć desygnatów.
34
Liczebniki zbiorowe traktowane są w niniejszej pracy jako leksemy różne od odpowiadających im znaczeniowo, tj. wskazujących na tą samą liczbę liczebników głównych.W języku polskim liczebniki zbiorowe w połączeniach z rzeczownikami męskoosobowymi o fleksyjnej kategorii liczby, a także w połączeniach z zaimkami pozostają w semantycznej opozycji do liczebników głównych. Nie określają bowiem jedynie liczebności zbioru, ale także wskazują na niejednolitość tego zbioru pod względem płci osób, np. dwoje ludzi, my dwoje, podczas gdy liczebniki główne przy rzeczownikach męskoosobowych sygnalizują, że dany zbiór jest pod względem płci jednorodny, tj. składa sie tylko z mężczyzn, np. dwaj ludzie, my dwaj. (Grzegorczykowa 1984: 36)
W języku chorwackim sytuacja jest podobna. Rzeczowniki, które mogą oznaczać zarówno zbiory różnopłciowe i jednopłciowe mogą łączyć się z liczebnikami głównymi, jeśli odnoszą sie do grupy osób / zwierząt płci męskiej, np. dva muśkarca lub z liczebnikami zbiorowymi, jeśli odnoszą się do grupy różnopłciowej, np. troje ljudi, dvoje ućitelja.
Ponadto w języku chorwackim zamiast liczebnika głównego w opisie zbioru jednorodnego pod względem płci - męskiego - możliwe jest także użycie rzeczownika odliczebnikowego (chorw. brojna imenica) z sufiksem -ica, np. trojica djećaka, dvanaestorica ljudi.
Drugą kategorią pośrednią wyróżnianą przez D. Weiss’a jest kategoria sexus o wartości niedorosłej (niezidentyfikowanej) ( - $ + -<$)■
M. Łaziński twierdzi, że niedoroslość nie wyklucza identyfikacji płciowej człowieka lub zwierzęcia. Czyni jednak tę identyfikację mniej istotną. (Łaziński 2006: 193)
W języku polskim nienacechowane stylistycznie rzeczowniki oznaczające istoty niedorosłe mają rodzaj nijaki z sufiksem tematycznym -ęć-/-ęt-/-ąt-, np. bliźnię, bocianię, chłopię, cielę, diablę, dziecię, jagnię, kaczę, kocię, lwię, Murzynię, niebożę, niemowlę, orlę, pisklę, szczenię, wnuczę, wydrzę, źrebię, żubrzę itd. Większość z notowanych w słownikach nazw należy jednak uznać za derywaty potencjalne, sporadycznie występujące w tekstach. (Por.
Łaziński 2005:193)
Analogicznie w języku chorwackim - tvorenice sa sufiksom -će srednjeg su roda a najćeśće znaće mładu zivotinju, odnosno zivotinsko miodunce, bez obzira na spoi, np.
gólupće, guśće, jelenće, kónjće, mace, mdjmiinće, paće, ptiće, zeće. (Barić 1997: 315)
Por. Grzegorczykowa 1984: 283
Odmienne stanowisko prezentuje np. Z. Saloni, który traktuje liczebniki zbiorowe jako formy fleksyjne odpowiednich liczebników głównych.
Por. Saloni 1977
Rzeczowniki te łączą się z liczebnikami zbiorowymi, np. pięcioro kurcząt, dwoje dziewcząt15 (poi ), cetvero maćeta, dvoje pilićct’6{chorw ). Do tej grupy, pomimo innej struktury słowotwórczej, zalicza się również rzeczownik dziecko (poi.), dijete (chorw.), np.
pięcioro dzieci, petero djece.
Oba typy kategorii sexus wykorzystują, zarówno w języku polskim, jak i w języku chorwackim, środki morfologiczne rodzaju nijakiego i liczebników zbiorowych. Formacje tego typu są przykładem nieidentyfikowania płci w odniesieniu do grup płci mieszanej lub niezidentyfikowanej, a ich celem jest wyrównanie asymetrii między rodzajem gramatycznym a płcią w klasie rzeczowników osobowych.