Pojęcie płynności sektora bankowego oraz płynności banku komercyjnego

Warunkiem koniecznym utrzymania stabilnego systemu finansowego jest płynność całego sektora bankowego i wypłacalność pojedynczych banków. Pojęcia płynności systemu bankowego i wypłacalności banków nie należy stosować zamiennie, gdyż niosą one ze sobą odmienne treści ekonomiczne. Płynność finansowa jest terminem określającym zdolność podmiotu gospodarczego do natychmiastowego regulowania zobowiązań płatniczych, natomiast wypłacalność to zdolność podmiotu do pokrywania ewentualnych strat104

.

Podmiot można uznać za płynny, jeśli w jego posiadaniu znajdują się tytuły majątkowe w formie gotówki, pieniądza żyrowego (bezgotówkowego), substytutów pieniądza lub lokat majątkowych, względnie, gdy w każdej chwili rozporządzać może on dostępnym kredytem. Stopień płynności posiadanych tytułów majątkowych uzależniony jest od możliwości ich zamiany na gotówkę w celu zastosowania w roli środka płatniczego. Im trudniejsza i bardziej ryzykowna jest zamiana substytutów pieniądza na pieniądz, tym mniejszy jest ich stopień płynności. Trudności w upłynnieniu substytutu pieniądza rosną wraz z jego malejącym dostosowaniem do potrzeb rynku, malejącym realnym oprocentowaniem, dłuższym terminem i rosnącym ryzykiem105

.

Płynność banku komercyjnego określa się jako jego zdolność do realizacji potrzeb gotówkowych bez ponoszenia strat106, bądź też jako stan, w którym bank posiada zdolność do realizacji bez zakłóceń dyspozycji płatniczych klientów¹⁰⁷. Ryzyko płynności banku definiuje się jako zagrożenie utratą zdolności do wywiązywania się z bieżących zobowiązań oraz niezakłóconego prowadzenia działalności operacyjnej, kredytowej i inwestycyjnej, a także jako zagrożenie z tytułu niedopasowania kwot należności i zobowiązań w poszczególnych przedziałach terminów zapadalności, w tym z tytułu nieterminowej spłaty wierzytelności banku oraz przedterminowego wycofania depozytów108. Płynność płatnicza

104

M. Zaleska, Płynność to nie to samo co wypłacalność, Gazeta Bankowa 1/2008,

http://www.bankier.pl/wiadomosc/Plynnosc-to-nie-to-samo-co-wyplacalnosc-1685202.html

105 P. Schaal, Pieniądz i polityka pieniężna, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1996, s. 41.

106 J. Guttentag, R. Herring, Emergency liquidity assistance for international banks, w: Threats to international

financial stability, red. R. Portes, A. K. Swoboda, Cambridge University Press, Cambridge 1987, s. 151.

107Zarządzanie ryzykiem i płynnością banku komercyjnego, red. W. Przybylska-Kapuścińska, Poznań 2003, s.

158.

108 E. Rutkowska-Tomaszewska, Zasady racjonalnego zarządzania ryzykiem płynności banków w zaleceniach

Komitetu Bazylejskiego, w:Wyzwania regulacyjne wobec doświadczeń globalnego kryzysu finansowego, red.

58

banku jest tym wyższa, im większymi zasobami pieniądza rezerwowego, na który składa się gotówka oraz środki zgromadzone na rachunku w banku centralnym, dysponują banki. O poziomie płynności decyduje również wielkość posiadanych substytutów pieniądza gotówkowego w postaci aktywów krótkoterminowych, które w każdej chwili mogą zostać zamienione na pieniądz rzeczywisty.

Banki trwale utrzymują gotowość do krótkoterminowego refinansowania na rynku międzybankowym, będącym miejscem zaopatrywania się w pieniądz banku centralnego, niezbędny do utrzymania zdolności do regulowania zobowiązań. Wobec braku własnych środków banki refinansują się na rynku międzybankowym, angażując wolne środki pieniężne innych banków. Czynnikiem niezbędnym do zachowanie równowagi rynku międzybankowego jest wzajemne zaufanie banków, dzięki któremu są one skłonne do podejmowania transakcji.

Sytuacją niekorzystną dla banków jest zarówno deficyt płynności, jak i jej nadmiar określany jako nadpłynność. Deficyt płynności naraża banki na poniesienie109

:

 rzeczywistych kosztów odsetkowych od pożyczonych funduszy,

 rzeczywistych kosztów transakcyjnych w postaci czasu i środków wydatkowanych na pozyskanie płynnych funduszy,

 alternatywnych kosztów w postaci przyszłych dochodów, z których należy zrezygnować, w związku ze sprzedażą aktywów na zapewnienie bieżącej płynności. Nadmiar płynności wiąże się natomiast z koniecznością rezygnacji z ulokowania wolnych środków w inwestycje, które mogłyby przynieść znaczący dochód. Kosztem alternatywnym wysokiej płynności jest zatem spadek rentowności posiadanych aktywów, któremu przeciwdziałać może odpłatne użyczanie płynności w operacjach z innymi bankami na rynku międzybankowym.

W przeszłości, w celu utrzymania płynności, banki kierowały się złotą regułę bankową, zgodnie z którą utrzymanie stałej gotowości płatniczej banku zagwarantowane jest tylko wówczas, gdy okresy udzielanych kredytów bankowych odpowiadają okresom, na jakie klienci złożyli swoje depozyty. Współcześnie restrykcyjne przestrzeganie tej reguły uniemożliwiłoby bankom osiągnięcie znacznej części zysków, dlatego też obecnie ograniczają się one do utrzymania stałej zdolności płatniczej, dzięki uwzględnieniu

109

I. Pyka, Bank centralny na współczesnym rynku pieniężnym: dyscyplina regulacyjna, skuteczność,

59

potwierdzonej doświadczeniem faktycznej zapadalności wkładów oraz maksymalnej zdolności do refinansowania w banku centralnym lub innych bankach110

.

W nowoczesnych gospodarkach środkiem płatniczym powszechnie akceptowanym jest emitowany przez bank centralny pieniądz gotówkowy, na który składają się banknoty i monety. W dwuszczeblowym systemie bankowym bank centralny posiada pozycję uprzywilejowaną w stosunku do innych banków tworzących ten system. Siła oddziaływania banku centralnego na procesy monetarne oparta jest na jego monopolu kreacji pieniądza rezerwowego, dzięki czemu ma on możliwość utrzymywania kontroli nad wzrostem wielkości kredytów i ilości pieniądza w obiegu. Podmioty niebankowe, chcąc zawierać określone transakcje, zmuszone są bowiem korzystać z kredytów bankowych oraz środków płatniczych, co skłania instytucje kredytowe do dokonywania operacji z bankiem centralnym111

.

Tabela 2.1. Źródła powstania i kierunki wykorzystania pieniądza banku centralnego Elementy polityki pieniężno-kredytowej Aktywa (źródła powstania pieniądza banku centralnego) Pasywa (sposoby wykorzystania pieniądza banku centralnego) Elementy polityki pieniężno-kredytowej Polityka refinansowania Polityka depozytowo-kredytowa Operacje otwartego rynku Polityka refinansowania 1. Rezerwy walutowe, kredyty i pozostałe należności od zagranicy 2. Kredyty dla krajowych instytucji kredytowych 2.1. Kredyt dyskontowy 2.2. Zakupione w ramach operacji otwartego rynku weksle krajowe, papiery wartościowe 2.3. Kredyt lombardowy 3. Kredyty i należności od podmiotów sektora publicznego 4. Papiery wartościowe 5. Pozostałe aktywa 6. Kontyngenty refinansowania 7. Pieniądz gotówkowy w obiegu 8. Wkłady instytucji kredytowych 9. Wkłady podmiotów sektora publicznego 10. Zobowiązania wobec instytucji kredytowych 11. Zobowiązania tytułu wydanych papierów wartościowych rynku pieniężnego 12. Pozostałe pasywa 13. Kontyngenty refinansowania Polityka rezerw obowiązkowych Polityka depozytowo-kredytowa Warunkowe transakcje dewizowe Operacje otwartego rynku Polityka refinansowania

Źródło: D. Duwendag i in., Teoria pieniądza i polityka pieniężna, Poltext, Warszawa 1995, s. 295.

Pieniądz rezerwowy powstaje w wyniku aktywnych operacji banku centralnego, zatem poszczególne pozycje aktywnej strony jego bilansu wskazują na źródła pochodzenia

110

P. Schaal, op. cit., s. 51. 111

60

pieniądza. Pasywna strona bilansu banku centralnego informuje natomiast o sposobach wykorzystania wyemitowanego pieniądza, inaczej mówiąc o formach jego przechowywania. Tabela 2.1. ukazuje w syntetyczny sposób źródła powstania i sposoby wykorzystania pieniądza banku centralnego. Instrumenty polityki pieniężnej umieszczone zostały w tabeli obok odpowiednich pozycji bilansu banku centralnego, na które instrumenty te mają wpływ. Pozycje, którym nie został przypisany żaden instrument nie podlegają kontroli banku centralnego lub zależą od procesów rynkowych112

.

Najszersza definicja łącznej płynności bankowej obejmuje rezerwy płynności banków tworzone poprzez udostępnienie pieniądza banku centralnego, zbywalne papiery rynku pieniężnego i kapitałowego w posiadaniu banków, zaciągnięte kredyty i linie kredytowe w innych bankach krajowych i zagranicznych oraz lokaty instytucji publicznych¹¹³. Pomiar poziomu płynności sektora bankowego odbywa się zazwyczaj przez określenie stanu środków pieniężnych utrzymywanych na rachunkach prowadzonych przez bank centralny. Wyraża się go również poprzez średnie dzienne saldo operacji otwartego rynku lub dynamikę spreadów stóp procentowych rynku międzybankowego114. Płynność sektora bankowego może być wysoka lub niska niezależnie od poziomu płynności reprezentowanej przez każdy z banków oddzielnie. O poziomie płynności decyduje wielkość zapotrzebowania na płynność.

Niedoborem płynności sektora bankowego określa się sytuację, gdy łączna kwota środków stawianych do dyspozycji banków komercyjnych na rynku międzybankowym jest niższa niż ich zapotrzebowanie na pieniądz banku centralnego. Niedobór płynności w sektorze bankowym skutkuje wzrostem ceny pieniądza na rynku międzybankowym, a w konsekwencji pogorszeniem zdolności banków do realizacji swoich zobowiązań. Rozwiązaniem takiej sytuacji może być pozyskanie środków w banku centralnym, który jako jedyny podmiot uprawniony do emisji pieniądza gotówkowego jest niemal nieograniczonym źródłem płynności, pełniąc funkcję pożyczkodawcy ostatniej instancji115

.

Do nadmiaru płynności dochodzi wówczas, gdy ilość środków stawianych do dyspozycji banków komercyjnych na rynku międzybankowym jest wyższa niż ich zapotrzebowanie na pieniądz banku centralnego. Sytuacja taka może skutkować zwiększeniem aktywności instytucji kredytowych na rynku międzybankowym, a w konsekwencji dalszą kreacją pieniądza¹¹⁶.

112Ibidem, s. 294.

113P. Schaal, op. cit., s. 42.

114 I. Pyka, op. cit., s. 88.

115

Ibidem, s. 84.

61

Banki centralne, będąc ostatecznym źródłem płynności dla banków komercyjnych, regulują płynność systemu bankowego, zgodnie z potrzebami realizowanej polityki pieniężnej. Skuteczność zarządzania płynnością sektora bankowego wiąże się z precyzyjną identyfikacją luki płynności, co w praktyce bywa trudne do przeprowadzenia z uwagi na brak odpowiednich metod jej pomiaru. Aktywność banku centralnego sprowadza się do regulowania płynności operacyjnej, czyli przeprowadzania operacji zasilających lub absorbujących na krótki okres, zwykle nieprzekraczający jednego miesiąca. W sytuacji niedoboru płynności operacyjnej, dzięki możliwości szybkiej kreacji pieniądza rezerwowego, banki centralne zasilają sektor bankowy w pieniądz gotówkowy. Istnieją dwie grupy instrumentów wsparcia płynnościowego, przy czym podział ten związany jest z wielkością grupy uzyskującej wsparcie. W sytuacji narastania niebezpieczeństwa destabilizacji całego systemu finansowego, banki centralne mogą podejmować działania korygujące i naprawcze, których adresatem są wszyscy uczestnicy systemu finansowego, wykorzystując w tym celu instrumenty równego dostępu. W sytuacji braku płynności indywidualnej instytucji, a także w przypadku zagrożenia jej niewypłacalnością, banki centralne udzielają wsparcia indywidualnego. W związku z niebezpieczeństwem wystąpienia pokusy nadużycia, wspieranie pojedynczych instytucji za pośrednictwem banku centralnego powinno ulec stopniowej marginalizacji. Nadpłynność systemu bankowego, utrudniająca prowadzenie polityki pieniężnej, skłonić może banki centralne do uruchomienia instrumentów służących jej absorpcji¹¹⁷.

Nierównowaga monetarna na rynku międzybankowym przejawiać się może również w stanach płynności strukturalnej, wyznaczanej przez wielkość długoterminowego zadłużenia banku centralnego w bankach komercyjnych, powstającego w wyniku działania czynników autonomicznych, niezależnych od władz monetarnych. Strukturalna nadpłynność oznacza, iż w długim okresie w sektorze bankowym znajdują się niezagospodarowane wolne środki obniżające rentowność kapitałową banków. Strukturalna nadpłynność nie wyklucza możliwości wystąpienia niedoboru płynności operacyjnej, skłaniającego banki centralne do podjęcia krótkookresowych operacji zasilających. Skuteczność banku centralnego w regulowaniu płynności sektora bankowego jest najniższa w warunkach strukturalnej i operacyjnej nadpłynności sektora bankowego. Strukturalnemu deficytowi płynności sektora bankowego towarzyszy zwykle niedobór płynności operacyjnej, słabo reagujący na operacje

117 A. Matysek-Jędrych, Instrumenty stabilizowania systemu finansowego (przyczynek do analizy kryzysu

zapoczątkowanego w 2007 roku), w: Globalny kryzys finansowy i jego konsekwencje w opiniach ekonomistów polskich, red. J. Szambelańczyk, Związek Banków Polskich, Warszawa, marzec 2009, s. 42.

62

banku centralnego zwiększające podaż pieniądza. Wobec przeszkód w uzyskaniu środków na rynku międzybankowym banki walczą o depozyty, konkurując między sobą wysokością oprocentowania. Wyższy koszt pozyskania pieniądza blokuje kanał kredytowy na bankowym rynku pieniężnym118

.