Pojęcie uczestnika stosunków międzynarodowych

Istnieje wiele zróżnicowanych koncepcji uczestnika w stosunkach międzynarodo-wych. Wśród przyczyn tego stanu rzeczy należy wskazać m.in. rozwój społeczności międzynarodowej na skutek wzrostu liczby suwerennych państw oraz pojawienie się i ilościowy przyrost niepaństwowych uczestników stosunków międzynarodo-wych.

Na pytanie, kto wchodzi obecnie w skład społeczności międzynarodowej, udziela się różnych odpowiedzi. W wąskim ujęciu społeczność międzynarodowa to ogół państw utrzymujących stosunki wzajemne regulowane przez prawo mię-dzynarodowe. Według innego ujęcia za członków społeczności międzynarodowej uznaje się poza państwami także niepaństwowe podmioty prawa międzynarodo-wego. Natomiast w szerokim ujęciu społeczność międzynarodowa to ogół uczest-ników stosunków międzynarodowych, powiązanych ze sobą więzami formalnymi i nieformalnym. Więzi między uczestnikami stosunków międzynarodowych wy-kraczają poza ramy polityczne i dotyczą obecnie również problemów integracji

gospodarczej, problemów demografi cznych, żywnościowych, ochrony środowi-ska naturalnego i zdrowia ludzi.

Społeczność międzynarodową tworzą państwa i niepaństwowi uczestnicy sto-sunków międzynarodowych. W jej ramach istnieją oraz pojawiają się struktury, instytucje i systemy międzynarodowe. Społeczność międzynarodowa staje się dynamicznym, współzależnym i intensywnym życiem międzynarodowym dzięki aktywności uczestników stosunków międzynarodowych [Kuźniar 2006: 22].

Trzy fazy rozwoju społeczności międzynarodowej:

• w fazie pierwszej, w średniowieczu, społeczność międzynarodowa obejmo-wała „rodzinę europejskich narodów chrześcijańskich”,

• w fazie drugiej społeczność międzynarodowa była traktowana jako „klub państw cywilizowanych”. Nowożytna społeczność międzynarodowa powstała po kongresie wes alskim i obejmowała początkowo sygnatariuszy traktatu: Niemcy, Francję, Szwecję, Hiszpanię i Wenecję. Wkrótce liczba jej członków wzrosła, przyjmowano kolejne państwa europejskie i pierwsze pozaeuropej-skie państwa chrześcijańpozaeuropej-skie – w XVIII wieku USA, w XIX wieku państwa Ame-ryki Łacińskiej i Bałkanów. Punktem zwrotnym było przyjęcie do społeczności międzynarodowej Turcji (na kongresie paryskim w 1856 r.), która stała się jej pierwszym niechrześcijańskim członkiem. Wkrótce przyjęte zostały inne pań-stwa niechrześcijańskie, tj. Japonia, Persja, Syjam i Chiny. W okresie między-wojennym członkami społeczności międzynarodowej stały się nowo powstałe państwa europejskie i dominia brytyjskie,

• w fazie trzeciej, w rezultacie procesu dekolonizacji, społeczność międzynaro-dowa przekształciła się w „społeczność wielokulturową i pluralistyczną” [Pie-traś 1986: 66–67].

W społeczności międzynarodowej wyróżnia się grupy państw połączone z sobą ściślejszymi więzami, które są nazywane wspólnotami międzynarodowy-mi. Pod pojęciem wspólnoty międzynarodowej rozumie się pewną liczbę państw, połączonych uznawanymi przez siebie, wzajemnymi więzami, wywołującymi po-dobne zachowania. W zespole tych więzi można wyróżnić:

• system wspólnych wartości,

• oparte na nich wspólne przekonania i postawy, • wspólne cele i zasady postępowania,

• wspólne normy prawne i instytucje.

Wspólnota międzynarodowa to zbiorowość państw, w której wszystkie człony wzajemnych więzi charakteryzują się względnie wysokim stopniem złożoności, zwartości i trwałości. Jej wyróżnikiem jest określony stan zintegrowania różnych dziedzin życia wewnętrznego i międzynarodowego [Szymborski 2006: 75–76]. Powstawaniu wspólnot międzynarodowych sprzyja bliskość geografi czna; pewne znaczenie ma także koncepcja regionu (np. Organizacja Państw Amerykańskich) i czynnik kulturowy, jak w przypadku Wspólnoty Euroatlantyckiej (państwa Euro-py Zachodniej i Środkowej oraz Ameryki Północnej).

W literaturze przedmiotu zaproponowano następujące pojęcia służące do określenia podmiotowej strony stosunków międzynarodowych: aktor, uczest-nik, partner, sprawca, czynuczest-nik, strona i podmiot stosunków międzynarodowych. Jednak najczęściej stosowanym pojęciem jest uczestnik stosunków międzyna-rodowych.

Można mówić o dwóch zasadniczych defi nicjach uczestnika stosunków mię-dzynarodowych – sensu largo i sensu stricto. Według pierwszego ujęcia uczest-nikiem stosunków międzynarodowych jest zorganizowana grupa społeczna, któ-rej działania wpływają na bieg spraw światowych lub jakąkolwiek całość, która odgrywa dającą się określić rolę w stosunkach międzynarodowych [Łoś-Nowak 2006: 232]. Z kolei według drugiego ujęcia uczestnikiem stosunków międzynaro-dowych jest formalnie zorganizowana całość, niepodlegająca żadnemu innemu podmiotowi, działająca samodzielnie z zamiarem wpływania na stosunki między-narodowe i zachowania innych aktorów.

Należy zauważyć, że uczestnictwo sensu stricto uwidacznia się w zdolności do aktywności w środowisku międzynarodowym, a więc świadomego i celowego postępowania w stosunku do tego, co stanowi „zagranicę” dla podmiotu działa-jącego oraz do zmieniania i utrwalania stanów rzeczy w środowisku międzynaro-dowym.

Do atrybutów uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych zalicza się: • niezależne działanie w skali międzynarodowej,

• wywieranie wpływu na stosunki międzynarodowe i kształtowanie współzależ-ności międzynarodowych,

• określony stopień zorganizowania.

Biorąc pod uwagę powyższe ustalenia można przyjąć, że uczestnikiem

sto-sunków międzynarodowych jest formalnie zorganizowana całość,

niepodlegają-ca żadnemu innemu podmiotowi, działająniepodlegają-ca samodzielnie z zamiarem wpływania na te stosunki oraz zachowanie innych aktorów.

Dotychczas nie wypracowano powszechnie akceptowanej klasyfi kacji uczest-ników stosunków międzynarodowych. Jeden z podziałów wprowadza rozróżnie-nie pomiędzy uczestnikami podmiotowymi i przedmiotowymi.

Uczestnicy przedmiotowi to:

• zjawiska świadomościowe, m.in. mity i stereotypy narodowościowe, przeko-nanie o wyjątkowości i misji dziejowej własnego narodu, poczucie tożsamości narodowej,

• rzeczy materialne, a więc zasoby naturalne, osiągnięcia technologiczne, kapi-tał fi nansowy, ukszkapi-tałtowanie terenu.

Uczestnicy przedmiotowi są świadomie wykorzystywani przez uczestników podmiotowych, stanowią elementy systemów ich oddziaływań międzynarodo-wych oraz instrumenty maksymalizacji ich interesów. Niektórzy z uczestników przedmiotowych oddziałują realnie (np. eksploatacja ważnych surowców), nato-miast inni tylko potencjalnie (np. odkrycie ważnych surowców). Można je

wresz-cie podzielić na te, które oddziałują na stosunki polityczne w sposób aktywny (np. mocna waluta), jak również takie, które oddziałują w sposób bierny (np. ar-senały jądrowe) [Kukułka 1984: 19].

Na podstawie norm prawa międzynarodowego uczestników podmiotowych dzieli się na tych, którzy mają podmiotowość prawnomiędzynarodową i podmio-towość polityczno-międzynarodową.

Pojęcie podmiotowości prawnomiędzynarodowej jest pewnym uogólnie-niem naukowym. Normy prawa międzynarodowego nie określają, kto jest pod-miotem prawa międzynarodowego. Autorzy wychodząc z odmiennych założeń konstruują odmienne defi nicje podmiotu prawa międzynarodowego i używają tego pojęcia w różnych znaczeniach.

Można przyjąć, że podmiotem prawa międzynarodowego jest ten, kto ma prawa i obowiązki wynikające bezpośrednio z prawa międzynarodowego, a więc ten, kto jest adresatem norm prawa międzynarodowego.

Podmioty prawa międzynarodowego dzielimy na: • podmioty pierwotne (państwa),

• podmioty wtórne (niektóre organizacje międzynarodowe),

• podmioty specyfi czne (sui generis) – mają one charakter terytorialny lub nie-terytorialny (powstańcy i strony walczące/wojujące, ruchy narodowowyzwo-leńcze).

Zasadniczymi i najważniejszymi podmiotami prawa międzynarodowego są państwa. Państwa są jedynymi podmiotami suwerennymi, pełnymi i pierwotny-mi, tzn. każde państwo z chwilą swego powstania staje się pełnym podmiotem prawa międzynarodowego. Natomiast wszelkie inne podmioty prawa międzyna-rodowego są podmiotami niesuwerennymi, niepełnymi i wtórnymi. Oznacza to, że podmiotowość ich została stworzona lub uznana przez państwa oraz że posia-dają ją w takim zakresie, w jakim została im ona przez państwa nadana.

Atrybuty podmiotowości prawnomiędzynarodowej:

• ius lega onis, prawo legacji, tzn. prawo utrzymywania stosunków dyploma-tycznych: przyjmowania obcych przedstawicieli dyplomatycznych (bierne prawo legacji), wysyłania własnych przedstawicieli dyplomatycznych (czynne prawo legacji),

• ius tractatum, czyli prawo zawierania umów międzynarodowych,

• ius standi, czyli prawo występowania z roszczeniami międzynarodowymi i obowiązek ponoszenia odpowiedzialności międzynarodowej.

Pojęcie podmiotowości politycznomiędzynarodowej jest szersze od pojęcia podmiotowości prawnomiędzynarodowej. Oznacza to, że każdy podmiot prawa międzynarodowego jest uczestnikiem stosunków międzynarodowych oraz to, że niektórzy uczestnicy stosunków międzynarodowych są podmiotami prawa mię-dzynarodowego. Podmiotowość politycznomiędzynarodowa oznacza zdolność do świadomego działania międzynarodowego, którego celem jest zaspokajanie własnych potrzeb podmiotu. Jej atrybutami są: świadomość podmiotu odno-sząca się do rzeczywistości międzynarodowej, jak i do własnego w niej miejsca

oraz własnych potrzeb oraz zdolność podmiotu do prowadzenia stałych działań kształtujących stosunki międzynarodowe w sposób racjonalny i niezależny [Pie-traś 1986: 75].

Uwzględniając zakres podmiotowości prawnomiędzynarodowej uczestników