Pojęcie parametryzacji. Przymiotniki parametryczne

Termin „parametryzacja” jest szeroko rozumiany. Adam Bednarek na przykład (1994: 8) uważa, iż może on zostać zastosowany zarówno do „określania wielkości danej „porcji” substancji homogenicznej, jak i ilości danych obiektów morficznych lub ich wielkości (dokładniej: wartości określonych parametrów obiektów morficznych)”.

Ponadto wiąże on pojęcie parametryzacji z pojęciem liczby, wyodrębniając określenia parametryczne związane z liczeniem. Do leksykalnych wykładników parametryzacji zalicza także niekonwencjonalne jednostki miary (jak tabliczka), jednostki naturalne (np. główka) oraz liczebniki. Część rozdziału monografii Leksykalne wykładniki parametryzacji świata Adama Bednarka dotyczy natomiast funkcjonowania przymiotników wymiaru w wyrażeniach komunikujących wynik pomiaru (np. stół jest 1, 5 metra długi, stół jest długi na półtora metra). Bednarek postuluje konieczność przeprowadzenia badań nad liczebnikami nieokreślonymi np. dużo, mało, trochę oraz wyrażeniami denotującymi parametry (np. długi).

Beata Chachulska (2003), zajmując stanowisko bliskie Bednarkowi, uważa za parametryzację zabiegi językowe, które są podejmowane w celu określenia wielkości i jakości substancji oraz obiektów. Do opisu parametrów (wielkości, objętości itp.) służą leksykalne wykładniki parametryzacji: liczebniki, jednostki miary (konwencjonalne jak na przykład metr) i niekonwencjonalne (na przykład warkocz).

Jurij Apresjan (2000: 74-75; 288) wymienia natomiast przymiotniki wysoki, niski, wąski, szeroki, krótki, długi, głęboki, płytki, gruby, cienki, daleki, bliski, duży, mały, łatwy, trudny, prosty, złożony, nazywając je parametrycznymi. Zauważa pewne istotne różnice między przymiotnikami parametrycznymi oznaczającymi mały biegun skali (np. niski) a ich antonimami (np. wysoki). Pierwsze nazywa granicznymi, gdyż można je połączyć z przysłówkami typu całkiem, zupełnie, całkowicie, drugie:

niegranicznymi. Aspresjan analizuje też przymiotniki parametryczne w kontekście regularnej polisemii (2000: 202-203).

Listę polskich leksemów parametrycznych przedstawia Włodzimierz Pianka (1983: 12-13), nawiązując do wykazu cech parametrycznych R. Grzegorczykowej (1975: 40). Leksemy parametryczne tworzą zdaniem tych badaczy antonimiczne pary, w

31

których każdy z dwóch leksemów oznacza przeciwstawny biegun tej samej cechy. Pary te grupuje się według pól semantycznych, takich jak np. ciężar, wielkość, rozmiar czy wiek. W. Pianka dzieli je na parametry przestrzenne, czasowe, przestrzenno-czasowe, ilościowe, ilościowo-przestrzenne, ilościowo-czasowe, siłowe, sensualne, modalne z ewentualnym dalszym podziałem. Wśród parametrów przestrzennych wymienia antonimiczne pary: mały – duży, wysoki – niski, głęboki – płytki, gruby – cienki ujęte w tej pracy.

Roman Laskowski (1977: 327) nazywa przymiotniki parametryczne przymiotnikami relatywnymi „W przeciwieństwie do nierelatywnych (granicznych) przymiotników typu biały, uparty, przymiotniki typu długi, miękki, będę nazywać przymiotnikami relatywnymi (względnymi). Przytoczone wyżej przykłady przymiotników relatywnych oznaczają pewne właściwości (parametry) fizyczne przedmiotów – będę je nazywał przymiotnikami parametrycznymi”. Wskazuje tym samym na jedną z ich istotnych cech, jaką jest funkcja oceniająca.

Jedną z grup przymiotników parametrycznych są przymiotniki wymiaru, które, różnie definiowane przez poszczególnych badaczy, nie stanowią zamkniętej klasy.

Wydaje się, że różnice te można wyjaśnić między innymi specyfiką poszczególnych języków. W pracy Manfreda Bierwischa cytowanej przez Annę Wierzbicką (1972: 100) zalicza się do nich leksemy: long, short, wide, narrow, high, low, deep, shallow, thick, thin oraz large, small, far i close. Przytoczona przez Wierzbicką lista przymiotników wydaje się nieadekwatna, ponieważ została przetłumaczona z języka niemieckiego na angielski. Widać więc, że nawet wśród języków należących do jednej rodziny mogą występować różnice między systemami przymiotników wymiaru.

Ewald Lang (1989: 263) nazywa przymiotnikami wymiaru pary lang-kurz, breit-schmal, hoch-niedrig, weit-eng, dick-dünn, tief-flach, weit-nach, gross-klein. Ekaterina Rachilina (1995: 121) natomiast wskazuje tylko 5 takich par: tolstyj – tonkij, vysokij – nizkij, dlinnyj – korotkij, s’irokij – uzkij i glubokij – neglubokij (melkij), ograniczając tym samym opisywane przez siebie parametry do grubości, wysokości, długości, szerokości i głębokości. Podobne stanowisko prezentuje też J. Aspresjan (2000).

W tradycji francuskiej przymiotniki wymiaru noszą nazwę przymiotników przestrzennych – adjectifs spatiaux (Linde-Usiekniewicz 2000: 18). Algirdas Julien Greimas (1966: 33) nazywa tak zaledwie 6 przymiotników: haut-bas, long-court, large-étroit, Ebbe Spang-Hansen (1990) podaje jeszcze profond-plat, épais-mince. R.

Grzegorczykowa (1996), pozostając być może pod wpływem tradycji francuskiego

32

językoznawstwa, wymienia 6 par przymiotników, które określa jako opisujące

„wymiar”, choć, jak wyjaśnia, słowo to zostało przez nią użyte w szerszym znaczeniu:

„Współczesne języki indoeuropejskie […] wyróżniają 6 głównych par przymiotników przestrzennych i kilka par dodatkowych nie mających charakteru powszechnego […].

Przedstawiony przez badaczkę podział przymiotników wymiaru ze względu na opisywane cechy przedstawia się następująco:

1. Wielkość duża / mała: duży (wielki) – mały […]

2. Wymiar wertykalny (zgodny z osią kuli ziemskiej): wysoki – niski […]

3. Wymiar horyzontalny większy: długi – krótki […]

4. Wymiar horyzontalny mniejszy (boczny): szeroki – wąski […]

5. Wymiar pionowy (lub poziomy) wnętrza obiektów widzianych przez obserwatora: głęboki – płytki […]

6. Wymiar boczny mniejszy niektórych przedmiotów, zwłaszcza walcowatych:

gruby – cienki […]

7. Cecha przedmiotów polegająca na możliwości przemieszczania w nich (na nich) innych przedmiotów: luźny – ciasny […]

8. Cecha polegająca na usytuowaniu obiektu względem innych obiektów: bliski – daleki […]”.

J. Linde-Usiekniewicz, analizując pojęcie wymiaru (2000: 135), zalicza natomiast do polskich przymiotników wymiaru pary: głęboki – płytki, gruby – cienki, wysoki – niski, długi – krótki, szeroki – wąski.

Pojęcie przymiotnika wymiaru pozostaje pojęciem różnie definiowanym ze względu na różne kryteria przyjmowane przez badaczy między innymi w związku ze specyfiką poszczególnych języków. Wydaje się więc, że także w przypadku opisu diachronicznego tego wycinka leksyki można przyjąć nieco inne kryteria kategoryzacji niż te stosowane na płaszczyźnie synchronii. Do kategorii wymiaru można więc włączyć te pary leksemów, które w potocznej świadomości opisują takie wymiary obiektu jak długość, szerokość, głębokość, grubość, wysokość oraz wielkość, która bywa utożsamiana z wysokością bądź innym dominującym wymiarem. M. Bierwisch przyjął jako kryterium wyodrębnienia przymiotników wymiaru ich łączliwość z jednostkami miary. Cecha ta jest własnością języka niemieckiego, nie występuje jednak w językach romańskich czy w rosyjskim (Linde-Usiekniewicz 2010: 16). Także w

33

języku angielskim nie jest możliwe utworzenie takiej poprawnej konstrukcji z przymiotnikiem big. Spośród polskich leksemów zaliczanych tu do przymiotników wymiaru jedynie duży i wielki nie występują w połączeniu z jednostkami miary. Analiza materiału historycznego pokazuje jednak, że, być może, w przeszłości takie konstrukcje były dopuszczalne. Co więcej, włączenie tych leksemów do grupy opisywanych jednostek wydaje się zasadne ze względu na ich podobieństwa do innych przymiotników wymiaru w zakresie semantyki, jakie można zaobserwować na gruncie badań diachroniczych.

34